IX Kongres Ekonomistów Polskich dr Wojciech BIZON Uniwersytet Gdański Wydział Ekonomiczny, Katedra Makroekonomii WIEDZA I UMIEJĘTNOŚCI NIEODZOWNE W PROWADZENIU WŁASNEGO BIZNESU PERSPEKTYWA STUDENTÓW OSTATNICH LAT STUDIÓW Streszczenie W artykule zaprezentowano część rezultatów badań, które dotyczyły oszacowania poziomu wiedzy i umiejętności przedsiębiorczych wśród studentów ostatnich lat studiów. Pomiary prowadzono na Uniwersytecie Gdańskim w latach 2012-13. Korzystając ze zweryfikowanych kwestionariuszy, jak również wykorzystując Europejski Test Umiejętności Przedsiębiorczych oraz zestaw pytań z zakresu podstaw przedsiębiorczości, oszacowano deklarowany i rzeczywisty poziom wiedzy i umiejętności określanych jako przedsiębiorcze wśród osób, które wkrótce wkroczą na rynek pracy mając wyższe wykształcenie oraz dokonano szeregu analiz uwzględniając rodzaj kończonych studiów. Ustalono, że studenci poszczególnych wydziałów uniwersyteckich w różnym stopniu deklarują zarówno stan swojej wiedzy (chociaż różnice w tej kwestii najwidoczniejsze są przy podziale na wydziały biznesowe i niebiznesowe) (H1), jak również w zróżnicowany sposób oceniają własne umiejętności (predyspozycje) przedsiębiorcze (H2). Wykazano, że o ile w przypadku samooceny dotyczącej wiedzy o tym, w jaki sposób prowadzić firmę, zróżnicowanie z uwagi na rodzaj studiów wyraźnie koresponduje z rezultatami zobiektywizowanych pomiarów dotyczących rzeczywiście posiadanej wiedzy z podstaw przedsiębiorczości (H3), tak w przypadku deklaratywnego ujęcia własnych predyspozycji przedsiębiorczych skonfrontowanych z wynikami testów weryfikujących określone umiejętności, można rozpatrywać zależność odwrotną (H4). W pracy wykorzystano narzędzia analizy czynnikowej, analizy rzetelności i pozycji oraz testy istotności. Słowa kluczowe: przedsiębiorczość, wiedza, umiejętności przedsiębiorcze Abstract The article presents a part of the research results which concerned evaluation of level of knowledge and entrepreneurial skills among the students in their final years of studies. The assessments took place at the University of Gdańsk in the years 2012-13. Basing on verified questionnaires, European Skills Achievement Contest, and also questions on entrepreneurship basics, declared and actual level of knowledge and entrepreneurial skills has been estimated with reference to students with who will be soon entering labour market, having university degrees. Moreover, numerous analyses with focus on the type of completed studies have been carried out. It has been stated that the students of particular faculties assess in a different way both their level of knowledge (especially while comparing business- and non-business faculties) (H1) and entrepreneurial skills (H2). In case of self-assessment concerning knowledge on how to run a company, a diversity due to the type of studies closely corresponds with the results of objectified assessments of actual knowledge on entrepreneurship basics (H3). However, from the perspective of one s own entrepreneurial predispositions confronted with test results verifying certain skills, inverse relationship can be observed (H4). In the research, tools of a factor analysis, a reliability / items analysis, and tests of statistical significance have been used. Keywords: entrepreneurship, knowledge, entrepreneurial skills
Wprowadzenie Lata kryzysu zapoczątkowanego w 2008 roku, oprócz zmian w sferze finansowej, przyczyniły się do paraliżu fiskalnego niektórych krajów Unii Europejskiej, a także gwałtownego spadku całkowitej produkcji. Jednym ze skutków załamania gospodarczego było wyraźne pogorszenie sytuacji na rynku pracy, również w odniesieniu do grupy najmłodszych osób aktywnych zawodowo. O ile jeszcze w UE-27 w 2007 roku stopa bezrobocia wśród osób do 25 roku życia wynosiła przeciętnie 15,7% (Eurostat), tak w 2012 wzrosła do 22,9%. W Polsce w lipcu 2013 roku stopa bezrobocia wśród osób poniżej 25 roku życia wyniosła 26,1% (w 2007 r. było to 9,6%). Prócz przyczyn tego zjawiska o zdecydowanie koniunkturalnym charakterze, istnieje grupa czynników związana z rozdźwiękiem pomiędzy zapotrzebowaniem rynku na pracowników o określonych kwalifikacjach, a podażą siły roboczej. Dowodzi tego krzywa Beveridge a łącząca stopy bezrobocia i wskaźniki wolnych miejsc pracy. W przypadku większości państw członkowskich UE przesunęła się ona w ostatnich latach na zewnątrz 1, potwierdzając fakt, że relatywnie wysokie wykształcenie osób wchodzących na rynek pracy nie gwarantuje w sposób automatyczny zatrudnienia. W tym kontekście problemem do rozwiązania w dłuższym horyzoncie czasowym jest trwałe wyrabianie wśród osób wchodzących na rynek pracy umiejętności samodzielnego zadbania o swój rozwój zawodowy oraz zwiększanie skłonności do podejmowania własnej działalności gospodarczej. Takie działania skutkować powinny tym, aby wchodzący na rynek pracy po raz pierwszy wyposażeni byli nie tylko w wiedzę i umiejętności odnoszące się do kwestii konkretnych, związanych z profilem wcześniejszego kształcenia, ale także nabyli zestaw cech określanych jako przedsiębiorcze. Świadomość złej sytuacji na rynku pracy 2 dostrzegają także studenci. Dowodem na to są m.in. wyniki badania przeprowadzonego przez Fundację Initium, które z jednej strony świadczą, że: Studenci mają pozytywny stosunek do przedsiębiorczości aż 78% chciałoby założyć własną firmę, natomiast z drugiej wskazują na fakt, że tylko 4% studentów ją prowadzi 3. Rodzi się zatem pytanie, czy absolwenci czują się na tyle kompetentni, by po zakończeniu kształcenia otworzyć i utrzymać własną działalność gospodarczą oraz czy samoocena ich umiejętności i wiedzy w tym zakresie pokrywa się z rezultatami obiektywnych pomiarów. Cel badania Głównym celem pracy jest określenie, w jaki sposób osoby wkrótce wchodzące na rynek pracy postrzegają swoje przygotowanie do prowadzenia biznesu, skonfrontowanie tej samooceny z rzeczywistym poziomem wiedzy i umiejętności określanych jako przedsiębiorcze, oraz ukazanie wniosków z prowadzonych analiz, przez pryzmat rodzaju kończonych studiów. W związku z tak określonym celem, postawiono cztery główne hipotezy badawcze: H1: Samoocena stopnia własnej wiedzy wśród studentów z zakresu prowadzenia firmy jest różna w zależności od reprezentowanego wydziału. H2: Samoocena poziomu własnych umiejętności i predyspozycji przedsiębiorczych wśród studentów jest różna w zależności od reprezentowanego wydziału. H3: Zróżnicowanie (z uwagi na rodzaj studiów) samooceny studentów dotyczącej wiedzy, w jaki sposób prowadzić firmę, wyraźnie koresponduje z rezultatami pomiarów zobiektywizowanych. H4: Zróżnicowanie (z uwagi na rodzaj studiów) samooceny studentów dotyczącej posiadanych umiejętności przedsiębiorczych, nie przystaje do rezultatów pomiarów zobiektywizowanych weryfikujących określone umiejętności. Przebieg badania i zastosowane metody Badania prowadzono w okresie od października 2012 do lutego 2103 roku. Grupę badawczą zawężono do studentów III roku studiów licencjackich oraz studentów II roku studiów magisterskich (lub V roku studiów 1 Roczna analiza wzrostu gospodarczego na 2013 r. Załącznik: Projekt wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu, Komunikat Komisji, Komisja Europejska, Bruksela 2012, s. 16. 2 Według badań opinii społecznej z października 2011 r., ponad 80% ankietowanych uznało, że bieżąca sytuacja młodych ludzi na rynku pracy jest zła. M. Kijowska, Rynek pracy a system edukacji w Polsce, Centrum Informacyjno-Konsultacyjne Służb Zatrudnienia Zielona Linia 2011, http://zielonalinia.gov.pl/upload/raporty/wersja%20pdf/raport_system_edukacji.pdf [30.09.2013]. 3 Jak wspierać rozwój przedsiębiorczości? Badanie mechanizmów wsparcia rozwoju przedsiębiorczości w Polsce oraz rekomendacje ich zmian, P. Dobrowolski [red.], Fundacja Initium, Warszawa 2011, s. 4, http://www.fundacjainitium.pl/uploads/file/badanie_mechanizmow_wsparcia_rozwoju_przedsiebiorczosci_w_polsce_final.p df [30.09.2013].
jednolitych) Uniwersytetu Gdańskiego, będących uczestnikami projektu Case Simulator 4. Przebadano łącznie 173 osoby, które reprezentowały 9 spośród 11 wydziałów Uniwersytetu Gdańskiego (z uwagi na niekompletne dane nie włączono do badania wyników uzyskanych przez studentów Wydziału Nauk Społecznych oraz Wydziału Matematyki Fizyki i Informatyki) i studiowały na kierunkach o profilu ekonomicznym (biznesowych), jak i niebiznesowych. Cztery główne etapy badań przedstawiały się następująco: 1. Deklaratywne badanie samooceny dotyczącej wiedzy związanej przedsiębiorczością. 2. Deklaratywne badanie samooceny umiejętności i predyspozycji menedżerskich. 3. Obiektywny test wiedzy przedsiębiorczej. 4. Obiektywny test kompetencji przedsiębiorczych. Przygotowanie narzędzi weryfikacyjnych Narzędzia do pomiaru samooceny poziomu wiedzy i umiejętności Próba kompleksowego ujęcia poziomu własnej wiedzy dotyczącej pierwszych kroków w nowo tworzonej firmie oraz określenia stopnia umiejętności, które przyjmuje się za ważne i przydatne w prowadzeniu biznesu, powinna opierać się na zbudowaniu skal, składających się z kilku różnych (szczegółowych) pytań dotyczących każdego z tych dwu obszarów. Wykorzystano w tym celu pomiar oparty na kwestionariuszach badających deklaracje studentów różnych wydziałów UG i stworzono skale charakteryzujące się akceptowalnym poziomem trafności i rzetelności 5. Przy budowie kwestionariusza posłużono się zmodyfikowaną pięciostopniową skalą Likerta. Poszczególnym pytaniom przyporządkowano możliwość wyboru jednej z opcji: (1) stanowczo się nie zgadzam, (2) nie zgadzam się, (3) nie mam zdania, (4) zgadzam się, (5) stanowczo się zgadzam. Konstrukcję narzędzia odzwierciedla tabela 1. Tabela 1 Kwestionariusz zawierający pytania badające samoocenę poziomu wiedzy (W) oraz umiejętności (UM) Oznaczenie Treść pytania Warianty odpowiedzi: (1) stanowczo się nie zgadzam (2) nie zgadzam się (3) nie mam zdania (4) zgadzam się (5) stanowczo się zgadzam Skala (wiedza) W W_1 Wiem, w jaki sposób zdobyć kapitał początkowy (1) (2) (3) (4) (5) W_2 Wiem, w jaki sposób uzyskać niezbędne dofinansowanie (1) (2) (3) (4) (5) W_3 Znam najważniejsze niezbędne procedury związane z założeniem działalności gospodarczej (1) (2) (3) (4) (5) W_4 Znam otoczenie, w którym przedsiębiorstwo mogłoby funkcjonować (1) (2) (3) (4) (5) Skala (umiejętności) UM UM_1 Posiadam wszystkie najważniejsze cechy dobrego przedsiębiorcy (1) (2) (3) (4) (5) UM_2 Uważam, iż charakteryzuję się odwagą (1) (2) (3) (4) (5) UM_3 Uważam, iż charakteryzuję się zdolnością do podejmowania ryzyka (1) (2) (3) (4) (5) UM_4 Uważam, iż posiadam umiejętności komunikacyjne (1) (2) (3) (4) (5) UM_5 Posiadam bogate doświadczenie zawodowe (1) (2) (3) (4) (5) 4 Projekt Case Simulator (2011-13) realizowany pod patronatem Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Gdańsku przez Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu Gdańskiego, w partnerstwie z Regionalną Izbą Gospodarczą Pomorza (przedstawiciel pracodawców) oraz Hochschule für Technik und Wirtschaft z Drezna (partner ponadnarodowy) jest jednym z innowacyjnych projektów testujących obecnych w priorytecie VI (Rynek pracy dostępny dla wszystkich) Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Cel projektu: poprzez działania związane z kształceniem przy wykorzystaniu najnowocześniejszych metod (symulacji biznesowych i studiów przypadku), sprzyjać rozwijaniu postaw pro-przedsiębiorczych wśród studentów. 5 Szerzej na temat trafności pomiarów związanych z efektywnością szkoleń w: W. Bizon, Trafność i rzetelność pomiarów poprzedzających badanie efektywności szkoleń e-learningowych, E-mentor nr 5/2010.
W dalszej mierze przeprowadzono operacje służące ocenie trafności i rzetelności zaproponowanych skal pomiarowych, przyjmując, że liczebność badanej grupy jest ku temu wystarczająca (214 osób) 6. Aby zbadać trafność teoretyczną testu, poddano każdą z części skali analizie czynnikowej, w której wyodrębnianie czynników następowało metodą składowych głównych. Zasadność stosowania analizy czynnikowej prowadzonej tą metodą wykazano testem sferyczności Bartletta, zakładając, że macierz korelacji zmiennych nie będzie macierzą jednostkową (czyli taką, która ma na przekątnej jedynki, a na pozostałych polach zera), oraz za pomocą współczynnika Kaisera-Mayera-Olkina (KMO) 7, badającego adekwatność macierzy korelacji, przyjmując wartość progową 0,7. Przy ocenie trafności założono, że: wartości własne wyodrębnionych czynników będą większe od jedności (kryterium Kaisera), zmienne tworzące poszczególne skale będą korelowały co najmniej na poziomie 0,6 z pierwszą główną składową tworzącą skalę (wartość ładunków czynnikowych większa od 0,6). Rzetelność badano z kolei opierając się na metodzie badania spójności wewnętrznej skali. Przyjęto, że: poszczególne zmienne skali będą skorelowane z sumarycznym wynikiem dla danej skali na poziomie co najmniej 0,4 (kryterium Kleine a 8 ), w badanych skalach współczynnik α Cronbacha będzie wyższy niż 0,7 (kryterium Nunnally ego 9 ). Zasadności przeprowadzenia analizy czynnikowej poprzez wyodrębnienie głównych składowych dla skali wiedza dowodzą rezultaty testu sferyczności Bartletta oraz wartość współczynnika KMO. W teście uzyskano wartość statystyki chi 2 w teście Bartletta 209,4 (df=10, p=0,000), natomiast KMO=0,70 (wartość progowa), w związku z czym można było przystąpić do analizy czynnikowej. W przypadku tej skali wyodrębniono tylko jeden czynnik o wartości własnej większej od 1 (2,28). Zmienne wchodzące w skład skali miały wartości ładunkowe od 0,69 do 0,81. Wyodrębniony czynnik wyjaśnił 56,9 proc. całkowitej wariancji. Zmienne korelowały z sumarycznym wynikiem skali na poziomie od r=0,48 do r=0,60, tym samym spełniając kryterium Kleine a. Współczynnik α Cronbacha wyniósł 0,75 i jednocześnie usunięcie jakiejkolwiek zmiennej nie przyczyniłoby się do jego zwiększenia. Szczegółowe dane zawarto w tabeli 2. Tabela 2 Macierz nierotowanych głównych składowych oraz wyniki analizy spójności wewnętrznej dla skali określającej deklarowaną wiedzę związaną z pierwszymi krokami w nowo tworzonej firmie (W) Zmienna Wartość ładunku Korelacja pytanie α po usunięciu czynnikowego skala pytania W_1-0,791147 0,576891 0,667717 W_2-0,808484 0,601467 0,653248 W_3-0,719554 0,506720 0,707436 W_4-0,693310 0,479852 0,721074 Wartość własna 2,277997 Udział w wyjaśnianiu wariancji całkowitej 0,569499 α Cronbacha 0,746526 Dla zmiennych wchodzących w skład skali umiejętności wartość statystyki chi 2 w teście Bartletta wyniosła 238,3 (df=10, p=0,00), co pozwoliło na przyjęcie hipotezy, że dane mogą zostać użyte do wykonania analizy czynnikowej. Z kolei wartość KMO wyniosła 0,77 i była wyższa od założonej wartości progowej. W wyniku analizy czynnikowej przeprowadzonej dla skali umiejętności wyodrębniono również tylko jeden czynnik o wartości własnej większej od 1 (2,53). Zmienne wchodzące w skład skali miały wartości ładunkowe na poziomie od 0,60 do 0,80. Wyodrębniony czynnik wyjaśnił 50,6 proc. całkowitej wariancji. Zmienne były skorelowane z sumarycznym wynikiem skali na poziomie od r=0,42 do r=0,62, tym samym spełniając kryterium Kleine a. Współczynnik α Cronbacha wyniósł 0,75 i jednocześnie usunięcie jakiejkolwiek zmiennej nie przyczyniłoby się do jego zwiększenia. Szczegółowe dane zawarto w tabeli 3. 6 Por. A. Stanisz, Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny. Tom 3: Analizy wielowymiarowe, StatSoft, Kraków 2007, s. 265-266. 7 G. Wieczorkowska, J. Wierzbiński, Statystyka. Analiza badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007, s. 322. Konstrukcję ww. statystyk można znaleźć w: A. Stanisz, op. cit., s. 179. 8 P. Kline, A Handbook of Test Construction. Introduction to psychometric design, Methuen, Londyn 1986, s. 14. 9 J.C. Nunnally, Psychometric Theory, McGraw-Hill Book Company, Nowy Jork 1976, s. 245.
Tabela 3 Macierz nierotowanych głównych składowych oraz wyniki analizy spójności wewnętrznej dla skali określającej deklarowany poziom umiejętności ważnych i przydatnych w prowadzeniu biznesu (UM) Zmienna Wartość ładunku Korelacja pytanie α po usunięciu czynnikowego skala pytania UM_1-0,679367 0,480044 0,717891 UM_2-0,800808 0,617306 0,669330 UM_3-0,785122 0,601304 0,671785 UM_4-0,669089 0,475288 0,719483 UM_5-0,604113 0,417229 0,744521 Wartość własna 2,53188255688683 Udział w wyjaśnianiu wariancji całkowitej 0,506376511377 α Cronbacha 0,749854 Narzędzie do pomiaru rzeczywistego poziomu wiedzy z zakresu przedsiębiorczości Określenie poziomu rzeczywistej wiedzy studentów z zakresu przedsiębiorczości i podstaw prowadzenia działalności było bezpośrednio związane z badaniem wiedzy z zakresu kwestii formalnych i merytorycznych, które są szczególnie istotne na początkowych etapach funkcjonowania przedsiębiorstwa. Stworzono kwestionariusz zawierający pytania z wyżej opisanego zakresu, który w szczególności obejmował takie problemy, jak: bezpośrednie wspieranie sprzedaży, analiza SWOT, istota rachunku wyników, kwestia wystawiania lub niewystawiania rachunków (dokumentowanie zawieranych transakcji), formułowanie celów firmy, segmentacja i wyodrębnianie docelowych grup nabywców, modele możliwych reakcji klientów, strategie wprowadzania produktu na rynek, sposoby pozyskania kapitału na finansowanie przedsięwzięć, zysk i rentowność zainwestowanych środków. Dla celów porównawczych osiągnięcia przeliczono na wartości procentowe w skali od 0 do 100 procent. Narzędzie do pomiaru rzeczywistego poziomu umiejętności przedsiębiorczych Poziom rzeczywistych umiejętności (predyspozycji) przedsiębiorczych zmierzono za pomocą narzędzia o nazwie: Test For The Best: Europejski Test Umiejętności Przedsiębiorczych (Test For The Best: European Skills Achievement Contest) dla szkół wyższych w zakresie dopasowania ich programów do potrzeb biznesowych. Test został opracowany w ramach projektu pt. Kształcenie dla przyszłości" ( Skills for the Future"), którego realizatorami byli: Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym (Polska), Gesto Total e Inovaçio Empresarial GTIE Consultores S.A. (Portugalia), E.Ri.Fo. (Włochy) i Ahi Evran Üniversitesi (Turcja) 10. Wykorzystany kwestionariusz w zbliżonej postaci został wcześniej wykorzystany we Włoszech, Polsce, Portugali oraz w Turcji. Jego budowa opierała się m.in. na badaniach oczekiwań przedsiębiorców w stosunku do absolwentów uczelni wyższych i obejmowała zagadnienia dotyczące lojalności, uczciwości, odpowiedzialności, konkurowania, zdolności słuchania i rozumienia, kreatywności czy strategicznego myślenia. Rezultaty Porównanie deklarowanego poziomu wiedzy w odniesieniu do poszczególnych wydziałów zaprezentowano w tabeli 4. Jak można zauważyć, najwyżej spośród badanych, ocenili swą wiedzę studenci Wydziałów: Prawa i Administracji, Zarządzania oraz Ekonomicznego, najniżej zaś Wydziałów: Chemii i Filologicznego. 10 Por.: Final Report On The International Implementation Of The Skills For The Future. Project in Poland, Italy, Portugal and Turkey, M. Bąk, P. Bednarz [red.], Instytut Badań nad Przedsiębiorstwem Prywatnym i Demokracją, Warszawa 2011.
Tabela 4 Uszeregowanie wydziałów według średniej oceny deklarowanego poziomu wiedzy niezbędnej przy prowadzeniu biznesu Miejsce Wydział punktów 1 Prawa i Administracji 3,250000 2 Zarządzania 3,205882 3 Ekonomiczny 3,161765 4 Geografii i Oceanografii 2,884615 5 Historyczny 2,690476 6 Biotechnologii 2,641304 7 Biologii 2,609375 8 Filologiczny 2,516667 9 Chemii 2,513889 W celu uzyskania wartości, które mogłyby posłużyć do późniejszej weryfikacji hipotezy dotyczącej zróżnicowania międzywydziałowego w zakresie samooceny wiedzy (H1), zbadano, jak znaczne są wzajemne różnice pomiędzy poszczególnymi parami wydziałów. W tabeli 5 ukazano wzajemne bezwzględne różnice punktowe odnoszące się do samooceny wiedzy, przy czym kursywą zaznaczono różnice statystycznie istotne (*na poziomie α>0,95; **na poziomie α>0,99). Tabela 5 Różnice pomiędzy wydziałami dotyczące średniej oceny deklarowanego poziomu wiedzy niezbędnej przy rozpoczynaniu biznesu WYDZIAŁ Biologii Biotechnologii Chemii Ekonomiczny Filologiczny Geografii i Oceanografii Historyczny Prawa i Administracji Biologii Biotechnologii 0,032 Chemii -0,095-0,127 Ekonomiczny 0,552* 0,520* 0,648* Filologiczny -0,093-0,125 0,003-0,645* Geografii i Oceanografii 0,275 0,243 0,371-0,277 0,368 Historyczny 0,081 0,049 0,177-0,471 0,174-0,194 Prawa i Administracji 0,641** 0,609** 0,736* 0,088 0,733* 0,365 0,560* Zarządzania 0,597* 0,565* 0,692* 0,044 0,689* 0,321 0,515* -0,044 Zarządzania Z uwagi na wysokie umiejscowienie w rankingu dwóch wydziałów związanych programowo w szczególny sposób z przedsiębiorczością i biznesem, w dalszej części przeprowadzono badanie, które miało na celu uzyskanie rezultatów dla przedstawicieli wydziałów biznesowych (Wydział Ekonomiczny oraz Wydział Zarządzania) oraz niebiznesowych (siedem pozostałych wydziałów). Wyniki zaprezentowano w tabeli nr 6. Tabela 6 Samoocena wiedzy studentów w zakresie przedsiębiorczości w rozbiciu na przedstawicieli wydziałów biznesowych i niebiznesowych Odchylenie standardowe Odchylenie standardowe dla Wydziały Wydziały t p dla biznesowych niebiznesowych biznesowe niebiznesowe 3,1838 2,7482 2,8770 0,0045 0,7444 0,8022
Analogiczne badanie samooceny przeprowadzono w odniesieniu do poziomu własnych umiejętności (predyspozycji) określanych jako przedsiębiorcze. W tabeli 7 zademonstrowano rezultaty, które osiągnęli studenci poszczególnych wydziałów. Wynika z nich, że najwyżej spośród badanych, ocenili swe umiejętności studenci Wydziału Historycznego, najniżej zaś Wydziału Biotechnologii oraz Wydziału Ekonomicznego. Tabela 7 Uszeregowanie wydziałów według średniej oceny deklarowanego poziomu umiejętności przedsiębiorczych Miejsce Wydział punktów 1 Historyczny 3,714286 2 Zarządzania 3,564706 3 Prawa i Administracji 3,550000 4 Biologii 3,487500 5 Filologiczny 3,440000 6 Chemii 3,400000 7 Geografii i Oceanografii 3,323077 8 Ekonomiczny 3,258824 9 Biotechnologii 2,991304 W celu późniejszej weryfikacji hipotezy dotyczącej zróżnicowania międzywydziałowego w zakresie samooceny umiejętności przedsiębiorczych (H2), w tabeli 8 ukazano wzajemne bezwzględne różnice punktowe odnoszące się do ich samooceny, przy czym kursywą zaznaczono różnice statystycznie istotne (*na poziomie α>0,95; **na poziomie α>0,99). Tabela 8 Różnice pomiędzy wydziałami dotyczące średniej oceny deklarowanego poziomu umiejętności przedsiębiorczych WYDZIAŁ Biologii Biotechnologii Chemii Ekonomiczny Filologiczny Geografii i Oceanografii Historyczny Prawa i Administracji Biologii Biotechnologii -0,496* Chemii -0,087 0,409* Ekonomiczny -0,229 0,268-0,141 Filologiczny -0,048 0,449 0,040 0,181 Geografii i Oceanografii -0,164 0,332* -0,077 0,064-0,117 Historyczny 0,227 0,723** 0,314 0,455* 0,274 0,391* Prawa i Administracji 0,063 0,559** 0,150 0,291 0,110 0,227-0,164 Zarządzania 0,077 0,573* 0,165 0,306 0,125 0,242-0,150 0,015 W tabeli 9 ujęto natomiast średnią samoocenę umiejętności przedsiębiorczych w rozbiciu na wydziały biznesowe i niebiznesowe. Tabela 9 Samoocena poziomu umiejętności przedsiębiorczych studentów w rozbiciu na przedstawicieli wydziałów biznesowych i niebiznesowych Odchylenie standardowe Odchylenie standardowe dla Wydziały Wydziały t p dla biznesowych niebiznesowych biznesowe niebiznesowe 3,4118 3,4014 0,0844 0,9328 0,6821 0,6285 Zarządzania
Kolejnym etapem było zbadanie zobiektywizowanego poziomu wiedzy związanej z podstawami przedsiębiorczości i prowadzenia biznesu oraz poziomu kompetencji (umiejętności) przedsiębiorczych. W tabelach 10-13 ujęto zestawienie w odniesieniu do poszczególnych wydziałów, jak również pokazano wyniki w ujęciu zbiorczym, dzieląc na wydziały biznesowe i niebiznesowe. Rezultaty przeliczono tak, aby mieściły się w skali od 0 do 100% (100% wartość maksymalna). Tabela 10 Uszeregowanie wydziałów według uśrednionego stopnia rzeczywistej wiedzy z zakresu przedsiębiorczości Miejsce Wydział punktów 1 Ekonomiczny 63,94 2 Zarządzania 62,02 3 Geografii i Oceanografii 38,46 4 Prawa i Administracji 36,06 5 Historyczny 35,90 6 Chemii 33,76 7 Filologiczny 32,31 8 Biotechnologii 31,58 9 Biologii 28,85 Tabela 11 Rzeczywisty poziom wiedzy z zakresu przedsiębiorczości studentów w rozbiciu na przedstawicieli wydziałów biznesowych i niebiznesowych Odchylenie standardowe Odchylenie standardowe dla Wydziały Wydziały t p dla biznesowych niebiznesowych biznesowe niebiznesowe 62,98 33,87 10,6825 0,0000 18,06 12,28 Tabela 12 Uszeregowanie wydziałów według średniej oceny rzeczywistych umiejętności przedsiębiorczych Miejsce Wydział punktów 1 Biotechnologii 79,15 2 Geografii i Oceanografii 72,43 3 Zarządzania 70,41 4 Prawa i Administracji 68,84 5 Chemii 68,29 6 Filologiczny 66,53 7 Biologii 65,08 8 Ekonomiczny 64,13 9 Historyczny 63,54 Tabela 13 Rzeczywisty poziom umiejętności przedsiębiorczych studentów w rozbiciu na przedstawicieli wydziałów biznesowych i niebiznesowych Odchylenie standardowe Odchylenie standardowe dla Wydziały Wydziały t p dla biznesowych niebiznesowych biznesowe niebiznesowe 66,89 68,78-0,8405 0,4027 8,54 10,04
Chcąc określić stopień korelacji pomiędzy wartościami deklarowanymi a rzeczywistymi, zarówno w przypadku wiedzy, jak i umiejętności, obliczono współczynnik korelacji Pearsona dla średnich rezultatów osiągniętych na poszczególnych wydziałach. Dla wiedzy (zbieżność pomiędzy samooceną a pomiarem zobiektywizowanym) wyniósł on 0,74, dla umiejętności: minus 0,69. Wnioski Uzyskane rezultaty nie dowiodły jednoznacznie, że samoocena stopnia własnej wiedzy wśród studentów z zakresu prowadzenia firmy jest wyraźnie zróżnicowana względem wydziałów, które reprezentują. Przeciętny poziom deklarowanej wiedzy był najwyższy na Wydziale Prawa i Administracji i wyniósł 3,25 w skali od 1 do 5. Najniżej swą wiedzę ocenili natomiast studenci z Wydziału Chemii (2,51). Jednocześnie badając rozkład odpowiedzi na poszczególnych wydziałach oraz dokonując porównań na zasadzie każdy z każdym, można stwierdzić, że różnice nie są na tyle znaczne, aby przesądzić, że poziom wiedzy studentów na danych wydziałach różni się między sobą (odnotowano je jedynie w 12 przypadkach na 36 par). Statystycznie istotne różnice zaobserwowano przede wszystkim pomiędzy Wydziałem Prawa i Administracji oraz innymi wydziałami (z wyjątkiem Wydziałów: Ekonomicznego, Zarządzania oraz Geografii i Oceanografii). Jak można dostrzec, statystycznie istotne różnice przejawiają się w szczególności pomiędzy wydziałami, które oferują kierunki biznesowe (Wydział Ekonomiczny oraz Wydział Zarządzania) oraz tymi niebiznesowymi. Odnotowana bardzo wysoka pozycja wydziałów Ekonomicznego oraz Zarządzania w rankingu samooceny wiedzy stanowiła uzasadnienie podziału studentów na dwie grupy: grupę studentów reprezentujących tzw. wydziały biznesowe oraz niebiznesowe i przeprowadzenie kolejnych analiz. Porównując samoocenę poziomu wiedzy studentów w rozbiciu na tych, którzy studiują na tzw. wydziałach biznesowych oraz niebiznesowych, można dojść do wniosku, że przedstawiciele wydziałów biznesowych oceniają swą wiedzę w stopniu wyraźnie wyższym, aniżeli przedstawiciele wydziałów niebiznesowych. W wartościach bezwzględnych (dla przyjętej skali Likerta od 1 do 5) różnica wynosi blisko 0,44 punktu, a rozkład odpowiedzi wskazuje, że badane dwie grupy pod względem samooceny swej wiedzy wyraźnie się różnią (p=0,0045). Różnica jest znaczna także dlatego, że to studenci Wydziału Prawa i Administracji (jako wydziału niebiznesowego) ocenili własną wiedzę najwyżej spośród wszystkich badanych tym samym samoocena pozostałych wydziałów niebiznesowych musi być szczególnie niska. Odnotowane wysokie wyniki na Wydziale Prawa i Administracji są najprawdopodobniej pokłosiem ogólnej postaci pytań zawartych w kwestionariuszu, jak również i przekonania studentów o ich wysokim poziomie wiedzy odnoszącej się głównie do aspektów formalnych w działalności firmy, takich jak jej rejestracja, czy prowadzenie stosownej dokumentacji w przedsiębiorstwie. Jednocześnie wewnątrz grup, zarówno w grupie wydziałów biznesowych, jak i wśród przedstawicieli wydziałów niebiznesowych (wyłączywszy Wydział Prawa i Administracji), nie odnotowano różnic na tyle znacznych, aby móc stwierdzić, że poszczególne wydziały różnią się między sobą istotnie statystycznie. Biorąc powyższe pod uwagę, można przyjąć, że zróżnicowanie samooceny odnoszącej się do poziomu własnej wiedzy z zakresu przedsiębiorczości jest wyraźne w przypadku odniesienia wydziałów biznesowych do niebiznesowych. Natomiast już wewnątrz każdej z grup zróżnicowanie nie jest silne (wyjątkiem jest Wydział Prawa i Administracji). T y m s a m y m n a l e ż y u z n a ć H 1 z a u d o w o d n i o n ą c z ę ś c i o w o. O ile samoocena posiadanej wiedzy była zróżnicowana względem tego, czy studenci reprezentowali tzw. wydział biznesowy czy nie, tak w przypadku stopnia deklarowanych umiejętności (predyspozycji) przedsiębiorczych, o tak wyraźnej zależności trudno mówić. Ciekawym spostrzeżeniem jest to, że w samoocenie poziomu umiejętności w pierwszej trójce znaleźli się przedstawiciele dwóch wydziałów humanistycznych (Historyczny oraz Prawa i Administracji), a tylko jednego wydziału biznesowego (Zarządzania). Interesującym wnioskiem z analiz jest wyraźnie niska samoocena swych umiejętności przedsiębiorczych wśród studentów Wydziału Biotechnologii. Z porównania danych z uwzględnieniem podziału na studentów wydziałów biznesowych i niebiznesowych wynika, że ci pierwsi oceniają swe umiejętności tylko nieznacznie wyżej, aniżeli przedstawiciele wydziałów niebiznesowych. W wartościach bezwzględnych różnica ta wynosi zaledwie 0,01 punktu, a rozkład odpowiedzi wskazuje, że badane dwie grupy pod względem samooceny poziomu swoich umiejętności przedsiębiorczych nie różnią się istotnie statystycznie (p=0,9328). Biorąc powyższe pod uwagę, można przyjąć, że zróżnicowanie samooceny odnoszącej się do poziomu własnych umiejętności przedsiębiorczych nie jest silne ani w odniesieniu do studentów wydziałów biznesowych, jak i niebiznesowych, a także dla przedstawicieli poszczególnych wydziałów zestawionych względem siebie. Wyjątkiem pozostaje jedynie Wydział Biotechnologii, gdzie zanotowano wyraźnie niższy poziom samooceny. T y m s a m y m m o ż n a p r z y j ą ć, ż e n i e u d a ł o s i ę u d o w o d n i ć H 2.
Uszeregowanie wydziałów według rzeczywistego uśrednionego poziomu wiedzy ich studentów z zakresu przedsiębiorczości udowodniło ponad wszelką wątpliwość fakt dominacji wydziałów biznesowych. Średnio na Wydziale Ekonomicznym oraz Zarządzania studenci uzyskali ponad 60% możliwych do zdobycia punktów. Jednocześnie badani z trzeciego z kolei Wydziału Geografii i Oceanografii, osiągnęli wynik niespełna 40%, przy czym najniżej sklasyfikowani z Wydziału Biologii mniej aniżeli 29%. Wyniki bezpośredniego porównania wydziałów biznesowych i niebiznesowych potwierdzają statystycznie istotną różnicę (p<0,0001) między osiągnięciami studentów tych grup. Aby ocenić, czy samoocena studentów w badanym aspekcie, wyraźnie koresponduje z rezultatami pomiarów zobiektywizowanych, zestawiono osiągnięte na poszczególnych wydziałach rezultaty i określono współczynnik korelacji Persona. Uzyskano wartość 0,74 (przy p<0,05), co wskazuje na silną korelację dodatnią. Tym samym można orzec, że poziom samooceny studentów dotyczącej wiedzy, w jaki sposób prowadzić firmę, wyraźnie koresponduje z rezultatami pomiarów zobiektywizowanych i p r z y j ą ć H 3 j a k o u d o w o d n i o n ą. Zaskakująco przedstawiają się natomiast rezultaty zobiektywizowanych pomiarów umiejętności przedsiębiorczych. Test wykazał, że najwyższe zdobycze punktowe uzyskiwali przeciętnie studenci Wydziału Biotechnologii (w testach samooceny umiejętności Wydział Biotechnologii miał najniższe rezultaty), natomiast liderzy samooceny (studenci Wydziału Historycznego) w testach zobiektywizowanych uzyskali przeciętnie najniższe rezultaty. Jednocześnie nie odnotowano statystycznie istotnych różnic w wynikach zobiektywizowanych testów dotyczących umiejętności przedsiębiorczych dla grup studentów z kierunków biznesowych i niebiznesowych, mimo że ci ostatni uzyskali średnio rezultaty o blisko 2 punkty procentowe wyższe (przy p=0,4). Jak można przypuszczać, odnotowane zróżnicowanie (z uwagi na rodzaj studiów) samooceny studentów dotyczącej posiadanych umiejętności przedsiębiorczych, nie przystaje do rezultatów pomiarów zobiektywizowanych weryfikujących określone umiejętności. Dowodzi tego współczynnik korelacji na poziomie minus 0,69 (przy p<0,05). Oznacza to, że im bardziej studenci są przekonani o tym, że mają cechy dobrego przedsiębiorcy, tym w rzeczywistości ich umiejętności przedsiębiorcze są mniejsze. W tym świetle n a l e ż y u z n a ć H 4 z a u d o w o d n i o n ą. Podsumowanie Jednym ze sposobów walki z bezrobociem wśród osób młodych, które wchodzą na rynek pracy, jest ich aktywizacja w kierunku rozpoczynania działalności na własny rachunek. Jednakże aby móc osiągnąć sukces na konkurencyjnym rynku, koniecznym jest posiadanie nie tylko podstawowej wiedzy z zakresu prowadzenia biznesu, lecz także określonych umiejętności i predyspozycji. Badanie samooceny stanu wiedzy związanej z podstawami prowadzenia biznesu wśród studentów ostatnich lat studiów pokazało, że studenci kierunków niebiznesowych (z wyjątkiem studentów prawa i administracji) mają świadomość swych braków w tej dziedzinie. W takim ujęciu wyniki samooceny są zbieżne rezultatami pomiarów rzeczywistej wiedzy dotyczącej na przykład problematyki bezpośredniego wspierania sprzedaży, strategii wprowadzania produktu na rynek, sposobów pozyskania kapitału na finansowanie przedsięwzięć, czy zysku i rentowność zainwestowanych środków. O ile samoocena poziomu własnej wiedzy koresponduje z wynikami pomiarów zobiektywizowanych, tak w przypadku samooceny umiejętności przedsiębiorczych można zauważyć wyraźnie, że przeciętnie studenci, którzy przekonani byli o tym, że są wyposażeni w cechy typowe dla przedsiębiorców, w testach mierzących ich rzeczywisty poziom wypadli źle, natomiast osoby, które były przekonane o posiadaniu cech uznanych za przedsiębiorcze w mniejszym stopniu, w badaniach zobiektywizowanych okazywały się liderami. Jednocześnie zarówno deklarowany poziom cech przedsiębiorczych, jak i obiektywnie zmierzony nie był uzależniony od wydziału, który reprezentowali badani. Mając powyższe na uwadze nasuwa się refleksja, że warto rozważyć to, by rozszerzać kształcenie odnoszące się do twardej wiedzy przedsiębiorczej na kierunkach biznesowych. Po drugie, zarówno deklarowany, jak i rzeczywisty poziom wiedzy teoretycznej nie przekłada się na rzeczywiste umiejętności prowadzenia biznesu. Po trzecie natomiast, nie zawsze ci, którzy sądzą, że mają cechy dobrego przedsiębiorcy w rzeczywistości je mają, zaś ci, którzy się w tym względzie nie doceniają, paradoksalnie wypadają obiektywnie bardzo dobrze.
Literatura Bizon W., Trafność i rzetelność pomiarów poprzedzających badanie efektywności szkoleń e-learningowych, E-mentor nr 5/2010. Final Report On The International Implementation Of The Skills For The Future. Project in Poland, Italy, Portugal and Turkey, M. Bąk, P. Bednarz [red.], Instytut Badań nad Przedsiębiorstwem Prywatnym i Demokracją, Warszawa 2011. Jak wspierać rozwój przedsiębiorczości? Badanie mechanizmów wsparcia rozwoju przedsiębiorczości w Polsce oraz rekomendacje ich zmian, P. Dobrowolski [red.], Fundacja Initium, Warszawa 2011, http://www.fundacjainitium.pl/uploads/file/badanie_mechanizmow_wsparcia_rozwoju_przedsiebiorczosci_w_polsce_final.p df [30.09.2013]. Kijowska M., Rynek pracy a system edukacji w Polsce, Centrum Informacyjno-Konsultacyjne Służb Zatrudnienia Zielona Linia 2011, http://zielonalinia.gov.pl/upload/raporty/wersja%20pdf/raport_system_edukacji.pdf [30.09.2013]. Kline P., A Handbook of Test Construction. Introduction to psychometric design, Methuen, Londyn 1986. Nunnally J.C., Psychometric Theory, McGraw-Hill Book Company, Nowy Jork 1976. Roczna analiza wzrostu gospodarczego na 2013 r. Załącznik: Projekt wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu, Komunikat Komisji, Komisja Europejska, Bruksela 2012. Stanisz A., Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny. Tom 3: Analizy wielowymiarowe, StatSoft, Kraków 2007. Wieczorkowska G., Wierzbiński J., Statystyka. Analiza badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007.