ZASADNICZE KIERUNKI ZABURZEŃ W ROZWOJU OSOBOWOŚCI. OPRACOWAŁA: Monika Haligowska

ZASADNICZE KIERUNKI ZABURZEŃ W ROZWOJU OSOBOWOŚCI. OPRACOWAŁA: Monika Haligowska

Zaburzenia osobowości wg DSM IV to trwały wzorzec wewnętrznych doświadczeń i zachowań, które w znacznym stopniu nie mieszczą się w kanonie oczekiwań występujących w kulturze, w której żyje dana osoba.

Wzorzec ten ujawnia się w przynajmniej dwóch spośród czterech obszarów: 1) poznawczym: w sposobach postrzegania i interpretowania siebie, innych ludzi, zdarzeń; 2) emocjonalnym: w sile i stopniu zmienności i adekwatności reakcji emocjonalnych zaburzona emocjonalność: nadmiernie labilne (zmienne) reakcje emocjonalne / utrzymujące się w niezmiennym nasileniu przez bardzo długi czas, o ekstremalnym nasileniu nieadekwatnym do sytuacji, która ją uruchamia;

3) społecznym: np. naprzemienne spostrzeganie i traktowanie innych ludzi jako krańcowo dobrych lub złych, gwałtowne nieuzasadnione zrywanie relacji; 4) kontroli impulsów: brak kontroli może ujawniać się w postaci samouszkodzeń lub niekontrolowanej agresji skierowanej na innych.

Zaburzenia osobowości według klasyfikacji psychiatrycznej to: ( ) głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań, przejawiające się mało elastycznymi reakcjami na różnorodne sytuacje indywidualne i społeczne. Reprezentują one albo skrajne, albo znaczące odmienności w porównaniu z przeciętnym w danej kulturze sposobem spostrzegania, myślenia i odczuwania, a w szczególności odnoszenia się do innych. Takie wzorce zachowania mają tendencje do trwałości i do obejmowania wielu zakresów funkcjonowania psychologicznego. (ICD 10)

PEWNE TYPOWE CECHY POZWALAJĄCE NA WYRÓŻNIENIE ZABURZEŃ OSOBOWOŚCI: trwałość i głębokie zakorzenienie danych cech u określonej osoby, cechy te są mało elastyczne, osoba w wielu okolicznościach zachowuje się w taki sam (lub przynajmniej podobny) dezedaptacyjny sposób, cechy te są skrajnym przerysowaniem zespołu cech obecnych u innych ludzi, cechy te przejawiają się zarówno w sposobie, w jaki dana osoba postrzega rzeczywistość, jak i w jej myśleniu i emocjach w stosunku do siebie i innych ludzi,

cechy te mają szczególne znaczenie w kontaktach z innymi ludźmi raczej nie ułatwiają lecz ograniczają, utrudniają, a niejednokrotnie odpowiadają ze niszczenie tych relacji, cechy te tworzą całościowy wzorzec, nie są pojedynczymi zachowaniami lub tylko przerysowaniem jakiegoś jednego aspektu charakteru.

Zaburzenia osobowości rozwijają się bardzo wcześnie. Pierwsze przejawy zaburzeń mogą ujawnić się już w dzieciństwie, a widoczne stają się w okresie dorastania. Zaburzenia osobowości powstają najczęściej w wyniku interakcji czynników neurobiologicznych i środowiskowych. Charakteryzują się trwałymi nieprawidłowymi postawami i zachowaniami.

ZABURZENIA SFERY EMOCJONALNEJ reaktywność: przeżywają emocje w reakcji na jakieś wydarzenie i nie są one energetyzujące w pozytywnym znaczeniu; są tak dominujące i silne, że energia którą wywołują, jest destrukcyjna; deficyt lub brak niektórych uczuć (np. poczucia winy u osób z dyssocjalnym oraz narcystycznym zaburzeniem osobowości ); zniekształcone przeżywanie uczuć wpływa na ich schematy poznawcze i na sposób spostrzegania świata, który najczęściej odbierają w sposób fragmentaryczny jako ciąg nie powiązanych ze sobą wydarzeń; nie są w stanie przewidzieć, co będzie w przyszłości, żyją z dnia na dzień; podatność na zranienia; reagują podwyższonym poziomem napięcia nawet na drobne wymagania ze strony otoczenia; nie mają żadnego wglądu w swoje przeżycia emocjonalne;

SFERA POZNAWCZA I BEHAWIORALNA ograniczona zdolność do uczenia się na podstawie własnych doświadczeń; mała zdolność do zmiany i zrozumienia własnego udziału w życiu; z powodu braku powiązań między doświadczeniami życiowymi a uogólnionym rozumieniem siebie i świata, mają problemy decyzyjne; nie biorą odpowiedzialności za własne zachowanie;

W efekcie ww. deficytów jednostki z zaburzoną osobowością: często żyją samotnie albo w nietrwałych, płytkich związkach; ich zdolność i odporność na radzenie sobie z trudnymi sytuacjami jest znacznie obniżona: - wiele osób podejmowało próby samobójcze / uciekało się do zachowań autodestruktywnych (np. nadużywania substancji psychoaktywnych); objawy depresyjne, stany lękowe, przemoc, kłopoty z prawem. (Czabała, Brykczyńska, 2007)

KIERUNKI ZABURZEŃ OSOBOWOŚCI wg DSM IV (1995) GRUPA I: osobowości niezwykłe i ekscentryczne GRUPA II: osobowości ze skłonnością do teatralności, do nadmiernego reagowania emocjonalnego i niestałości GRUPA III: zaburzenia osobowości przebiegające z lękiem

GRUPA I: osobowości niezwykłe i ekscentryczne Osobowość paranoiczna: charakteryzuje się m.in.: - podejrzliwością, -zarzucaniem nielojalności i nieszczerości przyjaciołom oraz współpracownikom, - długim utrzymywaniem urazy, - niemożnością wybaczania, - skłonnością do wyjaśnień spiskowych; - upokorzenie i lekceważenie odczuwane jest często i łatwo; - ksobność (odnoszenie wszystkiego do siebie) jest utrwalona;

GRUPA I: osobowości niezwykłe i ekscentryczne Osobowość schizoidalna: - brak potrzeby bliskich i silnych związków uczuciowych z rodziną oraz z innymi osobami, - chłód uczuciowy (tzw. sztywny afekt); - podejmowanie działań samodzielnych z unikaniem kontaktów z ludźmi, - obojętność na pochwały i krytykę; Osobowość schizotypalna: - ubóstwo kontaktów z innymi, - dziwaczne treści wyobrażeniowe, - dziwaczne (ekscentryczne) zachowania i wygląd zewnętrzny, np. rozmowy z samym sobą, manieryzm, zaniedbanie;

GRUPA II: osobowości ze skłonnością do teatralności, do nadmiernego reagowania emocjonalnego i niestałości Osobowość antysocjalna: zaburzenia zachowania, m.in.: - drażliwość, - agresywność, - impulsywność, - łamanie norm, reguł i zasad, - brak poczucia winy, - niemożność utrzymania trwałych związków mimo łatwości ich nawiązywania; Osobowość z pogranicza (borderline): - zmienność nastroju, - trudności w kontaktach interpersonalnych (od idealizacji do dewaluacji), - niejasny obraz własnej osoby, - stale utrzymujące się uczucie pustki;

GRUPA II: osobowości ze skłonnością do teatralności Osobowość histrioniczna: - przesadna gra uczuciowa mająca na celu skupienie na sobie uwagi otoczenia, - nieustanne domaganie się pomocy, pochwał, podziwu, - silna koncentracja na wyglądzie zewnętrznym, - uwodzicielski styl zachowania, - ekspresja silna teatralna; Osobowość narcystyczna: - zawyżona samoocena ujawniana w marzeniach i w zachowaniach, - poczucie wyjątkowości i nadzwyczajności, - niezdolność do empatii, - domaganie się podziwu i nadzwyczajnego traktowania, - częste okazywanie uczucia złości, - instrumentalne traktowanie ludzi, - zachowania aroganckie i wyniosłe;

GRUPA III: zaburzenia osobowości przebiegające z lękiem Osobowość obsesyjno kompulsywna: - perfekcjonizm i sztywność, - przesadna sumienność, - ostrożność, - fiksacja na regulaminach i przepisach są stałymi cechami zachowania; Osobowość lękliwa: - lęk przed złą oceną, - nieśmiałość, - niepewność, napięcie i niepokój w sytuacjach społecznych, - styl życia zawężony do ludzi i spraw dobrze znanych;

GRUPA III: zaburzenia osobowości przebiegające z lękiem Osobowość zależna: - zależność, - bezradność, - uległość, poszukiwanie osoby decydującej, - nadwrażliwość na krytykę i dezaprobatę, - paniczny strach przed porzuceniem i odrzuceniem; Osobowość bierno agresywna: - stawianie biernego oporu wobec rutynowych obowiązków rodzinnych i zawodowych, - bezzasadne krytykowanie, wyśmiewanie, deprecjonowanie osób wyżej postawionych i cieszących się autorytetem, - poczucie niedoceniania, - naprzemienna wrogość i skrucha; (A. Czapiga w oparciu o DSM IV)

KLASYFIKACJA ZABURZEŃ OSOBOWOŚCI wg ICD 10 Trzy podstawowe grupy zaburzeń osobowości u osób dorosłych: 1) Specyficzne zaburzenia osobowości (F 60), 2) Zaburzenia osobowości mieszane i inne (F 61), 3) Trwałe zmiany osobowości niewynikające z chorób lub uszkodzenia mózgu (F62). (ICD 10, 2000, s. 167-171)

SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI Nie są związane z uszkodzeniem ani z chorobą mózgu, ani z innymi zaburzeniami psychicznymi. Pojawiają się zazwyczaj już w okresie późnego dzieciństwa lub w okresie dorastania i są zauważalne w wielu dziedzinach życia w okresie dorosłości.

SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI Rozpoznanie odbywa się na podstawie następujących charakterystyk funkcjonowania: A. Występowanie wyraźnie dysharmonijnych postaw i zachowań, obejmujących zazwyczaj wiele zakresów funkcjonowania, np. sposoby postrzegania i myślenia, uczuciowość, pobudliwość, kontrolę popędów oraz styl związków z innymi ludźmi. B. Długotrwałe występowanie wzorca nieprawidłowego zachowania, które nie ogranicza się do epizodów ciężkiej choroby psychicznej. C. Wzorzec nieprawidłowego zachowania jest całościowy i wyraźnie niedostosowany do zróżnicowanych sytuacji osobistych i społecznych.

SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI Najbardziej trafne rozpoznania zaburzeń osobowości są wtedy,gdy u osoby stwierdza się przejawy wszystkich sześciu ww. kryteriów. D. Opisane w punkcie A, B i C trudności zawsze pojawiają się w okresie dzieciństwa lub w okresie młodzieńczym i utrzymują w wieku dojrzałym. E. Zaburzenia prowadzą do wyraźnie złego samopoczucia, które może pojawić się dopiero w późniejszym okresie. F. Zaburzenia te najczęściej współwystępują z istotnymi trudnościami dotyczącymi odgrywania ról zawodowych i społecznych.

SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI osobowość paranoiczna osobowość schizoidalna osobowość dyssocjalna osobowość chwiejna emocjonalnie typ impulsywny, typ borderline osobowość histrioniczna osobowość anankastyczna (obejmuje osobowość kompulsyjną i obsesyjno kompulsyjną) osobowość lękliwa osobowość zależna inne określone zaburzenia osobowości, m.in. : osobowość ekscentryczna, niedojrzała, narcystyczna, bierno agresywna zaburzenia bliżej nieokreślone nieokreślona nerwica charakteru, nieokreślona patologiczna osobowość

NEUROTYCZNY KIERUNEK ROZWOJU Zachowania dzieci we wczesnym okresie życia determinują dążenia do zadowolenia, bezpieczeństwa, integracji. Realizacja tych dążeń jest uzależniona od warunków, jakie stwarzają dzieciom rodzice. Jeśli dziecko czuje się akceptowane i kochane, jego rozwój przebiega prawidłowo, dziecko ma zapewnione poczucie bezpieczeństwa, czuje się pewne siebie. W sytuacji gdy rodzice stwarzają atmosferę zagrożenia, mając zazwyczaj własne konflikty i potrzeby neurotyczne, kierując wobec dziecka nadmierne wymagania i oczekiwania, raz go idealizują, a innym razem deprecjonują, prawidłowy rozwój osobowości nie jest możliwy.

U takiego dziecka powstaje wówczas triada uczuć: bezradność, poczucie emocjonalnej izolacji, poczucie zagrożenia ze strony potencjalnie wrogiego otoczenia. Dochodzi do utraty poczucia bezpieczeństwa, a w efekcie tego wyzwala się silny lęk LĘK PODSTAWOWY. Uczucie wrogości do otoczenia za spowodowaną utratę poczucia bezpieczeństwa ze względów społecznych nie może być wyrażone. Stłumiona wrogość, agresja tak naprawdę jeszcze bardziej nasila lęk u na zasadzie błędnego koła: wrogość potęguje lęk, a lęk wrogość.

LĘK PODSTAWOWY leży u źródeł wszystkich związków międzyludzkich i utrzymuje się stale. Skutkiem lęku podstawowego jest podejmowanie wysiłków zmierzających do przywrócenia poczucia bezpieczeństwa. W ten sposób powstają trzy zasadnicze, trwałe mechanizmy obniżania poziomu lęku: postawa DO ludzi: poszukiwanie uczucia i opieki, postawa PRZECIW ludziom: walka z otoczeniem, postawa OD ludzi: ucieczka od otoczenia.

Człowiek może dowolnie zmieniać postawę, zależnie od sytuacji, w jakiej się znajduje. Natomiast w neurotycznym rozwoju osobowości utrwala się zwykle jeden typ postawy: -DO uległość, - PRZECIW agresja, - OD izolacja, który jest uruchamiany w każdej trudnej sytuacji, co natychmiast wyzwala postawę przeciwną. Taka zależność wpływa na pojawienie się konfliktu podstawowego między postawami. Lęk nie zmniejsza się więc, a wręcz pogłębia. Wzrasta poczucie zagrożenia, a otoczenie wydaje się coraz bardziej wrogie.

W taki właśnie sposób rozwija się neurotyczna struktura osobowości, która staje się jądrem przyszłej nerwicy. (Jakubik, 1999, s. 44) Przejawem zaburzeń osobowości są neurotyczne (nadmiernie nasilone) potrzeby: potrzeba uczucia i aprobaty, potrzeba władzy, prestiżu, posiadania, potrzeba zależności, potrzeba izolacji. orney, ) Poprzez realizację tych potrzeb człowiek pragnie odzyskać poczucie bezpieczeństwa, redukując lęk podstawowy. Potrzeby te jednak pozostają w sprzeczności, w związku z czym same stają się kolejnym źródłem lęku (tzw. LĘKU WTÓRNEGO). Jest to typowy mechanizm błędnego koła nerwicowego.

NEUROTYCZNE POTRZEBY NABYWANE PRZEZ JEDNOSTKĘ W WYNIKU PRÓB ZNALEZIENIA ROZWIĄZANIA PROBLEMU ZABURZONYCH RELACJI Z LUDŹMI wg Karen Horney 1. Neurotyczna potrzeba uczucia i uznania: pragnienie podobania się wszystkim osobom z otoczenia i spełniania ich oczekiwań. Zabieganie o dobrą opinię innych, niezwykła wrażliwość na wszelkie oznaki odtrącenia, nieprzychylności. 2. Neurotyczna potrzeba partnera, który weźmie w swoje ręce życie danej osoby. Osoba posiadająca taką potrzebę przypisuje nadmierną wartość miłości i obawia się bardzo, że zostanie porzucona i osamotniona. 3. Neurotyczna potrzeba zamykania swego życia w wąskich granicach. Człowiek odczuwający taką potrzebę jest niewymagający, woli pozostać na uboczu i nade wszystko ceni skromność.

4. Neurotyczna potrzeba władzy, która wyraża się w pożądaniu władzy dla niej samej, w zasadniczym braku szacunku dla innych oraz bezkrytycznej gloryfikacji siły i pogardzie dla słabości. 5. Neurotyczna potrzeba wykorzystywania innych. 6. Neurotyczna potrzeba prestiżu: o samoocenie osoby z taką potrzebą decyduje to, jak duże uznanie okazują jej inni. 7. Neurotyczna potrzeba podziwu własnej osoby: wyolbrzymiony obraz własnej osoby i pragnienie, aby być podziwiana za to, co sobie przypisuje, a nie za to, kim naprawdę jest. 8. Neurotyczna ambicja dotycząca osobistych osiągnięć. Człowiek mający taką ambicję chce być rzeczywiście najlepszy i dąży do coraz większych osiągnięć w wyniku podstawowego braku poczucia bezpieczeństwa.

(Horney, 2002) 9. Neurotyczna potrzeba samowystarczalności i niezależności. Rozczarowawszy się kontaktami z ludźmi, jednostka odsuwa się od innych i nie chce wiązać się z nikim ani z niczym. Staje się samotnikiem. 10. Neurotyczna potrzeba perfekcji i nienaruszalności. W obawie przed krytyką, osoba odczuwająca taką potrzebę stara się być niedostępna i nieomylna.

Potrzeby neurotyczne są ponadto: irracjonalne, sztywne, mają charakter przymusowy, rozbieżne między możliwościami człowieka a jego rzeczywistymi osiągnięciami. Np. osoba posiadająca neurotyczną potrzebę uczuć, będzie wykazywać zaborczość, zazdrość, żądanie miłości bezwarunkowej, wiecznej, co będzie stało w sprzeczności wobec tego, że nie sama nie jest zdolna do przeżywania uczuć i dawania ich innym.

Konsekwencją nierozwiązanych wewnętrznych konfliktów, walki przeciwstawnych tendencji oraz neurotycznego rozwoju osobowości jest niemożność samorealizacji. Obrona przed utratą wewnętrznej integralności polega na podejmowaniu prób rozwiązania konfliktu, ale mają one irracjonalny, neurotyczny charakter i nie likwidują istniejących sprzecznych tendencji. Jednostka nie akceptuje własnego JA realnego, a w jego miejsce stwarza wyidealizowany obraz własnej osoby, zgodny z nerwicowymi potrzebami. Neurotyczny rozwój osobowości powoduje alienację od JA próbę aktywnej ucieczki od JA (realnego i aktualnego).

ROZWIĄZANIA NEUROTYCZNE: FORMY OBRONY 1) Utrwalenie wyłącznie jednej z trzech postaw: DO, OD, PRZECIW, co ma osłabiać dwie pozostałe, a tym samym wyeliminować ich przeciwstawne tendencje. 2) Uruchomienie mechanizmu rzutowania konfliktu na zewnątrz siebie. Wtedy nie przeżywa nieświadomego konfliktu wewnętrznego, ale świadomy konflikt między sobą a otoczeniem, przerzucając odpowiedzialność na innych ludzi. 3) Nadmierna idealizacja obrazu własnej osoby pogoń za wielkością, dążenie do chwały. Powstaje konflikt między JA realnym a JA wyidealizowanym.

SOCJOPATYCZNY KIERUNEK ROZWOJU Socjopatia to zaburzenie osobowości polegające na nieprzystosowaniu do życia w społeczeństwie, objawiające się aspołecznym zachowaniem. Źródła jej tkwią wyłącznie w środowisku wywierającym na jednostkę negatywny wpływ. Powodem jej powstania może być nieprawidłowo przebiegająca socjalizacja. Uważa się, że osobowość większości socjopatów została niekorzystnie ukształtowana przez niewłaściwe wpływy wychowawcze.

U niektórych socjopatów psychopatyczne zachowanie się jest przypisywane wtórnej demoralizacji środowiskowej i traktowane jest jako przyzwyczajenie, nawyk do postępowania i sposobu życia, które są sprzeczne z wymaganiami społecznymi i porządkiem publicznym.

Nieprawidłowy proces przyswajania norm, wzorców zachowania, wytwarzania idealnego obrazu świata i siebie, typowy dla socjopatycznego rozwoju osobowości występuje, gdy: brak jest dziecku wzorca do naśladowania i identyfikacji (np. chłopiec wychowywany jest bez ojca), rodzice nie budzą szacunku dziecka i jego pozytywnych uczuć, wadliwy system zewnętrznych wymagań (sprzeczne, niedostosowane do możliwości dziecka, niewłaściwie egzekwowane), co nie sprzyja przekształceniu się ich w wewnętrzne wymagania (tzw. interioryzacji).

Do wykształcenia się zachowań typu aspołecznego, antyspołecznego, cech socjopatycznych osobowości dochodzi, zdaniem M. Ziemskiej (1979), w przypadku postaw rodzicielskich nacechowanych nadmiernym dystansem: postawy odtrącającej i postawy unikającej. Postawa odtrącająca m.in. blokuje rozwój uczuć społecznych, sprzyja kształtowaniu się takich cech, jak: - agresywność, - skłonność do kłamania, - nieposłuszeństwo. Postawa unikająca może powodować: -niestałość uczuciową, -konfliktowość, -niezdolność do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych.

Nieprawidłowy rozwój osobowości w kierunku socjopatii cechuje - zdaniem H. Spionek - zaburzenie procesów emocjonalno - motywacyjnych w połączeniu z zaburzeniami charakteru jednej ze struktur sieci poznawczej. Stwierdzamy wówczas nieprawidłowy stosunek dziecka do: ludzi: nieufność, wrogość, dążenie do dominowania, zadań: brak wytrwałości, samodzielności, niedbałość, rzeczy: brak poszanowania cudzej własności, zachłanność, wandalizm, samego siebie: samoocena zbyt wysoka, norm: opóźnienie procesu przyswajania norm społecznych, czyli ukształtowania się sumienia.

Przykładem skutków nieprawidłowego rozwoju tych struktur osobowości jest też kłamstwo i kradzież. Kłamanie nie może być jednak uważane za objaw zaburzeń osobowości, jeżeli występuje w wieku do 5 lat i ma charakter pseudokłamstwa. Natomiast częste występowanie takich zachowań jak kłamanie, kradzieże w ostatniej fazie wieku przedszkolnego może być objawem nieprawidłowego kierunku rozwoju osobowości.

Socjopatia dzieli się następująco: Socjopata dyssocjalny: człowiek korzysta z nieprawidłowych wzorców i uczy się nieprawidłowych reguł postępowania. Nie umie się przystosować do życia w społeczeństwie, ponieważ nikt mu nie pokazał, jak należy to zrobić. Socjopata był wychowywany tak, aby utrwalić w nim naganne społecznie zachowania (ukradniesz dostajesz nagrodę). Socjopata antysocjalny (przykład psychopatii). Osoba taka jest okrutna, bezwzględna i wyrafinowana. Nie ma rozwiniętego sumienia, ludzi traktuje instrumentalnie, ma niski poziom lęku / nie boi się.

Socjopata antysocjalny impulsywny: nie ma kontroli nad sobą. Często trafia do więzienia. Socjopata antysocjalny: ma kontrolę nad sobą. Wszyscy socjopaci antysocjalni potrzebują ciągłego dostymulowywania CUN.

Typowe objawy nieprawidłowego rozwoju osobowości zaburzeń socjopatycznych, to: wybuchy złości, gniewu, impulsywność reakcji, nadpobudliwość psychoruchowa, słabe postępy w rozwoju uczuć wyższych, przejawy patologicznych potrzeb: dążenie do zadawania cierpień innym (agresja) lub sobie (autoagresja), działania destrukcyjne.

Socjopatia to łagodniejsza forma zaburzeń osobowości, obejmująca niedojrzałość i nieadekwatność osobowości, dotyczy osób, u których zaburzenia nie są tak silne, żeby zakwalifikować je jako psychopatię, jednak wady w strukturze osobowości wiążą się z podobnymi jak u psychopatów, choć znacznie mniej drastycznymi doświadczeniami z wczesnego dzieciństwa.

Pojęcie psychopatii.

PSYCHOPATIA to poważne zaburzenie osobowości cechujące się: nieliczeniem się z normami społecznymi, z uczuciami innych osób; rażącym naruszaniem norm społecznych; lekceważeniem zobowiązań społecznych; trudnością w utrzymaniu stałych związków z innymi; łatwością reagowania agresją; gwałtownymi zachowaniami nieadekwatnymi do sytuacji; brakiem zdolności do przeżywania poczucia winy; niewrażliwością na stosowane kary; skłonnością do obwiniania innych jako jedynym sposobem wyjaśnienia własnego zachowania. (Hare, 2007)

Psychopaci to społeczni drapieżcy, którzy oczarowują, manipulują, bezwzględnie torują sobie drogę przez życie pozostawiając za sobą złamane serca, zdruzgotane nadzieje i puste portfele. Całkowicie pozbawieni sumienia i wrażliwości na potrzeby innych, egoistycznie zdobywają to, czego pragną i postępują tak, jak zechcą, łamiąc przyjęte w społeczeństwie zasady bez cienia żalu i poczucia winy. (Hare, 2007, s. 9)

TERMINOLOGIA w odniesieniu do pojęcia PSYCHOPATIA mania bez delirium (F. Pinel, 1801) zwyrodnienie moralne (J.C. Prichard, 1835) psychopatia (J.L.A. Koch, 1891) upośledzenie psychopatyczne socjopatia C.E. Partridge, 1930 (w USA pojęcie to zastępuje określenie psychopatia ) osobowość antysocjalna antyspcjalność (lata 70- te, 80 te XX w.) psychopatia: zaburzenia osobowości typu antysocjalnego (DSM- II, 1968) antysocjalne zaburzenia osobowości (DSM-III, 1978; DSM IV, 1994) osobowość dyssocjalna (ICD- 10, 1994)

PODSTAWOWE SYMPTOMY PSYCHOPATII emocjonalne, interpersonalne - łatwość wysławiania się, powierzchowny urok; - egocentryzm, przesadne poczucie własnej wartości, uwielbiają poczucie władzy i sprawowanie kontroli; - brak wyrzutów sumienia i poczucia winy; - skłonność do oszukiwania i manipulacji; - płytkość uczuć;

odchylenia społeczne, tryb życia: - impulsywność: zrobiłem to, bo miałem ochotę, nie zastanawianie się nad konsekwencjami własnych działań; impulsywne działania wynikają z chęci uzyskania natychmiastowej satysfakcji, ulgi, przyjemności; - słaba kontrola zachowania: porywczy, w reakcji na porażkę, krytykę, może nastąpić u nich wybuch agresji, przemocy; - potrzeba stymulacji, silnych bodźców: poszukiwanie doznań za pomocą narkotyków, zachowań ryzykownych, dokonywania przestępstw dla adrenaliny ; - brak poczucia odpowiedzialności dot. wszystkich dziedzin życia; - niepokojące zachowania w młodym wieku; - antyspołeczne zachowania w dorosłym życiu;

NIEPOKOJĄCE ZACHOWANIA W MŁODYM WIEKU uporczywe kłamstwa oszustwa kradzieże podpalenia wagary zakłócanie toku lekcji nadużywanie środków odurzających wandalizm znęcanie się nad rówieśnikami ucieczki z domu wczesne współżycie seksualne Dorośli psychopaci opisują swoje dziecięce okrutne zachowania jako normalne, a nawet przyjemne doświadczenia.

Cechy świadczące o odstępstwie od normalnego rozwoju w pierwszych latach edukacji: uporczywe, niewymuszone i z pozoru bezmyślne kłamstwa wyraźna obojętność wobec cudzych uczuć, oczekiwań i cierpień lub niezdolność do ich rozumienia buntownicza postawa wobec rodziców, nauczycieli i wszelkich reguł nieustanne powodowanie problemów i niewrażliwość na nagany czy groźbę kary drobne kradzieże w szkole i domu ciągła agresja, terroryzowanie słabszych, bójki uporczywe wagarowanie, późne chodzenie spać, znikanie z domu skłonność do maltretowania lub zabijania zwierząt wczesne eksperymenty z seksem wandalizm i podpalenia

Psychopaci spełniają kryteria zdrowia psychicznego obowiązującego współcześnie: rozumieją zasady społeczne, znaczenie dobra i zła; potrafią kontrolować swoje zachowania; są świadomi potencjalnych konsekwencji własnych działań; wiedza ta jednak niekoniecznie odstrasza ich od działań antyspołecznych.

Inne cechy charakteryzujące osobę z ww. zaburzeniem osobowości: zna zasady, ale przestrzega tylko te, które odpowiadają jemu samemu bez względu na konsekwencje dla innych; prawie w ogóle nie wykazuje zdolności do reakcji emocjonalnych lęku, niepokoju; związek między zabronionymi działaniami i lękiem jest dla niego bardzo słaby - groźba kary nie spełnia swojej funkcji; egocentryczny; bezwzględny pozbawiony empatii i zdolności do tworzenia ciepłych emocjonalnie związków; zaspokaja swoje potrzeby cudzym kosztem; określany mianem: charyzmatyczny, elektryzujący ;

PSYCHOPATYCZNA PRZEMOC - zachowuje się brutalnie, agresywnie, - nie ma silnych zahamowań, jeśli chodzi o zadawanie fizycznych cierpień, - stosuje przemoc na zimno, instrumentalnie, dla zaspokojenia potrzeb, tego, co pragnie, -na wyrządzone szkody, krzywdy reaguje obojętnością, poczuciem władzy, satysfakcją, samozadowoleniem, a nie żalem czy poczuciem winy;

ETIOLOGIA PSYCHOPATII 1) istnieje teza, że zaburzenie to jest głównie wynikiem czynników genetycznych i biologicznych, 2) pogląd, że psychopatia kształtuje się wyłącznie pod wpływem niekorzystnego środowiska społecznego we wczesnym okresie życia (wychowanie), 3) psychopatyczne postawy i zachowania wynikają z połączenia czynników biologicznych i środowiskowych.

TEORIE DOTYCZĄCE ŹRÓDEŁ PSYCHOPATII mechanizmy współtworzące osobowość psychopatyczną wciąż pozostają zagadkowe teoria socjobiologiczna: psychopatia wyraz pewnej uwarunkowanej genetycznie strategii wrodzonej Psychopaci rozmnażają się jak najczęściej i nie troszczą się o los potomstwa, rozprzestrzeniając swoje geny niemal bez osobistego zaangażowania.

biologiczna teoria: niektóre struktury w mózgu psychopaty rozwijają się w anormalnie wolnym tempie (psychopatia odzwierciedla opóźnienie rozwojowe); psychopatia wynik wczesnego uszkodzenia lub zaburzenia czynności mózgu, zwł. części przedniej ważnej dla funkcji wyższego rzędu <uszkodzenie płatów czołowych>

czynniki środowiskowe, wychowanie psychopatia jest skutkiem doświadczanego w dzieciństwie urazu psychicznego lub niesprzyjających okoliczności: ubóstwa, emocjonalnej i fizycznej deprywacji, molestowania, odrzucenia przez rodziców, niekonsekwentnych metod wychowawczych itd. Nie istnieją jednoznaczne dowody na to, że psychopatia wynika bezpośrednio z wczesnego oddziaływania czynników społecznych lub środowiska.

teorie przywiązania: wczesne trudności z przywiązaniem do opiekunów mogą wpływać na rozwój psychopatii; Niektórzy badacze uważają, że psychopatia jest wynikiem trudności z przywiązaniem się do opiekunów we wczesnym dzieciństwie. Wg Hare trudności te są niekiedy symptomem psychopatii (dzieci takie nie potrafią łatwo przywiązywać się, a brak więzi jest zasadniczo skutkiem, a nie przyczyną zaburzenia).

model interaktywny: - psychopatia wynika ze skomplikowanej współzależności między czynnikami biologicznymi i środowiskowymi; - czynniki genetyczne warunkują w pewnej mierze biologiczne podstawy funkcjonowania mózgu i zasadniczą strukturę osobowości, co z kolei wpływa na to, jak człowiek reaguje na życiowe doświadczenia i środowisko społeczne i jak z nim współdziała; - ich biologiczne wyposażenie daje wątłe podstawy do procesu uspołeczniania i rozwoju sumienia; - na rozwój i sposób wyrażania psychopatii wpływ wywierają czynniki społeczne i postawa rodziców;

INNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI ZABURZENIE OSOBOWOŚCI TYPU BORDERLINE (osobowość z pogranicza) emocjonalność: - nadmierna, ekstremalna emocjonalność, - wyraźna niestabilność emocjonalna z napadami intensywnych i obiektywnie niezrozumiałych stanów emocji o ujemnym znaku (wściekłość, smutek, lęk, wstyd); - łatwość pojawiania się i intensywność ww. emocji jest źródłem emocjonalnego bólu;

kontakty z ludźmi osoby z zaburzeniem borderline: - zaburzone relacje z innymi ludźmi, które sterowane są lękiem przed porzuceniem wyzwalającym w nich chęć zatrzymania innych osób przy sobie nawet poprzez rożne formy przemocy; - realizacje potrzeby bezpieczeństwa i własnej tożsamości znajdują w bliskim związku emocjonalnym z inną osobą, ale taki związek zwykle napawa ich wzmożoną obawą zazwyczaj nieuzasadnioną obiektywnie przed utratą; - obawa zakłóca odbiór rzeczywistości i często powoduje, że odczuwany lęk jest traktowany jako dowód na to, że partner chce ją/jego porzucić; w efekcie reaguje: a) impulsywnie, agresywnie, chcąc ukarać partnera za przypisywane mu intencje; b) porzuceniem partnera, chcąc w ten sposób zabezpieczyć się przed byciem porzuconym;

samokontrola: - duże deficyty w zakresie kontroli nad impulsami, - impulsywność ujawnia się jako natychmiastowe przekształcenie myśli i uczuć w działanie, które umożliwia uzyskanie czegoś pożądanego lub rozładowanie napięcia; sfera poznawcza osoby z zaburzeniem borderline: zniekształcenia poznawcze polegające na: - przesadnej idealizacji lub deprecjonowaniu innych osób lub siebie, - silnie utrwalone negatywne przekonania dotyczące siebie i innych ( jestem zły, ludzie są podli ), które uniemożliwiają realny odbiór rzeczywistości; - negatywna samoocena, łatwe uznawanie siebie za osobę złą i zasługującą na karę;

Sposób funkcjonowania osoby z zaburzeniem borderline: - wyolbrzymianie doświadczanych problemów, ich nierzetelny ogląd prowadzi do poczucia bezradności i poszukiwania osoby, która je rozwiąże; jeśli taka osoba znajdzie się, to następuje przylgniecie emocjonalne do niej i lęk przed jej utratą oraz wyolbrzymione oczekiwania związane z jej zastępczym funkcjonowaniem wobec osoby borderline; ze względu na to osoba z borderline nadmiernie zdaje się na innych, od których oczekuje aprobaty, wsparcia, poczucia ważności, równocześnie jednak w sposób nietrafny, wypaczony ocenia intencje innych osób;

- ufa, wierzy jedynie swoim emocjom, najczęściej bolesnym (lęk, żal, złość), które niewiele mają wspólnego z rzeczywistą sytuacją, ale są traktowane jako dowód niewłaściwych zachowań lub intencji bliskich osób; - niestabilność emocjonalna, intensywność i ekstremalność emocji, brak umiejętności ich regulacji często doprowadzają do prób samobójczych jako dostępność sposobu wyjścia z lęku, paniki -lub sposobu ukarania siebie za nieskuteczność -lub bycie złym ; (Linehan, 2007; Golińska 2007)

OSOBOWOŚĆ NARCYSTYCZNA (wg DSM IV) utrwalony wzorzec poczucia własnej wielkości widoczny w fantazjach / w zachowaniu; potrzeba podziwu ze strony innych, brak empatii, który pojawia się we wczesnej dorosłości i ujawnia w różnych kontekstach; wyolbrzymione poczucie własnej ważności, osiągnięć, talentów; oczekuje uznania własnej wyższości niewspółmiernie do rzeczywistych dokonań; przekonania o własnej wyjątkowości i unikalności, ogranicza swoje otoczenie do osób wyjątkowych, którzy doceniają jej niepowtarzalność i wyrażają swój podziw; poczucie posiadania specjalnych uprawnień (oczekuje szczególnego traktowania / automatycznego podporządkowywania się innych jej oczekiwaniom);

OSOBOWOŚĆ NARCYSTYCZNA (wg DSM IV) innych ludzi traktuje w sposób instrumentalny wykorzystuje ich do osiągnięcia własnych celów; niestabilna ocena innych: raz ocenia ich pozytywnie, ale ocena ta łatwo zamienia się w deprecjonowanie i negatywny osąd w reakcji na brak podporządkowania się lub uwagi krytyczne wobec niej); nie jest skłonna rozpoznawać i reagować na uczucia, potrzeby innych, głównie dlatego, że sama jest w centrum własnej uwagi (egocentryzm); często zazdrości innym lub uważa, że inni jej zazdroszczą; często zachowuje się w sposób arogancki i wyniosły wobec innych; potrzebuje nieustannego potwierdzania swojej wyjątkowości w podziwie i otoczenia, a jeśli tego nie otrzymują, są przytłoczeni poczuciem niższości;

OSOBOWOŚĆ NARCYSTYCZNA (wg DSM IV) nie ma stabilnego poczucia własnej wartości, dlatego w sytuacji braku potwierdzenia swojej wyjątkowości przez innych, doświadcza lęku, wstydu, złości; niestabilne poczucie wartości prowadzi do nadmiernej zależności od innych w utrzymaniu pozytywnych uczuć wobec siebie; funkcjonowanie interpersonalne: - wygórowane oczekiwania wobec innych, - nieakceptowanie odmowy, - gdy otrzyma pomoc brak nawet śladowych oznak wdzięczności, bo ma poczucie, że jej się to należy;

OSOBOWOŚĆ NARCYSTYCZNA (wg DSM IV) funkcjonowanie interpersonalne: - niestabilnie traktuje innych ludzi: przechodząc od podziwu dla nich w sytuacji, gdy sama jest podziwiana, do pogardzania i deprecjonowania nimi, jeśli przestają do adorować; - partnerzy życiowi, dzieci, wszystko co posiadają, mają świadczyć o ich wyjątkowości; ważnym walorem partnera jest jego atrakcyjność, ale przede wszystkim podziw i bezrefleksyjne posłuszeństwo; (Golińska, 2007)

PATOMECHANIZMY ZABURZEŃ OSOBOWOŚCI Współcześnie wyodrębnia się trzy najbardziej dynamicznie rozwijające się kierunki wyjaśniające mechanizmy powstawania i utrwalania się zaburzeń osobowości: 1) ujęcia psychoanalityczne (m.in. teoria relacji z obiektem Kernberg 1976, 1980, 1996, psychologia SELF Kohut, Wolf 1878), 2) koncepcje poznawczo behawioralne (Pretzer, Beck, 1996), i biospołeczne (Millon 1996, 2002, Linehan, 1987, 1993), 3) interpersonalna koncepcja zaburzeń osobowości (Benjamin, 1996).

MODELE GENETYCZNE I RODZINNE W modelach wyjaśniających znaczenie czynników biologicznych w genezie zaburzeń osobowości koncentracja przypada na weryfikowanie hipotez o dziedzicznym charakterze niektórych cech osobowości, np. neurotyczności lub na wskazanie na specyficzne uszkodzenia bądź dysfunkcje biochemiczne mózgu wpływające na usztywnianie i powtarzalność niektórych wzorców zachowania.

Wnioski z badań nad genetycznymi uwarunkowaniami zaburzeń osobowości: osobowości antyspołeczna, schizoidalna, obsesyjno kompulsywna wydają się częściowo dziedziczone; wykazano związki pomiędzy zaburzeniami osobowości a innymi zaburzeniami psychicznymi, w tym schizofrenią, lękowymi zaburzeniami obsesyjno kompulsywnymi, uzależnieniem od środków psychoaktywnych; W oparciu o ww. badania powstała hipoteza interakcji genotyp środowisko (stres), która jest wykorzystywana do określenia znaczenia obu czynników na różnych etapach życia człowieka. W przypadku osobowości antyspołecznej i zachowań przestępczych stwierdzono, że wpływ genetyczny wzrasta, a wpływ wspólnego środowiska maleje od okresu dorastania do wieku dorosłego. (Cierpiałkowska, 2011, s. 317)

Współczesne koncepcje psychoanalityczne / psychodynamiczne: Teoria relacji z obiektem i psychologia SELF Związki z najważniejszymi osobami z dzieciństwa pozostawiają trwały ślad w psychice człowieka i kształtują jego osobowość. Dlatego traumatyczne przeżycia w relacji z rodzicami doświadczenie zranienia, odrzucenia i manipulacji mogą zaburzać funkcjonowanie osobowości.

NARCYSTYCZNE ZABURZENIE OSOBOWOŚCI wg Otto Kernberga osobowość pograniczna pomiędzy tymi poziomami: nerwicami a psychozami. kształtuje się w relacji dziecka z zimnymi emocjonalnie i odrzucającym rodzicami, którzy równocześnie okazywali mu uwielbienie i podziw. W ten sposób powstaje wyidealizowane i wielkościowe ja, przejawiające się w patologicznej formie miłości człowieka do samego siebie. Kernberg wyróżnił trzy poziomy zaburzeń osobowości: najgłębszy poziom psychotyczny poziom neurotyczny

Najgłębszy poziom: psychotyczny zaburzenia osobowości wiążą się z jej rozpadem i dezintegracją, z nieukierunkowaną agresją i zatarciem granic między rzeczywistością a iluzją. Poziom neurotyczny: wyraźnie ukształtowane są reprezentacje znaczących osób, ale zawierają one ogniska poczucia winy, wstydu, gniewu, smutku i lęku. Pomiędzy tymi poziomami: nerwicami a psychozami, występuje osobowość pograniczna (borderline). Dla człowieka z tym zaburzeniem ludzie są aniołami lub diabłami, a sytuacje jawią się mu jako wyłącznie dobre lub całkowicie złe. Jego nastawienie wobec innych i samego siebie może wahać się od fascynacji i miłości do nienawiści i odrzucenia.

MODELE BEHAWIORALNO POZNAWCZE Każde zaburzenie osobowości należy wyjaśniać niedopasowaniem między indywidualnie odziedziczonymi i ukształtowanymi pod wpływem środowiska strategiami a szybko zmieniającymi się warunkami życia człowieka oraz powstającymi na ich tle schematami poznawczymi (Cierpiałkowska, 2011 za: Beck, Freeman, Davis, 2005) Powtarzające się wzorce zachowania u osób z zaburzeniami osobowości powstają pod wpływem negatywnych, automatycznych myśli, mających swoje źródło w kluczowych przekonaniach nabytych w okresie poszukiwania rozwiązania sprzeczności pomiędzy wewnętrznymi, biologicznymi uwarunkowanymi dążeniami a zewnętrznymi wymaganiami środowiska społecznego.

Analiza kształtowania się zaburzonych wzorców osobowości, której dokonał Theodor Millon, stała się podstawą do opracowania DSM IV. Millon uważał, że najważniejszą funkcją osobowości jest ogólna zdolność do radzenia sobie ze stresem życia. Wzorzec osobowości określa więc styl i sprawność radzenia sobie przez człowieka z wyzwaniami życia. Normalną i zdrową osobowość ma osoba zdolna do efektywnego i elastycznego radzenia sobie w swoim środowisku, a jej sposób myślenia, zachowania i doświadczania różnych sytuacji sprzyja poczuciu zadowolenia z siebie i z życia.

O zaburzonych wzorcach osobowość mówimy wtedy, gdy spełnione są trzy kryteria: sztywność adaptacyjna: uporczywe stosowanie kilku tych samych sposobów radzenia sobie z różnorodnymi sytuacjami i problemami; destrukcyjność wzorców reagowania, które uporczywie powtarzane same stwarzają problemy i przynoszą osobie szkody; nierównowaga: brak odporności na stres i nieefektywność w radzeniu sobie z nim.

Millon wyróżnił osiem podstawowych wzorców osobowości, czyli strategii radzenia sobie. Oparł się na dominujących u danej osoby sposobach osiągania wzmocnień pozytywnych: nagród, przyjemności lub satysfakcji życiowych i unikania wzmocnień negatywnych. Przyjął dwa kryteria: 1) gdzie człowiek poszukuje wzmocnień: w sobie czy w innych ludziach, 2) jak postępuje, by je zdobyć (czy jest aktywny, czy bierny). Styl poszukiwania wzmocnień i strategia radzenia sobie z życiem kształtują się w procesie dojrzewania.

Podstawowe wzorce osobowości, czyli strategie radzenia sobie: Ludzie, którzy poszukują wzmocnień przede wszystkim w sobie, są określani jako niezależni. 1) Strategia aktywnej niezależności opiera się na nieufności wobec innych i pragnieniu utrzymywania własnej autonomii. Ludzie stosujący ją uporczywie dążą do władzy i dominacji, są także skłonni do reagowania gniewem. Przejawem patologicznym tej strategii jest antysocjalne zaburzenie osobowości. 2) Strategia biernej niezależności wiąże się z nadmierną koncentracją na własnym ja, której towarzyszy fantazjowanie i przekonanie o swojej wyższości i atrakcyjności. Jej patologiczną formą może być narcystyczne zaburzenie osobowości.

Osoby, które poszukują wzmocnień przede wszystkim w innych ludziach, określane są jako zależne. 3) Strategia aktywnej zależności przejawia się w niespokojnym i nieustannym poszukiwaniu stymulacji, społecznej aprobaty, podziwu ze strony innych. Towarzyskie i kapryśne zachowanie tworzy pozory niezależności, ale w rzeczywistości pokrywa ono lęk przed autonomią i samotnością. Patologiczną wersją tej strategii jest histrioniczne (histeryczne) zaburzenie osobowości. 4) Strategia pasywnej zależności koncentruje się na poszukiwaniu związków z ludźmi dającymi oparcie, bezpieczeństwo i przewodnictwo, wyraża się w gotowości do podporządkowania się i uległości. Jej formą patologiczną bywa zaburzenie osobowości zależnej.

Osoby niepewne i niezdecydowane co do tego, gdzie poszukiwać wzmocnień w sobie czy w innych są określane jako ambiwalentne. 5) Strategia aktywnej ambiwalencji przejawia się niezdolnością do rozstrzygnięcia dylematu między zależnością i niezależnością, konformizmem a negatywizmem. Osoby stosujące ją mają tendencję do awanturowania się i złoszczenia, a po takim zachowaniu się doświadczają poczucia winy i wstydu. Przejawem patologicznym tej strategii jest negatywistyczne zaburzenie osobowości (osobowość wybuchowa i biernoagresywna). 6) Strategia pasywnej ambiwalencji wynika z obawy przed dezaprobatą społeczną i odrzuceniem z powodu odczuwanej nieufności i wrogości wobec innych. Człowiek rozwiązuje ten konflikt, tłumiąc swoje urazy i nadmiernie przystosowując się do wymogów otoczenia. Za fasadą poprawności i powściągliwości kryją się jednak burzliwe i wrogie emocje. Patologiczną formą tej strategii jest obsesyjno-kompulsywne zaburzenie osobowości.

Ludzie, u których można zaobserwować brak zdolności do poszukiwania wzmocnień zarówno w sobie, jak i w innych, którzy nie dążą do uzyskiwania przyjemności lub unikania kar, są określani jako odłączeni. 7) Strategia pasywnego odłączenia charakteryzuje się obojętnością społeczną. Stosując ją, człowiek minimalizuje swoje potrzeby emocjonalne i funkcjonuje jako bierny obserwator odizolowany od niebezpieczeństw związanych z kontaktami z ludźmi. Tym samym izoluje się także od nagród i emocji. Przejawem patologicznym tej strategii bywa schizoidalne zaburzenie osobowości. 8) Strategia aktywnego odłączania wyraża silny brak zaufania do ludzi. Osoba stosująca ją obawia się, że jej impulsy i potrzeby znów wywołają ból zranienia i straty. Wycofywanie się, negowanie pragnień, podejrzliwość i utrzymywanie dystansu są formami samoobrony. Patologicznym efektem tej strategii może być unikowe zaburzenie osobowości.

Zdaniem Millona wymienione patologiczne zaburzenia osobowości mogą przekształcić się w jeszcze bardziej patologiczne formy. Z zaburzenia histrionicznego, zależnego lub negatywistycznego może wyłonić się osobowość borderline. Z zaburzeń typu kompulsywnego, narcystycznego albo antysocjalnego może powstać paranoidalne zaburzenie osobowości. (Millon i wsp.2005)

PSYCHOTERAPIA ZABURZEŃ OSOBOWOŚCI Etapy procesu psychoterapii: nawiązanie kontaktu i skłonienie pacjenta do angażowania się w proces terapii (motywacja); etap wglądu, namysłu, próby zrozumienia własnych problemów; odreagowanie uczuć wynikających z doświadczeń życiowych, uwolnienie się od nich; odzyskanie przez pacjenta zdolności do racjonalnej refleksji nad własnym życiem;

Ważna jest zmiana prowadzona do tego, że człowiek przestaje mieć przymus patrzenia wstecz i przeżywania na nowo trudnych wydarzeń z przeszłości. Odreagowanie dawnych emocji kluczowy element psychoterapii, który ma prowadzić nie tylko do fizjologicznego rozładowania napięcia, ale też do odzyskania kontroli intelektualnej i emocjonalnej nad własnym życiem. (Czabała, Brykczyńska, 2007)

LITERATURA: L. Cierpiałkowska (2011). Psychopatologia. Zaburzenia osobowości i zaburzenia seksualne, rozdz. X. Cz. Czabała, C. Brykczyńska (2007). Psychoterapia zaburzeń osobowości. Terapia uzależnienia i współuzależnienia Nr 4. L. Golińska (2007). O zaburzeniach osobowości. Wybrane zaburzenia osobowości z perspektywy dominujących mechanizmów stresujących zachowaniem. Terapia uzależnienia i współuzależnienia Nr 4. R.D. Hare (2007). Psychopaci są wśród nas. Kraków Znak. K. Horney (2002). Neurotyczna osobowość naszych czasów. Poznań Rebis. A. Jakubik (1999). Zaburzenia osobowości. Warszawa Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków - Warszawa 1997, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne "Vesalius" Instytut Psychiatrii i Neurologii. Kryteria diagnostyczne wg DSM-IV (Diagnostic and Statistical manuwal of Mental Disorders) (1994). M.M. Linehan (2007). Zaburzenie osobowości z pogranicza. Terapia poznawczo behawioralna. Kraków Wyd. UJ. T. Millon i wsp. (2005). Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie. Warszawa IPZ. M. Ziemska (1975). Rodzinna a osobowość. Warszawa PWN. M. Ziemska (1979). Postawy rodzicielskie. Warszawa Wiedza Powszechna.