2

Problem rozwoju obszarów wiejskich w Polsce na bazie scalania gruntów Franciszek Woch

I Liczba działek w gospodarstwach rolnych w Polsce wg gmin 3

I Powierzchnia działek w gospodarstwach rolnych w Polsce wg gmin 4

Potrzeby prac scaleniowych w Polsce wg gmin 6

Tempo prac scaleniowych i wymiany gruntów w Polsce w latach 1969-2008 (tys. ha) 7

Obraz satelitarny obrębu Kolonia Ostrówek 8

Obraz satelitarny Wólki Świątkowej, gmina Łuków 9

Ogólny widok Łętowni, gm. Jordanów 10

Obraz satelitarny Starego Majdanu, gm. Wojsławice 11

Obraz satelitarny wsi Krajów, gmina Krotoszyce 12

Studium przestrzennego rozmieszczenia działek bez dojazdu we wsi Łętownia stan przed scaleniem 13

Studium przestrzennego rozmieszczenia działek o powierzchni poniżej 0,1 ha we wsi Łętownia stan przed scaleniem 14

Studium przestrzennego rozmieszczenia działek o powierzchni poniżej 0,1 ha we wsi Łętownia stan po scaleniu 15

Ocena zmiany powierzchni gospodarstw w procesie scalenia gruntów w badanych wsiach Lp Scalany obiekt Średnia powierzchnia gospodarstwa Zmiana powierzchni przed scaleniem ha* po scaleniu ha* w ha w % Obiekty zrealizowane w ramach SPO 2004-2006 1 Dąbek 4,75 5,63 0,88 18,5 2 Lgota Mała- Teklinów 3,36 10,23 6,87 204,5 3 Marcinkowice i 1,02 1,24 0,22 21,6 Przybysławice 4 Łętownia 2,60 2,95 0,35 13,5 5 Ostrówek Kolonia 1,78 1,97 0,19 10,7 6 Stary Majdan 1,53 1,69 0,16 10,5 7 Krzywowola 3,27 4,41 1,14 34,8 8 Kukuryki - Kuzawka- 2,71 3,35 0,64 23,6 Samowicze 9 Wólka Świątkowa 1,39 1,52 0,13 9,4 10 Krajów 10,66 16,73 6,07 56,9 Średnio badanych obiektów 3,33 4,77 1,44 43,5 Obiekty zrealizowane w ramach PROW 2007-2013 11 Hruszów 2,52 2,52 0,00 0,0 12 Marynin 1,28 1,36 0,08 6,3 13 Siedliszczki 1,12 1,22 0,10 8,9 14 Wiercice 1,81 1,81 0,00 0,0 Średnio badanych obiektów 1,68 1,73 0,05 3,0 * z działkami do 1 ha Źródło: Opracowanie IUNG-PIB na podstawie danych Starostw powiatowych 16

Ocena zmniejszenia liczby działek w jednostce rejestrowej (gospodarstwie) na obszarze analizowanych gospodarstw w badanych wsiach Lp Scalany obiekt Liczba działek (szt.) Zmniejszenie przed scaleniem po scaleniu w sztukach w % Obiekty zrealizowane w ramach SPO 2004-2006 1 Dąbek 24,6 10,1 14,5 58,9 2 Lgota Mała- Teklinów 12,0 9,0 3,0 25,0 3 Marcinkowice i 1,9 1,1 0,8 42,1 Przybysławice 4 Łętownia 7,2 3,4 3,8 52,8 5 Ostrówek Kolonia 6,6 3,1 3,5 53,0 6 Stary Majdan 4,1 2,0 2,1 51,2 7 Krzywowola 3,3 1,6 1,7 51,5 8 Kukuryki - Kuzawka- 7,6 3,2 4,4 57,9 Samowicze 9 Wólka Świątkowa 5,5 3,1 2,4 43,6 10 Krajów 3,4 2,0 1,4 41,2 Średnio badanych obiektów 5,62 2,87 2,75 48,9 Obiekty zrealizowane w ramach PROW 2007-2013 11 Hruszów 2,8 1,9 0,9 32,1 12 Marynin 4,5 2,3 2,2 48,9 13 Siedliszczki 4,9 2,6 2,3 46,9 14 Wiercice 8,7 2,4 6,3 72,4 Średnio badanych obiektów 5,2 2,3 2,9 55,8 Źródło: Opracowanie IUNG-PIB na podstawie danych Starostw powiatowych 17

Ocena zwiększenia powierzchni działek na obszarze analizowanych gospodarstw w badanych wsiach Lp Scalany obiekt Średnia powierzchnia działki Zwiększenie powierzchni przed scaleniem ha po scaleniu ha w ha w % Obiekty zrealizowane w ramach SPO 2004-2006 1 Dąbek 0,19 0,47 0,28 147,4 2 Lgota Mała- Teklinów 0,23 0,38 0,15 65,2 3 Marcinkowice i 0,47 078 0,31 66,0 Przybysławice 4 Łętownia 0,12 0,32 0,20 166,7 5 Ostrówek Kolonia 0,26 0,56 0,30 115,4 6 Stary Majdan 0,37 0,78 0,41 110,8 7 Krzywowola 0,99 2,07 1, 08 109,1 8 Kukuryki - Kuzawka- 0,37 0,87 0,50 135,1 Samowicze 9 Wólka Świątkowa 0,26 0,45 0,19 73,1 10 Krajów 1,55 2,66 1,11 71,6 Średnio badanych obiektów 0,322 0,628 0,306 95,0 Obiekty zrealizowane w ramach PROW 2007-2013 11 Hruszów 0,37 0,45 0,08 21,6 12 Marynin 0,19 0,39 0,20 105,3 13 Siedliszczki 0,12 0,24 0,12 100,0 14 Wiercice 0,18 0,67 0,49 272,2 Średnio badanych obiektów 0,21 0,43 0,22 104,8 Źródło: Opracowanie IUNG-PIB na podstawie danych Starostw powiatowych 18

Ocena zmniejszenia oddalenia gruntów od zagród (siedzib gospodarstw) na obszarze analizowanych gospodarstw Lp Scalany obiekt Oddalenie w metrach* Zmniejszenie oddalenia* przed scaleniem po scaleniu w metrach w % Obiekty zrealizowane w ramach SPO 2004-2006 1 Dąbek 1475 1097 378 25,6 2 Lgota Mała-Teklinów 2150 1785 365 17,0 3 Marcinkowice i 849 539 310 36,5 Przybysławice 4 Łętownia 1210 857 353 29,2 5 Ostrówek Kolonia 1060 733 327 30,8 6 Stary Majdan 1540 1137 403 26,2 7 Krzywowola 1175 964 311 24,4 8 Kukuryki Kużawka- 1860 1536 324 17,4 Samowicze 9 Wólka Świątkowa 1676 1377 298 17,8 10 Krajów 1133 899 235 20,7 Średnio badanych obiektów 1422,9 1092,4 330,5 24,6 Obiekty zrealizowane w ramach PROW 2007-2013 11 Hruszów-Marynin- 1854 1074 780 42,1 Siedliszczki 12 Wiercice 1275 710 565 44,3 Średnio badanych obiektów 1415 942 473 44,2 19

Ocena współczynnika rzeczywistej efektywności scalenia gruntów na podstawie zmniejszenia oddalenia gruntów od zagród (siedzib gospodarstw) na obszarze analizowanych gospodarstw Lp Scalany obiekt Zmniejsz. oddalenia w metrach Koszt scalenia PLN* Pow. obrębu ha Przyrost dochodu w obrębie** Obiekty zrealizowane w ramach SPO 2004-2006 Współcz. efektywności scalenia Okres zwrotu kosztów 1 Dąbek 378 950366 604 80594 0,085 11,8 2 Lgota Mała- 365 1602986 1034 133226 0,083 12,0 Teklinów 3 Marcinkowice i 310 646996 1010 110524 0,171 5,8 Przybysławice 4 Łętownia 353 342586 206 25669 0,075 13,3 5 Ostrówek Kolonia 327 376167 312 36014 0,096 10,4 6 Stary Majdan 403 333671 642 91330 0,274 3,7 7 Krzywowola 311 532000 551 60490 0,114 8,8 8 Kukuryki- 324 655396 1109 126838 0,194 5,2 Kużawka- Samowicze 9 Wólka Świątkowa 299 581253 445 46968 0,081 12,3 10 Krajów 235 501789 502 41643 0.083 12.0 Średnio badanych obiektów 11 Hruszów- Marynin- Siedliszczki 330,5 652321 641,5 75330 0,126 7,9 Obiekty zrealizowane w ramach PROW 2007-2013 789 2086144,00 1032,99 287709 0,138 7,2 12 Wiercice 565 733739,34 334,64 66743 0,091 11,0 Średnio badanych obiektów 667 1409941,67 683,82 177226 0,126 7,9 * przyrost dochodu rocznego na podstawie danych ryciny 7. ** bez kosztu zagospodarowania poscaleniowego 20

Ocena współczynnika rocznej stopy zwrotu kosztów scalenia gruntów (IRR), korzyści netto (NPV), na podstawie zmniejszenia oddalenia gruntów od zagród (siedzib gospodarstw) na obszarze analizowanych gospodarstw wg danych FADN z Mazowsza i Podlasia, z uwzględnieniem niekorzystnego w badanym roku parytetu dochodów rolniczych do pozarolniczych Lp Scalany obiekt Koszt scalenia PLN* Pow. obrębu ha Przyrost dochodu w obrębie** Szacunkow y % wzrost dochodu po scaleniu Obiekty zrealizowane w ramach SPO 2004-2006 IRR % NPV Zwrot kosztów po latach 1 Dąbek 950366 604 128951 13,6 5,97 66973 10 2 Lgota Mała- 1602986 1034 213164 13,3 5,55 80115 10 Teklinów 3 Marcinkowice i 646996 1010 176839 27,3 11,40 123754 5 Przybysławice 4 Łętownia 342586 206 41071 12,0 4,92 7373 11 5 Ostrówek Kolonia 376167 312 57623 15,3 4,75 3739 8 6 Stary Majdan 333671 642 146128 43,8 14,99 65100 3 7 Krzywowola 532000 551 96784 18,2 6,44 36669 7 8 KukurykiKużawk 655396 1109 202941 31,0 9,14 69531 4 a-samowicze 9 Wólka Świątkowa 581253 445 75149 12,9 4,97 12804 10 10 Krajów 501789 502 66629 13,3 5,52 24333 10 Średnio badanych obiektów 11 Hruszów- Marynin- Siedliszczki 652321 641,5 119746 18,4 6,69 51011 7 Obiekty zrealizowane w ramach PROW 2007-2013 2086144,00 1032,9 9 460334 22,1 8,66 275790 6 12 Wiercice 733739,34 334,64 106789 14,6 5,77 40658 9 Średnio badanych obiektów 1409941,67 683,82 283562 20,1 5,65 50368 6 21

Lp Średnie oddalenie gruntów od gospodarstw - km Poziom dochodu zł /ha UR 1 00 1552,10 0,00 2 0,1 1531,34 1,33 2 0,2 1510,57 2,67 3 0,3 1489,80 4,01 4 0,4 1469,04 5,35 5 0,5 1448,27 6,69 6 0,7 1406,75 9,36 7 1,0 1344,45 13,38 8 1,5 1240,62 20,07 9 2,0 1136,80 26,76 10 2,5 1032,97 33,45 11 3,0 929,15 40,14 12 4,0 721,50 53,15 13 5,0 513,85 66,89 14 6,0 306,20 80,27 15 7,0 98,55 93,65 Procent zmniejszenia dochodu Wpływ oddalenia (rzeczywistego) gruntów na zmniejszenie poziomu dochodu rolniczego gospodarstw będących w systemie FADN 22

Lp Średnie oddalenie gruntów od gospodarstw - km Poziom dochodu zł /ha UR Procent zmniejszenia dochodu 1 00 374,52 0,0 2 0,1 361,91 3,37 2 0,2 349,31 6,73 3 0,3 336,7 10,14 4 0,4 320,10 13,46 5 0,5 311,49 16,83 6 0,7 286,28 23,56 7 1,0 248,46 33,66 8 1,5 185,43 50,49 9 2,0 122,40 67,32 10 2,5 59,37 84,15 11 3,0-3,66 100,98 12 3,5-36,69 117,81 Wpływ oddalenia (rzeczywistego) gruntów na zmniejszenie poziomu dochodu rolniczego gospodarstw będących w systemie FADN 23

Zmiany ukształtowania rozłogów przestrzeni produkcyjnej badanych wsi Lp Wyszczególnienie Przed scaleniem* Po scaleniu* Zmiana w jednostce miary Zmiana w % 1 Powierzchnia 3,33 4,77 1,44 43,5 gospodarstwa (ha) 2 Liczba działek w obrębie bie (szt.) 1916 972 944 49,3 3 Liczba działek w 5,62 2,87 2,75 48,9 gospodarstwie (szt.) 4 Powierzchnia działki 0,32 0,63 0,31 95,0 (ha) 5 Oddalenie gruntów od 1423 1092 330,5 24,6 siedlisk (m) * wartości uśrednione z 10 badanych obiektów 24

W badaniach, przeprowadzonych na 12 wybranych obiektach z różnych części Polski, wykorzystano cztery metody ekonomicznej oceny scalania gruntów: 1 - Współczynnik rzeczywistej efektywności scalenia gruntów zwrot poniesionych na scalenie gruntów kosztów należy oczekiwać w okresie ok. 4-7 lat w zależności od uwarunkowań lokalnych i zakresu prac. 2 - Roczna stopa zwrotu poniesionych kosztów (IRR) ustalono na poziomie 5,4-6,7, a okres zwrotu poniesionych kosztów ustalono średnio na 5-7 lat. 3 - Ocena poziomu dochodów jako skutek ukształtowania rozłogów przybliżenie oddalenia gruntów o 1 km przyczynia się do zwiększenia dochodu gospodarstw rolnych o 13% w gospodarstwach z uwzględnieniem dopłat unijnych i o 34% bez uwzględnienia dopłat. 25

OCENA CZYNNIKÓW MAJĄCYCH POZYTYWNY I NEGATYWNY WPŁYW NA REALIZACJĘ SCALEŃ Pozytywny wpływ mają następujące czynniki, które ustalono na podstawie badań ankietowych, a są to: - zmniejszenia liczby działek, - zmiany odległości od siedliska do najdalej położonej działki, skrócenie czasu dojazdu, - korzyści wynikające ze zmiany kształtu działek ułatwiających mechanizację prac polowych, -polepszenia jakości dróg lub też zbudowaniu nowych o dobrej jakości, - efekty ekonomiczne dla gospodarstw, - wyrażone przez beneficjentów potrzeby odbudowy lub budowy systemów melioracyjnych (81,1 %), wodno kanalizacyjnych (60,8 %), urządzeń do utylizacji odpadów (60,8 %), zwiększenia bezpieczeństwa przeciw pożarowego (50,7 %), a także systemu odbioru produktów rolnych (85,5 %). 26

Z negatywnych czynników należy wymienić: - brak w ok. 80 % miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które utrudnia realizację procesu scalania, szczególnie w rozszerzonym zakresie, - zbyt skomplikowane procedury w zakresie planowania, realizacji, finansowania i sprawozdawczości procesu scalania gruntów. Problem polega głównie na tym, że przy tak rozbudowanej na różne instytucje procedurze, jeżeli chociażby tylko jeden etap zawiódł, a wówczas cała procedura zawodzi. Dochodzi do znacznych opóźnień w realizacji, a nawet do braku realizacji projektu scalenia. Jeżeli tempo prac scaleniowych ma wzrosnąć, niezbędne jest znaczne uproszczenie procedury. - szeroka gama problemów wynikająca z utworzenia obszarów Natura 2000. Brak reguł ich funkcjonowania oraz jakichkolwiek mierzalnych kryteriów oceny wpływu scalania gruntów, szczególnie prowadzonych w zakresie rozszerzonym, na środowisko, - Ostatnio problemem ograniczającym tempo prac scaleniowych jest obciążanie Beneficjenta podatkiem VAT za prace z zakresu zagospodarowania poscaleniowego. 27

Schemat procedury rozpatrywania wniosków o dofinansowanie przez Instytucję Wdrażającą Urzędy Marszałkowskie 28

Schemat rozliczenia pomiędzy Instytucją Zarządzającą a Beneficjentem Końcowym 29

Na obecnym etapie przy ekonomicznej ocenie prac scaleniowych brakuje danych dla poszczególnych obiektów scaleniowych na etapie przed, jak i po scaleniu gruntów, dlatego pilną konieczność jest prowadzenie monitoringu procesu scalania gruntów. Jest on konieczny obecnie, a jego niezbędność będzie rosła przy rozszerzaniu scaleń do wersji rozszerzonej kompleksowych. 30

Wieś Kolonia Ostrówek - widok obszaru scalonego oraz nowo utwardzonej drogi w ramach zagospodarowania poscaleniowego 33

DROGA UTWARDZONA WE WSI WÓLKA ŚWIĄTKOWA 34

Działania PROW 2007 2013 są realizowane w ramach czterech osi priorytetowych (dane MRiRW Prowieści o stanie realizacji na dzień 03 sierpnia 2012 r. Oś 1 (gospodarcza) Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego : - Działanie 125 Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa (scalanie + gospodarowanie wodą) % realizacji alokacji 15,41 Uwzględniając upływ czasu (powyżej 65%) staje się prawie pewne, że nie zostanie one wykonane w czasie do 2015 roku, (okresie 2007-2013 + 2 lata). 36

Z analizy opracowanej przez IUNG-PIB i ITP. wynika, że realizacja samych tylko scaleń nie prowadzi: - ani do efektywnego unowocześniania polskiego rolnictwa - ani szerokiego rozwoju wsi. Wyludnienie wsi, jak i bezrobocie nie jest hamowane procesem scalenia gruntów, który nie uruchamia działań tworzenia nowych miejsc pracy. Mieszkańcy wsi, w tym rolnicy dostrzegają potrzebę kompleksowych prac m.in. budowy czy też odbudowy systemów wodno melioracyjnych, wodno kanalizacyjnych, utylizacji odpadów, bezpieczeństwa przeciw pożarowego czy też ulepszenia odbioru wytwarzanych produktów. Do tak kompleksowych działań są potrzebne bardzo duże nakłady finansowe, a posiadany kapitał przez rolników jest częściowo marnotrawiony (przeinwestowanie przy udziale środków unijnych). 37

Podstawowym problemem kompleksowego rozwoju obszarów wiejskich na bazie procesu scalania gruntów jest brak powszechnej akceptacji dla procesu scalania gruntów. Ten problem jest przemilczany przez organy administracji państwowej wszystkich szczebli, i naukę też. Badań naukowych w tym zakresie nie prowadzono, ale prowadzone przeze mnie analizy prowadzą do ustalenia niektórych przyczyn: a) w całym okresie powojennym dość często prowadzone scalenia gruntów prowadziły do poprawy rozłogów dla gospodarstw państwowych lub spółdzielczych. W efekcie rolnicy indywidualni czuli się oszukani, b) na obszarach wiejskich dostrzega się wysoki poziom nieufności wzajemnej, uwarunkowany historycznie, stąd przekonanie społeczeństwa do podjęcia działań na rzecz rozwoju obszaru wiejskiego, jeżeli podstawowym elementem będzie scalanie gruntów, 38

c) scalanie gruntów tylko w niewielkim zakresie rozwiązuje problem niekorzystnego rozłogu gruntów uprawianych rolniczo. Rolnicy posiadają grunty w różnych, nawet daleko oddalonych wsiach, i one stanowią główny problem organizacyjno-ekonomiczny. We wsiach o dużym udziale gruntów tzw. różniczan scalane są grunty o najlepszym, a nie najgorszym rozłogu, d) na obecnym etapie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich scalanie gruntów tylko dla celów rolniczych mija się z oczekiwaniem społecznym. Nie przyczynia się do powstania nowych miejsc pracy dla byłych rolników, którzy pozbędą się gruntów rolnych. Ostatnio dostrzegany jest groźny problem powstawania bardzo dużych obszarowo gospodarstw kosztem małych obszarowo. 39

Propozycja struktury administracyjnej odpowiedzialnej za szerokie scalenia lub zintegrowany rozwój obszaru wiejskiego (obejmującej łącznie scalanie gruntów, problem gospodarki wodą i odnowę wsi) 40

Obecna struktura organizacyjna administracji odpowiedzialnej za scalenia jest nadmiernie rozbudowana. Włączonych jest zbyt wiele instytucji: 1. Ministerstwo Finansów, 2. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 3. Urzędy Marszałkowskie, 4. Urzędy Wojewódzkie, 5. Starostwa Powiatowe, 6. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa 7. Rolnicy właściciele scalanych gruntów 8. oraz pośrednio Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska. Wystarczy aby jeden człon w tej skomplikowanej strukturze i procedurze zawiódł, wówczas opóźnia się w czasie przygotowanie, realizacja i rozliczenie projektów, lub realizacja staje się niemożliwa. System organizacyjny jest bardzo chory i musi ulec zmianie. 41

Sugeruję od 2014 roku sprawdzony w wieloletniej praktyce model niemiecki Wariant I 1. Koordynatorem na szczeblu krajowym powinien być odpowiedni departament Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2. Koordynatorem na szczeblu wojewódzkim powinien być odpowiedni departament Urzędu Marszałkowskiego, 3. Wykonawcą projektów (od założeń do projektu do zakończenia jego realizacji) Biura Rozwoju Obszarów Wiejskich utworzone na bazie istniejących Wojewódzkich Biur Geodezji, 4. Bezpośrednio finansującym, koordynującym i rozliczającym - Stowarzyszenie Rozwoju danego obszaru (lub związek stowarzyszeń), którego przewodniczący jest przedstawicielem Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi lub Urzędu Marszałkowskiego, albo odpowiedni departament Urzędu Marszałkowskiego. 5. Dotychczas wykonywane scalenia (komasacje) gruntów powinny przyjąć szeroką formułę - rozwoju obszaru wiejskiego na bazie scalania gruntów, obejmującego realizowane w ramach PROW 2007-2013 scalanie gruntów, gospodarowanie zasobami wodnymi, zadania z dziedziny ochrony środowiska oraz odnowę wsi, jako jedno szerokie przedsięwzięcie. 6. Powyższy mechanizm powinien być unormowany ustawowo w ramach ustawy o urządzeniach rolnych rozwoju obszarów wiejskich. 42

Wariant II 1. Uwzględniając sugestie Unii Europejskiej, by działania w okresie lat 2014-2020 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich realizować bardziej kompleksowo, sugeruję złożenie propozycji (wniosku) do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, by w okresie programowania połączyć scalanie gruntów w odnową wsi lub z gospodarowaniem zasobami wodnymi, lub połączyć trzy ww. zadania w jedną całość, 2. Na okres programowania lata 2014-2020 Unia Europejska przewiduje dopuszczenie realizacji zadań PROW w dwu wariantach: a) w wariancie dotychczasowym krajowym, b) w wariancie regionalnym. Wariant ten jest bardziej odpowiedni w warunkach polskich. Wynika to przede wszystkim z dużego zróżnicowania potrzeb w rozwoju obszarów wiejskich. Z uwarunkowań historycznych (porozbiorowych) Polski wynika, że dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich północnej części kraju uwarunkowania i kierunki są odmienne od południowej. Tereny Polski północnej są bardzo słabo zaludnione, o dużych powierzchniach gospodarstw i mało niekorzystnym rozłogu, a tereny Polski południowej odwrotnie przeludnienie obszarów 43

Dziękuję za uwagę