III. BUDOWA SPADOCHRONU SZYBUJĄCEGO Spadochron szybujący zwany także "latającym skrzydłem" lub po prostu "skrzydłem", zrewolucjonizował spadochroniarstwo dzięki swoim unikalnym, w stosunku do spadochronów okrągłych, właściwościom lotnym. Spadochron taki działa jak każde inne skrzydło: samolotu, szybowca, czy ptaka. Potrafi dzięki swojej budowie wytwarzać siłę nośną, która unosi go w powietrzu, w odróżnieniu od spadochronu okrągłego, który wytwarza głównie opór. Główne części systemu spadochronowego: I. Pilocik (spadochron wyciągający) II. Taśma łącząca III. Osłona czaszy (paczka) IV. Czasza V. Linki nośne VI. Linki sterownicze VII. Slider VIII. Taśmy nośne IX. System trzy kółkowy (zamki wyczepne) X. Uprząż wraz pokrowcem 1
I. PILOCIK - spadochron wyciągający Skydive.olsztyn.pl Jego głównym zadaniem jest rozpoczęcie procesu otwarcia - wyciągnięcie osłonki ze złożoną w niej czaszą, wyplecenie linek i ściągnięcie osłony z czaszy. Wykonany jest w górnej części z nisko przewiewnej lub nie przewiewnej tkaniny, dolna część pilocika wykonanej z siatki o dużej przepuszczalności powietrza. Rozróżniamy dwa rodzaje pilocików: 1. Pilocik sprężynowy: posiada sprężynę, która ma na celu jak najdalsze odrzucenie go od pokrowca i wydostanie z zawirowań znajdujących się za spadającym skoczkiem. Używa się go w spadochronach otwieranych ręcznie za pomocą uchwytu, lub otwieranych liną desantową. W spadochronie złożonym do skoku znajduje się wewnątrz pokrowca. 2. Pilocik miękki: znajduje się w kieszonce pod pokrowcem na zewnątrz. Wyrzucany jest ręcznie przez skoczka, jego dodatkowym zadaniem jest otwarcie komory spadochronu głównego. 2
II. TAŚMA (łącząca pilocik z czaszą) Skydive.olsztyn.pl Łączy pilocik z czaszą ma długość ok. 1,5-2 m. Przymocowana jest z jednej strony do podstawy pilocika, z drugiej do wierzchołka czaszy. W spadochronach z systemem otwarcia na miękki pilocik, taśma łącząca posiada przymocowaną zawleczkę łukową zamykającą komorę czaszy głównej. Przy mniejszych czaszach (< 220 stóp) stosuje się taśmy które w środku mają linkę tzn. system killine'a którego zadaniem jest gaszenie pilocika po otwarciu czaszy. Dzięki czemu pilocik nie stawia oporu podczas szybowania na otwartej czaszy. Przed włożeniem czaszy do paczki należy wyciągnąć linkę killine'a do momentu gdy w okienku pojawi się linka oznaczona innym kolorem (jak na załączonych wyżej zdjęciach). Nie zrobienie tego będzie skutkowało awarią podczas otwarcia (holowanie pilocika). killine'a wyciągnięty pilocik aktywny killine'a nie wyciągnięty pilocik pasywny 3
III. PACZKA (osłona czaszy) Skydive.olsztyn.pl Jej zadaniem jest uporządkowanie procesu otwarcia oraz zabezpieczenie przed możliwością przerzucenia linek nośnych przez czaszę. Ma kształt sześcianu, w którym jeden z boków stanowi klapkę zamykającą. Wykonana jest z cordury. Po umieszczeniu złożonej czaszy w paczce- osłonie zamykamy klapkę blokując ją wplotami linek (rys.z lewej) w gumkach znajdujących się na klapce lub z boku paczki. Przy wypełnionej czaszy głównej, osłonka znajduje się na środku jej górnej powierzchni.(zdjęcie z prawej) IV. CZASZA Służy do spowolnienia prędkości pionowej skoczka, a także daję możliwość znacznego przemieszczania się w poziomie. Ma możliwość sterowania przy użyciu linek sterowniczych. Obecnie występuje bardzo dużo różnych typów czasz spadochronów szybujących. Różnice konstrukcyjne wynikają z przeznaczenia danej czaszy, natomiast różne rozmiary dają możliwość dopasowania do wagi i umiejętności skoczka. Czasze wykonane są z nisko przewiewnych (low porosity) lub całkowicie nieprzewiewnych (zero porosity) tkanin, stosuje się również połączenie jednego i drugiego materiału (tzw. hybryda). Są to materiały wykonane z włókien sztucznych, co pozwala na zmniejszenie wagi i objętości, a zwiększenie wytrzymałości i trwałości spadochronu. Wyróżniamy następujące elementy czaszy: 4
Powierzchnia (warstwa) górna i dolna zbudowana jest z pasów tkaniny. Górna powierzchnia zszyta jest z dolna w tylnej części czaszy, co tworzy tzw. "krawędź spływu" skrzydła. W przedniej części czaszy znajdują się wloty powietrza "krawędź natarcia" dzięki czemu czasza wypełnia się powietrzem, tworząc aerodynamiczny kształt skrzydła. Przegrody (profile aerodynamiczne, żebra) Przegrody łączą górną i dolną warstwę tworząc komory spadochronu, usztywniając kształt profilu aerodynamicznego. Wykonane są z takiej samej tkaniny jak czasza, posiadają otwory których zadaniem jest wyrównywanie ciśnienia wewnątrz czaszy. Dzielimy je na: przegrody nośne (obciążone): podłączone do nich są linki nośne przegrody pomocnicze (nieobciążone) - umieszczone są pomiędzy przegrodami nośnymi i służą lepszemu wyprofilowaniu powierzchni skrzydła. W ten sposób zwiększa się właściwości lotne spadochronu. Przegrody w czaszy rozłożone są tak, że na skraju (stabilizator) znajduje się przegroda nośna, następnie pomocnicza i nośna taki zestaw tworzy komorę itd. Obecnie użytkowane spadochrony to 9 komorowe i 7 komorowe 9 komorowy 7 komorowy Stabilizatory (stateczniki) Zadaniem ich jest stabilizowanie lotu na czaszy. Znajdują się na boku czaszy, zazwyczaj umieszczona na nich jest nazwa czaszy, logo producenta. Stabilizatory mają ograniczniki w miejscu połączenia linek które zapobiegają blokowaniu się slidera podczas otwarcia. 5
V. LINKI NOŚNE Skydive.olsztyn.pl Zadaniem ich, jest utrzymywanie ciężaru skoczka pod czaszą i ustawienie czaszy pod odpowiednim kątem (zaklinowania) do napływających i opływających ją strug powietrza. Kąt zaklinowania czaszy uzyskujemy dzięki różnicy długości linek w poszczególnych grupach, linki grupy A są najkrótsze, D najdłuższe co powoduje, że krawędź natarcia ustawiona jest niżej w stosunku do krawędzi spływu. Linki grupy A, B łączą się w kaskady (pojedynczą linkę) biegnąc do przednich taśm nośnych, linki grupy C, D również łączą się w kaskady ale biegną do tylnych taśm nośnych. Reasumując powyższe; w przypadku czasz prostokątnych 7-mio komorowych mamy 8 przegród nośnych, 32 linki przy czaszy i 16 linek głównych (kaskad) podłączonych do taśm nośnych w przypadku czasz prostokątnych 9-cio komorowych mamy 10 przegród nośnych, 40 linek przy czaszy i 20 linek głównych 6
VI. LINIKI STEROWNICZE Skydive.olsztyn.pl Czasza skrzydła posiada lewą i prawą linkę sterowniczą. Służą one do sterowania i hamowania spadochronem. Linki odchodzące od czaszy schodzą się w jedną (dla każdej strony czaszy) główną linkę sterowniczą, która przechodzi przez oczko slidera i kółko metalowe znajdujące się na tylnej taśmie nośnej. Linka zakończona jest uchwytem sterowniczym. VII. SLIDER Obecnie w spadochronach stosuje się slider, który służy do opóźnienia i uporządkowania procesu otwarcia. Wykonany jest z tego samego materiału co spadochron w kształcie prostokąta z metalowymi oczkami na rogach (pierścienie). Przez oczka przechodzą wszystkie linki, podzielone w cztery grupy przednią lewą i prawą oraz tylną lewą i prawą. Linki sterownicze przechodzą przez tylne pierścienie slidera (zdjęcie wyżej). W pierwszej fazie otwarcia czaszy, slider znajduje się pod nią na wysokości stabilizatorów, jego zadaniem jest stawianie oporu w celu uporządkowania i opóźnienia procesu otwarcia. W miarę wypełniania się czaszy prędkość opadania skoczka maleje i zmniejsza się opór powietrza na slider, co powoduje zejście jego do wysokość taśm nośnych. Pierwsza faza otwarcia slider przy wypełnionej czaszy 7
VIII. TAŚMY NOŚNE Skydive.olsztyn.pl Służą do połączenia linek nośnych z uprzężą spadochronu. Jest prawa i lewa taśma nośna, każda z nich jest rozdwojona. Do przednich taśm mocowane są kaskady linek A, B natomiast do tylnych taśm kaskady linek C, D oraz linki sterownicze z uchwytami. Taśmy nośne zakończone są częścią systemu zamków wyczepnych. taśmy nośne mocowanie linek do taśm zamki wyczepne IX. ZAMIKI WYCZEPNE Umożliwiają wyczepienie czaszy głównej w razie awarii. Założeniem konstrukcyjnym systemu trzy kółkowego jest zmniejszenie siły jakiej musi użyć skoczek do wyczepienia spadochronu głównego. Założono, że siły działające podczas wyczepienia w różnych konfiguracjach sięgają rzędu nawet do 1000 kg. System trzypierścieniowy redukuje tą siłę przenosząc obciążenia na poszczególne pierścienie. Pętla zapinająca 10 kg : 2 = 5 kg 2 pierścień 100 kg : 10 = 10 kg 1 pierścień 1000 kg : 10 = 100 kg 8
Blokowanie systemy trzech pierścieni zamków wyczepny 1 2 3 4 5 6 Uchwyt wyczepny spadochronu głównego znajduje się zawsze z prawej strony, przeważnie jest to poduszka wykonana z cordury w kolorze czerwonym (na zamówienie robione są w różnych kolorach) z której wychodzą dwa przewody stalowe w osłonie silikonowej w kolorze żółtym. Przewody wsunięte są w metalowe rurki i blokują system trzech pierścieni. 9
IX. UPRZĄŻ INTEGRALNA Z POKROWCEM Skydive.olsztyn.pl Zadaniem uprzęży jest pewne trzymanie skoczka pod spadochronem oraz równomierne rozłożenie sił działających podczas otwierania i lotu na spadochronie. Uprząż w spadochronach plecy-plecy zintegrowana jest z pokrowcem. Posiada na stałe zamocowane taśmy nośne dla spadochronu zapasowego. Regulowane taśmy udowe i piersiową w celu dopasowania do budowy ciała skoczka. W górnej części uprzęży, na wysokości barków znajdują się zamki wyczepne, służą do natychmiastowego odłączenia czaszy głównej, w razie jej nieprawidłowego zadziałania. Wyczepienie spadochronu głównego następuje przez wyciągnięcie uchwytu znajdującego się z prawej strony uprzęży. Z lewej strony uprzęży znajduje się uchwyt otwierający spadochron zapasowy. Jest to linka stalowa z jednej strony zakończona metalowym uchwytem (wszystkie spadochrony szkolne) lub poduszką z cordury, z drugiej strony posiada zawleczkę stalową która blokuje zapięcia kontenera spadochronu zapasowego. PAMIĘTAJ po stronie lewej znajduje się uchwyt otwierający spadochron zapasowy po stronie prawej uchwyt wyczepny czaszy głównej Uchwyt wypięcia czaszy głównej Uchwyt otwierający spadochron zapasowy Taśma piersiowa Taśmy udowe 10
Komora spadochronu zapasowego Komora spadochronu głównego System otwarcia spadochronu Komora spadochronu głównego blokowana jest zawleczką lub linką stalową w osłonie silikonowej (zależy od systemu otwarcia) wsuniętą w lupa. miękki pilocik lupa zabezpiecza zawleczka mocowana na taśmie łączącej lup pilocik sprężynowy lupa zabezpiecza linka stalowa w osłonie silikonowej lina desantowa lupa zabezpiecza linka stalowa w osłonie silikonowe mocowana na linie desantowe 11
INNE SYSTEMY ZABEZPIECZAJĄCE PROCES OTWARCIA W celu podniesienia bezpieczeństwa w sytuacjach awaryjnych, kiedy skoczek zmuszony jest pozbyć się czaszy głównej, producenci spadochronów opracowali systemy (SOS, LOR, SKYHOOK, RSL) przyspieszające otwarcie spadochronu zapasowego. Opracowanie tych systemów wynikło z wielu wypadków spadochronowych gdzie skoczek po wypięciu czaszy głównej, zbyt późno otwierał spadochron zapasowy nie mając wystarczająco dużo czasu i zapasu wysokości do prawidłowego wypełnienia się czaszy zapasowej i bezpiecznego wylądowania. Zaczęto więc poszukiwania rozwiązań technicznych które pozwolą otworzyć zapas po wypięciu spadochronu głównego bez ingerencji skoczka. Jednym z tych systemów jest RSL Reserve Static Line. Tasiemka długości około 15-20 cm zakończona z jednej strony karabinkiem mocowanym do pierścienia doszytego z boku taśmy nośnej spadochronu głównego, a z drugiej strony zakończona metalowym kółkiem zakładanym na linkę stalową z zawleczką zabezpieczającą spadochron zapasowy. Zasada działania jest bardzo prosta, po wypięciu czaszy głównej, odchodząca z czaszą taśma nośna, ciągnie ze sobą tasiemkę która wyciąga zawleczkę z pętli zamykającej komorę spadochronu zapasowego rozpoczynając proces otwarcia. Tasiemka RSL -a Karabinek RSL przy taśmie nośnej Pierścień wyciągający zawleczkę zapasu 12
Zmodyfikowaną wersją systemu RSL jest Skyhook, jego zasada działa jest podobna, również wyciąga zawleczkę (2) blokującą komorę zapasu ale z tą różnicą że dodatkowo ciągnie taśmę łączącą pilocik z paczką spadochronu zapasowego. Uzyskano to dzięki odpowiednio wyciętej metalowej płytce (4) mocowanej na taśmie pilocika spadochronu zapasowego co znacząco przyspiesza proces otwarcia zapasu. Na hak w metalowej płytce (4) zaczepia się pętle linki (3) która wraz z linką zawleczki (2) na stałe połączona jest z taśmą (1) zakończoną karabinkiem 13
XI ZASADA DZIAŁANIA I OBSŁUGA AUTOMATU AAD AAD Automatic Activation Device automat spadochronowy. Obecnie na rynku jest kilku producentów tych urządzeń, najczęściej stosowanym automatem jest niemiecki Cypres i belgijski Vigil. Zasada działania wszystkich AAD jest podobna, różni się tylko parametrami wysokości i prędkości przy których nastąpi otwarcie spadochronu zapasowego. Automat zabezpiecza skoczka w przypadku utraty przez niego przytomności lub w innych sytuacjach gdzie z różnych przyczyn nie otworzy się spadochron główny, otwierając automatycznie spadochron zapasowy. Wszystkie automaty elektroniczne od momentu włączenia utrzymują aktywność przez 14 godzin po czym samoczynnie wyłączają się. Dlatego ważnym jest wiedzieć kiedy automat został włączony w celu uniknięcia sytuacji gdy podczas skoku lub lotu samolotem, przed skokiem samoczynnie wyłączy się. W przypadku wątpliwości należy AAD wyłączyć i ponownie włączyć co zapewni nam prawidłowe działanie przez kolejne 14 godzin. Automat uruchamiamy na ziemi w celu prawidłowego odczytu ciśnienia i ustawienia poziomu lądowiska, włączenie go w samolocie spowoduje błędne odczyty wysokości i nieprawidłowe działanie AAD Budowa Automatu Zespół procesorów Umieszczony jest w dolnej części komory spadochronu zapasowego Wyświetlacz Umieszczany na części plecowej lub górnej pokrowca. 14
Część wyzwalająca (przecinak, kater) którego zadaniem jest przecięcie lupa (pętli zamykającej) spadochronu zapasowego. Umieszczany jest pod lub nad paczką spadochronu zapasowego w zależności od modelu pokrowca. W pokrowcach Wings mocuje się kater pod paczką zapasu. AAD VIGIL Okres eksploatacji automatu Vigil 20 lat, wymiana baterii zawsze gdy sygnalizują wyładowanie na wyświetlaczy Bat Low lub Bat Rpl obligatoryjnie po 10 latach, zalecenia producenta 5 lat lub 2000 skoków. Nie wymaga okresowych przeglądów producenta. AAD Vigil możemy przestawiać w zależności od rodzaju spadochronu i potrzeb skoczka w trzy tryby. STUDENT aktywuje się przy prędkości niż 20 m/s na wysokości 317 m PRO aktywuje się przy prędkości niż 35 m/s na wysokości 256 m TANDEM aktywuje się przy prędkości niż 35 m/s na wysokości 622 m AAD CYPRES Okres eksploatacji automatu Cypres wynosi 12 lat i nie podlega przedłużeniu, co 4 lata należy wysłać automat do producenta na przegląd i regulacje. Wymiana baterii co 4 lata w Cypres II w ramach przeglądu fabrycznego, w Cypres I co 2 lata przez mechanika spadochronowego i podczas 4 letniego przeglądu u producenta. W obu wersjach 15
obligatoryjna wymiana po 500 skokach. Obecnie Cypres produkowany jest tylko do pracy w jednym trybie nie można go przestawiać; STUDENT żółty przycisk aktywuje się przy prędkości < niż 13 m/s wysokość otwarcia jest różna. Jeśli skoczek będzie miał prędkość równą prędkości wolnego spadania (ok. 50 m/s ) wówczas otwarcie nastąpi na wys. 225 m. Jeśli prędkość swobodnego spadania będzie mniejsza (niż ok. 50 m/s), ale powyżej 13 m/s (np. z częściowo otwartą czaszą główną) część tnąca, przecinak uruchomiony zostanie gdy wysokość spadnie do około 300 m nad ziemią. EXPERT rozpoznamy po czerwonym przycisku, część tnąca uruchomiona zostaje jeśli prędkość spadania będzie większa niż 35 m/s na wysokości ok. 225 m nad ziemią TANDEM rozpoznamy po niebieskim przycisku, część tnąca uruchomiona zostaje jeśli prędkość spadania będzie większa niż 35 m/s na wysokości ok. 570 m nad ziemią SPEED rozpoznamy po czerwonym przycisku i białym napisie speed, część tnąca uruchomiona zostaje jeśli prędkość spadania będzie większa niż 45 m/s na wysokości ok. 225 m nad ziemią w odróżnieniu od expert nie działa poniżej 100 m XII KONTROLA SPADOCHRONU Podczas kontroli spadochronu należy przestrzegać pewnych zasad które zapobiegną przeoczeniu jakiejś ważnej czynności, kontrolujemy sprzęt od tyłu (komory spadochronów głównego i zapasowego) do przodu (uprząż) oraz zawsze z góry na dół. Pierwszą czynnością przy sprzęcie jest sprawdzenie wyświetlacza AAD automatu spadochronowego, czy jest włączony jeśli nie to go uruchamiamy. Zaczynamy kontrolę od tyłu spadochronu z góry na dół Spadochron zapasowy Kontrola pętli zamykającej (lupa) czy jest w dobrym stanie Kontrola plomby i ważność ułożenia zapasu Kontrola zawleczki czy nie jest uszkodzona, wygięta, skorodowana itp. Kontrola linki stalowej łączącej uchwyt z zawleczką czy ma luz i daje się przesuwać w przewodzie 16
Spadochron główny Kontrola pętli zamykającej (lupa) czy jest w dobrym stanie technicznym Kontrola zawleczki czy jest odpowiednio włożona i czy nie ma dużego luzu Kontrolujemy poprawność ułożenia taśmy łączącej pilocik z paczką Jeśli jest system killine'a to czy jest wyciągnięty i czy w okienku taśmy widoczny jest znacznik Kontrolujemy stan techniczny kieszonki na pilocik i czy pilocik jest prawidłowo włożony Kontrola przodu spadochronu z góry na dół System trzech kółek (zamki wyczepne) Czy kółka nie noszą śladów korozji, zniszczeń czy są gładki i dają się okręcać Czy przez kolejne kółka przechodzi tylko jedne kółko Czy pętla przechodzi przez najmniejsze kółko, następnie otwór w taśmie nośnej i otwór w osłonie kabli uchwytu wyczepnego i czy pętla zablokowana jest kablem a końcówka kabla schowana w osłonce umieszczonej na taśmie nośnej Kontrolujemy stan techniczny pętli ( czy nie jest postrzępiona, przypalona itp.) RSL lub inny system zabezpieczający Czy karabinek jest zapięty i podłączony do kółka wszytego na taśmie nośnej Czy tasiemka RSL-a poprowadzona jest właściwą drogą; rzep na tasiemce zaklejony jest pod taśmami nośnymi spadochronu zapasowego Oczko wszyte na końcu tasiemki RSL przełożone jest przez linkę stalową uchwytu otwierającego zapas Uchwyt zapasu Czy jest dobrze włożony w kieszonkę uprzęży i zaklejony rzepem zabezpieczającym przed przypadkowym wypadnięciem Uchwyt wypięcia czaszy głównej Czy jest dobrze włożony w kieszonkę uprzęży i zaklejony rzepem zabezpieczającym przed przypadkowym wypadnięciem Podczas kontroli zwracamy uwagę na stan techniczny uprzęży wraz z pokrowcem, czy nie ma przetarć, przypaleń, czy nie prują się szwy itp. W razie wszelkich wątpliwości skonsultuj się z doświadczonym skoczkiem instruktorem, pamiętaj nie ma głupich pytań są tylko głupie odpowiedzi 17
XIII WYSOKOŚCIOMIERZE Bardzo ważnym wyposażeniem skoczka do skoku poza spadochronem jest wysokościomierz, który towarzyszy nam od pierwszego skoku przez całą zabawę w spadochroniarstwo. Najczęściej spotykanymi i używanymi wysokościomierzami są wysokościomierze mechaniczne które charakteryzują się niezawodnością i dużą odpornością. Zasada działania takiego urządzenia opiera się o puszkę aneroidalną która jest szczelnie zamknięta z pofałdowaną powierzchnią. Puszka ta pod wpływem zmiany wysokości, a co za tym idzie ciśnienia, odkształca się poruszając dźwigienkę wskazówki pokazującej wysokość na tarczy. Wysokościomierz przed skokiem należy wyzerować używając pierścienia znajdującego się z boku obudowy, gdyż na ziemi również zachodzą zmiany ciśnienia. Przy spadku ciśnienia w niżu wskazówka będzie odchylała się w prawo a w wyżu gdy ciśnienie rośnie wskazówka odchyla się w lewo. Saphire Robnik Altimeters ( Austria ) Barigo BARIGO Barometerfabrik GmbH ( Niemcy ) Wysokościomierze cyfrowe, nie stosowane w początkowej fazie szkolenia ze względu na mały rozmiar wyświetlacza i możliwość sprawienia kłopotu dla ucznia skoczka przy odczycie wysokości. Ich zaletą jest posiadanie dodatkowych funkcji rejestrujących parametry skoku (książka skoków, wysokość skoku, czas swobodnego spadania, wys. otwarcia czaszy itp.) oraz umożliwienie bardziej dokładnego odczytu przez skoczka wskazań wysokości. Tego typu urządzenia niezbędne są w późniejszej fazie szkolenia gdy rozpoczniemy bardziej zaawansowaną naukę latania na otwartej czaszy. VISO - Larsen and Brusgaard 18
Wysokościomierze akustyczne - urządzenia te montowane są w kaskach, zadaniem ich jest włączenie na ustawionej wysokości sygnału dźwiękowego, co dodatkowo alarmuje skoczka na jakiej znajduje się wysokości. Najprostsze sygnalizatory akustyczne mają możliwość ustawienia trzech sygnałów alarmowych na odpowiednie wysokości (1. wysokość końca zabawy, 2.wysokość otwarcia czaszy głównej, 3. wysokość awaryjna). Bardziej zaawansowane urządzenia mają dodatkowo książkę skoków, czas swobodnego spadania, wys. otwarcia czaszy, prędkość podczas swobodnego spadania, prędkość podczas lotu na czaszy, dodatkowe sygnały do rundy lądowania itp. W celu zapewnienia prawidłowego działania takiego urządzenia należy pamiętać o wymianie baterii w odpowiednim czasie. SOLO trzy sygnały alarmowe PRODYTER trzy sygnały alarmowe OPTIMA bank pamięci, trzy sygnały alarmowe i sygnały do budowania rundy PRO TRACK bank pamięci i trzy sygnały alarmowe 19