Monitoring stanowisk granicznika p³ucnika (Lobaria pulmonaria L.) w lasach Nadleœnictwa Bia³owie a i zalecenia praktyczne dla jego ochrony

DONIESIENIE Leœne Prace Badawcze (Forest Research Papers), 2009, Vol. 70 (2): 175 181. Rafa³ Paluch 1 Monitoring stanowisk granicznika p³ucnika (Lobaria pulmonaria L.) w lasach Nadleœnictwa Bia³owie a i zalecenia praktyczne dla jego ochrony Monitoring of stands of lung lichen (Lobaria pulmonaria L.) in Bia³owie a Forest District forests and practical recommendations for its protection Abstract. The veryfication of stands of very rare in Poland and Europe epiphytics makrolichen lung lichen (Lobaria pulmonaria L.) was conduct in part of Bia³owie a Primaeval Forest, manage by Bia³owie a Forest District, on 74 trees, on whose lung lichen was occured in year 2001. Over half (55%) of all found by few years stands are characterized by very good or good thallus development, poor develop thallus are on every 4 tree. Within a few years, almost 12% of stands have disappear. The main reasons of these phenomena on Bia³owie a Forest District were death as the result of natural factors: breaking by wind or infection, and increase of thallus shading and its dying as result of natural processes of development lower part of forest stands. In the case of lichen shading, it is necessary to apply over exposuring treatment, through cutting out 1 2 trees, most often from lower part of forest stand in purpose to enable light access to the thallus. In Bia³owie a Forest District, for effective protection of that species, there was big protection areas determine in field. In taken management-protection operations, there are provide ecological requirements and specification of this very precious and threatened with extinction species. Key words: state of lichen thallus, Bia³owie a Primaeval Forest, forest protection. 1. Wstêp Granicznik p³ucnik (Lobaria pulmonaria L.) jest listkowatym makroporostem zagro onym wymarciem w skali nie tylko naszego kraju, lecz ca³ej Europy (Fa³tynowicz 2003). W Polsce zachowa³ siê wspó³czeœnie tylko w du ych kompleksach leœnych, w pó³nocnej, wschodniej i po³udniowej czêœci kraju, na starych drzewach liœciastych, przede wszystkim klonach, jesionach i dêbach. Jego wystêpowanie ogranicza siê do obszarów o najmniejszym zanieczyszczeniu powietrza i stosunkowo dobrze zachowanych starodrzewach o charakterze puszczañskim (Wójciak 2003, Ryœ 2006). Porosty (grzyby zlichenizowane) s¹ bowiem organizmami najbardziej wra liwymi na wspó³czesne przemiany antropogeniczne œrodowisk przyrodniczych. Organizmy te posiadaj¹ takie w³aœciwoœci biologiczne, które utrudniaj¹ regeneracjê tych samych gatunków w zmienionych warunkach ekologicznych, a mianowicie: trudne rozmna anie, powolny wzrost, brak zdolnoœci magazynowania wody, wybiórczoœæ w wyborze siedlisk (Czy ewska 2003). Cieœliñski i in. (1986, 1992, 2003) w kolejnych opracowaniach Czerwonej listy porostów zagro onych w Polsce podaj¹, e systematycznie wzrasta liczba gatunków porostów pilnie wymagaj¹cych ochrony. Obecnie a 380 gatunków porostów jest wymieraj¹cych lub krytycznie zagro onych. Procesy wymierania porostów nie osi¹gnê³y w Puszczy Bia³owieskiej takiego natê enia jak w innych regionach kraju lub Europy Œrodkowej (Cieœliñski, Czy ewska 2003). Puszcza Bia³owieska wyró nia siê m in. tym, e granicznik p³ucnik i niektóre inne epifityczne porosty zwi¹zane z obecnoœci¹ zbiorowisk leœnych o wysokim stopniu naturalnoœci wykazuj¹ tu ni szy stopieñ zagro enia ni w innych 1 Instytut Badawczy Leœnictwa, Zak³ad Lasów Naturalnych, 17-230 Bia³owie a, Fax:+48 0856812203. e-mail: R.Paluch@ibles.waw.pl

176 R. Paluch / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): 175 181. czêœciach pó³nocno-wschodniej Polski i w ca³ym kraju (Czy ewska, Cieœliñski 2003). Obszar Puszczy wyró nia siê bowiem dobrym stanem œrodowiska przyrodniczego (m. in. ze wzglêdu na najmniejsze na ni u Polski zanieczyszczenia powietrza). W ci¹gu ostatnich kilkunastu lat wyraÿnie siê one zmniejszy³y. Potwierdzaj¹ to wyniki d³ugoletnich badañ monitoringowych (Malzahn 2003). Ponadto, gospodarkê leœn¹ prowadzi siê wed³ug specjalnych zasad. W kontekœcie ochrony granicznika p³ucnika (zwi¹zanego ze starymi drzewami liœciastymi) najistotniejsze s¹ nastêpuj¹ce cechy gospodarki leœnej: zakaz wycinania ponad stuletnich drzew i drzewostanów (nieczêsto spotykany nawet w parkach narodowych), du a powierzchnia obszarów chronionych i brak zrêbów zupe³nych. Du ¹ rolê w utrzymaniu porostu na tym terenie odgrywa te znacz¹cy udzia³ yznych siedlisk gr¹dowych i ³êgowych (Soko³owski 2004). 2. Geneza, cel i metodyka badañ W 2001 r. w ramach projektu Ochrona stanowisk granicznika p³ucnika (Lobaria pulmonaria L.) w pó³nocno-wschodniej Polsce zosta³y zapocz¹tkowane i przeprowadzone pod kierunkiem A. Rysia (2005) szczegó³owe (maj¹ce w znacznej czêœci pionierski w Polsce charakter) prace nad wystêpowaniem, sposobami ochrony i mo liwoœci¹ rozprzestrzenienia tego cennego gatunku. Badaniami objêto wówczas m.in. czêœæ zagospodarowan¹ Puszczy Bia³owieskiej, w tym równie Nadleœnictwo Bia³owie a. W czasie realizacji projektu wspomniany Autor odnalaz³ wiele nieznanych dotychczas stanowisk granicznika p³ucnika, których nie podawano w literaturze lichenologicznej. W Puszczy Bia³owieskiej wykaza³ obecnoœæ porostu na ponad 160 drzewach, w tym blisko po³owê tej liczby w Nadleœnictwie Bia³owie a. Badania prowadzono wy³¹cznie w lasach poza rezerwatami przyrody. Obecnie czêœæ stref ochronnych omawianego porostu znajduje siê w rezerwacie Lasy Naturalne Puszczy Bia³owieskiej, utworzonym w 2003 r., po zakoñczeniu wspomnianego projektu. W nastêpnym temacie badawczym kierowanym przez prof. W. Fa³tynowicza, a realizowanym przez A. Rysia (zleconym przez Dyrekcjê Generaln¹ Lasów Pañstwowych w Warszawie) rozszerzono obszar badañ na ca³y kraj oraz skoncentrowano siê na zasadach i praktycznym projektowaniu stref ochronnych (Ryœ 2005, 2006). Po odnalezieniu plech porostu drzewo by³o oznakowane zielonymi kropkami (2 lub 3 w zale noœci od gruboœci drzewa). W celu wyznaczenia strefy ochronnej sporz¹dzano dok³adn¹ dokumentacjê stanowiska wraz z jego opisem. Kszta³t i wielkoœæ tej strefy uzale niano od konkretnej sytuacji w otaczaj¹cych drzewo drzewostanach. W wyniku przeprowadzonych prac wyznaczono w Nadleœnictwie Bia³owie a 66 stref ochronnych obejmuj¹cych 74 drzewa (Ryœ 2006). Warto zaznaczyæ, e jest to najwy sza liczba drzew z plechami granicznika stwierdzona w nadleœnictwach nizinnych. Œrednia powierzchnia strefy wynios³a oko³o 0,7 ha. Od wyznaczenia tych stref minê³o ju kilka lat. Celami pracy by³y: monitoring wystêpowania porostu, okreœlenie tendencji rozwojowych gatunku i przyczyn ewentualnych zmian jego wystêpowania oraz sformu³owanie wskazañ ochronnych. Na podstawie materia³ów dokumentacyjnych dostêpnych w Nadleœnictwie odszukiwano drzewa z plechami granicznika oraz dokonywano ich lustracji pod k¹tem obecnoœci porostu (najczêœciej za pomoc¹ lornetki). Zastosowano metodykê prac opisan¹ w publikacjach Rysia (2005, 2006). Dokonano grupowania drzew z porostami wed³ug nastêpuj¹cych 4 kategorii: drzewa z bardzo dobrze, dobrze i s³abo rozwiniêtymi plechami lub brak plech. Bardzo dobrze rozwiniête plechy to takie, które by³y okaza³e (o œredniej œrednicy powy ej 15 cm), najczêœciej liczne i przede wszystkim ywotne (zielone, odstaj¹ce pod k¹tem zbli- onym do prostego). Do charakterystycznych cech dobrego rozwoju plech zaliczono: plechy mniej okaza³e (o œredniej œrednicy poni ej 15 cm), niezbyt liczne (do kilku szt.), o dobrej ywotnoœci. S³abo ukszta³towane plechy by³y bardzo nieliczne (1 3), drobne lub/i o znacznie obni onej ywotnoœci (brunatniej¹ce, zwisaj¹ce w dó³). ywotnoœæ plech oszacowywano, kieruj¹c siê ich wygl¹dem zewnêtrznym na podstawie charakterystyk opracowanych przez Rysia (2002, 2005, 2006). 3. Wyniki badañ i dyskusja W czasie prac terenowych powtórzono inwentaryzacjê stanowisk porostu wyznaczonych wokó³ 74 drzew. Najwiêcej by³o klonów zwyczajnych 60 (81%), du o mniej jesionów wynios³ych 13 (18%) oraz 1 d¹b szypu³kowy (1%). Blisko 80% drzew z plechami roœnie w gr¹dach (Lœw, Lw, LMœw), a pozosta³a czêœæ w ³êgach (OlJ). Stwierdzono najwiêcej drzew z bardzo dobrze rozwiniêtymi plechami 22 szt., nieco mniej z dobrze rozwiniêtymi 19 szt. oraz s³abo rozwiniêtymi równie 19 szt. Na 14 drzewach nie potwierdzono obecnoœci granicznika (w tym 7 drzew uleg³o zamarciu lub z³amaniu). Mimo usilnych poszukiwañ nie uda³o siê odnaleÿæ jednego drzewa z plechami zaznaczonego w opracowaniu A. Rysia (2002), co mo e prawdopodobnie wynikaæ z nieprecyzyjnych pierwotnych pomiarów. Ze wzglêdu na bujny rozwój koron drzew, zw³aszcza dolnego piêtra (grab, lipa, leszczyna i in.), zas³aniaj¹cego znaczn¹ czêœæ pni drzew na 5 stanowiskach, konieczna jest póÿniejsza (w okresie spoczynku wegetacyjnego)

R. Paluch / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): 175 181. 177 ich weryfikacja. Ponad po³owa (55%) wszystkich stwierdzonych przed kilku laty stanowisk charakteryzuje siê bardzo dobrym lub dobrym rozwojem plech, a plechy rozwiniête s³abo s¹ na co 4. drzewie. W ci¹gu kilku lat uleg³o zanikowi blisko 12% stanowisk, a 7% wymaga jeszcze potwierdzenia obecnoœci lub braku porostu. Rozpatruj¹c zmiany stanu plech granicznika p³ucnika na drzewach ywych, stwierdzano, e stan ten nie zmieni³ siê w ponad 75% przypadków, w 17% poprawi³ siê, a w 8% uleg³ pogorszeniu. Poni ej podano przyk³ady bardzo dobrze rozwiniêtych plech (przyk³ady 1 4) i opisano warunki siedliskowo-drzewostanowe (ekologiczne) niezbêdne do ich wytworzenia. Nastêpnie przeanalizowano sytuacjê drzew, na których plechy zanik³y lub s¹ s³abo wykszta³cone (przyk³ady 5 8). Przyk³ad 1 Dolna czêœæ pnia klonu jest silnie os³oniêta przez rozbudowany podrost grabu i lipy. Korona klonu jest ywotna i roz³o ysta, przez co inne drzewa rosn¹ w pewnym oddaleniu (ryc. 1A). Bardzo liczne, ywotne i du ych rozmiarów plechy porostu rozwinê³y siê od strony nas³onecznionej pó³nocno-wschodniej (ryc. 1B). Stary grab, który rós³ najbli ej klonu (oko³o 4 m od opisywanej wy ej strony) wywróci³ siê, w wyniku czego wytworzy³a siê niewielka luka o powierzchni 0,5 ara (na której ju rosn¹ liczne podrosty lipy i grabu w przysz³oœci mog¹ ograniczaæ rozwój plech porostu). Umo liwi³o to lepszy dostêp œwiat³a do plech porostu i jego rozwój. W najbli szym s¹siedztwie klonu w odleg³oœci prawie 10 m znajduje siê grab. Ma on asymetyczn¹ koronê, gdy wywrócone w pobli u drzewo tego samego gatunku hamowa³o rozrost jego korony. Z pozosta³ych 3 stron klon otoczony jest zwartym drzewostanem z³o- onym przede wszystkim ze starych grabów o rozbudowanych koronach i nielicznych œwierków. W dalszym s¹siedztwie wystêpuj¹ równie stare klony, ale ich pnie s¹ mocno os³oniête przez inne drzewa, zw³aszcza graby, przez co w obecnej chwili prawdopodobieñstwo zasiedlenia przez granicznika p³ucnika mo na uznaæ za niewielkie. Drzewa te mog¹ stanowiæ jednak e w przysz³oœci siedlisko ycia nastêpnych generacji porostu. Oko³o 40 m od drzewa znajduje siê m³odnik dêbowy za³o ony na powierzchni odnowieniowej (gnieÿdzie). Stwierdzony dobry rozwój porostu sugeruje, e obecnoœæ m³odych faz rozwojowych (odnowione wiêksze luki) znajduj¹cych siê w odleg³oœci powy ej 1 wysokoœci drzewostanu nie wp³ywa negatywnie na plechy granicznika, bowiem dla tego gatunku najistotniejsze s¹ warunki ekologiczne panuj¹ce w najbli szym s¹siedztwie klonu. Doœæ szczelne os³oniêcie z 3 stron stwarza dobre warunki wilgotnoœci powietrza i ³agodzi wahania temperatury, a powstanie niewielkiej luki (wiêkszy dostêp œwiat³a) przyczyni³o siê do rozwoju plech. Wskazane by³oby naœladowanie wspomnianych naturalnych procesów i ods³anianie plech nadmiernie ocienionych przez dolne warstwy drzewostanów. Przyk³ad 2 Korona klonu jest ywotna i roz³o ysta, siêga do drogi leœnej. Drzewostan otaczaj¹cy ma charakter przejœciowy i sk³ada siê g³ównie ze œwierka i brzozy z niewielk¹ domieszk¹ sosny w wieku 90 lat. Drugie piêtro, niezbyt dobrze rozwiniête (pokrycie 30%), jest z³o one g³ównie z grabów. Warstwa podrostu wystêpuje równie na 20 30% powierzchni. Zatem w drzewostanie i na dnie lasu panuj¹ doœæ dobre warunki œwietlne. W pobli u klonu (5 10 m) znajduje siê niewielka 1-arowa luka wype³niaj¹ca siê podrostem grabu. W takich warunkach plechy porostu s¹ bardzo okaza³e i licznie pokrywaj¹ pó³nocn¹ czêœæ pnia klonu na wysokoœci 5 11 m. Mo na je dostrzec bez pomocy lornetki. A B Rycina 1. Stary klon w 1-arowej luce, wytworzonej w wyniku wywrócenia siê grabu, od strony wystêpowania licznych i okaza³ych plech granicznika: A ca³e drzewo, B zbli enie plech Figure 1. Old maple on 1-are gap made as result of hornbeam overturn from side with numerous and impressive lung lichen thallus: A whole tree, B close up of thallus

178 R. Paluch / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): 175 181. Przyk³ad 3 Klon znajduje siê w œrodkowej czêœci oko³o 6-arowej luki wype³nionej niskim 2 3 metrowym podrostem grabu, w przebudowywanym drzewostanie przejœciowym œwierkowo brzozowym. Na obrze u luki m³odnik grabowo dêbowy. Drzewo prawie zupe³nie ods³oniête, z bardzo bujn¹, ywotn¹ koron¹. W tych warunkach wystêpuj¹ bardzo liczne plechy granicznika oraz innych rzadkich, chronionych porostów. Przyk³ad 4 Jesion wystêpuje w zbiorowisku przesuszonego ³êgu olszowo jesionowego, o zwarciu luÿnym z du ymi lukami, zaœ w drugim piêtrze roœnie œwierk oraz jesion. Pó³nocna strona drzewa jest bardziej os³oniêta przez œwierk i olszê. Stwierdzono wystêpowanie bardzo du ej liczby okaza³ych plech, po³o onych na pniu z ró nych stron œwiata, w tym z po³udniowej (ryc. 2). Porost wystêpuje ju na 4 metrach od ziemi. Do pnia jesionu dociera bardzo du o œwiat³a, zw³aszcza od strony po³udniowej i wschodniej. Drzewo jest uszkodzone, o znacznym, oko³o 70% ubytku aparatu asymilacyjnego, ma liczne, uschniête konary. W lukach wystêpuje bujne odnowienie dêbu. Niektóre luki wype³nia równie leszczyna. Jest to obecnie rzadki przypadek tak obfitego wystêpowania granicznika na jesionie. Przyk³ad 5 Jesion roœnie w starym drzewostanie jesionowo-olszowym o zwarciu luÿnym, z licznymi lukami na przesuszonym ³êgu. Podrost lipy ocienia 1/3 pnia drzewa. Drzewo silnie zamiera, jest silnie uszkodzone, a po³owa konarów obumar³a. Nie stwierdzono wystêpowania granicznika p³ucnika, prawdopodobnie wskutek intensywnego obumierania drzewa. Przyk³ad 6 Klon znajduj¹cy siê w pobli u drogi leœnej zajmuj¹cy kilkuarow¹ lukê w sposób naturalny zosta³ z³amany przez wiatr. Drzewo mia³o oko³o 160 lat, by³o silnie dziuplaste ze zgnilizn¹ odziomkow¹. Przyk³ad 7 Klon jest sk³adnikiem silnie zwartego drzewostanu, prawie zupe³nie pozbawionego luk i zdominowanego przez grab (Lœw). Ponadto drzewo ma bardzo rozbudowan¹, roz³o yst¹ koronê o œredniej ywotnoœci. Pó³nocno-wschodnia strona pnia jest pokryta kobiercem mchów nadrzewnych. Kilka starych wysokich grabów (20 25 m) roœnie w najbli szym otoczeniu klonu, silnie ocieniaj¹c jego pieñ. Plech porostu nie stwierdzono. Przyk³ad 8 Klon roœnie wœród starych grabów i podrostu grabowego, w silnym zwarciu. Wskutek niekorzystnych warunków œwietlnych plechy s¹ nieliczne i s³abo rozwiniête. Podsumowuj¹c, nale y stwierdziæ, e optymalne warunki rozwoju plech granicznika wystêpuj¹ na starych klonach lub jesionach rosn¹cych w niewielkich 1 2- arowych lukach (przyk³ady 1 3) w drzewostanach o luÿnym zwarciu. Najlepiej jednak, gdy luka ta znajduje siê od strony pó³nocnej, czyli tam, gdzie wystêpuj¹ zazwyczaj plechy. Strona pó³nocna stwarza bowiem dogodne warunki mikroklimatyczne odpowiadaj¹ce porostowi. Mikroklimat jest tam ch³odniejszy, wilgotniejszy i bardziej wyrównany (mniejsze amplitudy temperatury) w porównaniu z innymi stronami pnia (wg badañ mikroklimatu leœnego W³oczewski 1968 str 402 za Tomankiem i in.). Z pozosta³ych stron pieñ mo e byæ zacieniony, co zapobiega przesuszaniu plech. Co prawda porost dobrze siê rozwija na drzewach w wiêkszych lukach, kilku-kilkunastoarowych (przyk³ad 4 i 5), ale Rycina 2. Doœæ rzadkie zjawisko wystêpowania du ej liczby okaza³ych plech na jesionie rosn¹cym w kilkuarowej luce Figure 2. Quite rare phenomena of occurence big amount of impressive thallus on ash tree growth in few areas gap

R. Paluch / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): 175 181. 179 mo e wtedy istnieæ ryzyko zbytniego przesuszenia jego plech. Z drugiej strony, naturalny rozwój dolnych piêter drzewostanu mo e spowodowaæ zbyt du e zacienienie plech, ich regres lub ca³kowit¹ degeneracjê (przyk³ad 7 i 8). Badania eksperymetalne Rysia (2006), polegaj¹ce na kontrolowanym ods³oniêciu plech granicznika (poprzez obr¹czkowanie zacieniaj¹cych plechy grabów), nie da³y jednoznacznych wyników. W niektórych przypadkach zaobserwowano intensywny rozwój porostu, a w innych brak reakcji. Drzewa z plechami granicznika najczêœciej mia³y dobrze rozbudowane, szerokie korony, co powodowa³o, e inne drzewa ros³y w pewnym oddaleniu i ich ocieniaj¹cy wp³yw na plechy by³ zdecydowanie mniejszy. Ros³y one w drzewostanach z domieszk¹ œwierka, co stworzy³o korzystne warunki wilgotnoœci powietrza (por. W³oczewski 1968, str. 264). Zanik niektórych stanowisk stwierdzony w niniejszych badaniach wi¹ e siê œciœle z zamieraniem poszczególnych drzew, jak i obserwowan¹ od wielu lat z³¹ kondycj¹ jesionów (przyk³ad 5 i 6). Nale y wiêc liczyæ siê z naturalnymi ubytkami drzew, jak równie silnie z nimi zwi¹zanych porostów epifitycznych. Obumar³e drzewa by³y stare, z nierzadko wystêpuj¹c¹ zgnilizn¹ odziomkow¹, zainfekowane grzybami, a w konsekwencji cechowa³y siê wyraÿnie obni on¹ wytrzyma³oœci¹ mechaniczn¹ i podatnoœci¹ na dzia³anie czynników abiotycznych, zw³aszcza wiatru. Równie niektóre jeszcze ywe drzewa mog¹ w przysz³oœci ulec zamarciu. Zdaniem Cieœliñskiego i Czy ewskiej (2003) w niezaburzonych siedliskach porosty trwaj¹ na swoich stanowiskach, co oznacza, e w lasach zbli onych do naturalnych porosty znajduj¹ odpowiednie dla siebie nisze ekologiczne. Nawet jeœli jakieœ drzewo z plechami granicznika zamrze, to w bli szym lub dalszym s¹siedztwie gatunek ten znajdzie korzystne miejsca dla swojego rozwoju. Taka sytuacja wystêpuje równie w lasach Nadleœnictwa Bia³owie a, gdzie zgodnie z Decyzj¹ Dyrektora Generalnego LP z 1998 r. oraz póÿniejszym Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z 2003 r. nie wycina siê gatunków drzew liœciastych w tym klonów, jesionów i dêbów, powy ej 100 lat, a wiêc potencjalnych nisz ekologicznych dla granicznika jest wiele. Do 2004 r. w aktach prawnych reguluj¹cych ochronê przyrody skupiono siê wy³¹cznie na ochronie gatunkowej porostów. W obowi¹zuj¹cej obecnie Ustawie o ochronie przyrody z dnia 16.04.2004 r. i rozporz¹dzeniu wykonawczym (Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 9.07.2004 r. (Dz. U. Nr 168 poz. 1765 w sprawie dziko wystêpuj¹cych grzybów objêtych ochron¹) podkreœlono koniecznoœæ tworzenia stref ochronnych wokó³ stanowisk wielu porostów zagro onych wyginiêciem. Dla ochrony granicznika p³ucnika polecono wyznaczyæ strefê ochronn¹ w promieniu do 100 m od drzewa z plechami porostu (Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska 9.07.2004 r. Wielu lichenologów ju od dawna podkreœla³o koniecznoœæ takiego postêpowania ochronnego, gdy gatunek ten wymaga zapewnienia swoistego fitoklimatu. Zatem nie wystarczy pozostawienie konkretnego drzewa z plechami, lecz potrzebne jest kszta³towanie mikrosiedliska sprzyjaj¹cego rozwojowi granicznika (Cieœliñski i in.1986, Cieœliñski, Czy ewska 1998, Fa³tynowicz 2003, 2006). Wyznaczone przed kilku laty strefy ochronne przez A. Rysia (2002, 2005, 2006) po konsultacji ze specjalistami-lichenologami (m. in. prof. W. Fa³tynowiczem) maj¹ kszta³t wielok¹tów dopasowanych do specyfiki ka dego drzewostanu i drzewa z plechami granicznika. Charakteryzuj¹ siê doœæ znaczn¹ powierzchni¹ (œrednio oko³o 70 arów). Sytuacja wewnêtrzna w drzewostanach nie zmieni³a siê na tyle, by istnia³a potrzeba ich korekty. Do wa nych dzia³añ ochronnych nale y monitorowanie istniej¹cych stanowisk (wykonane w niniejszej pracy) oraz przeprowadzanie zabiegów przeœwietlaj¹cych na stanowiskach z silnym ocienieniem plech (Ryœ 2005), które nale a³oby w najbli szym czasie wykonaæ (podejmuj¹c próbê ich uratowania). Zdaniem Fa³tynowicza (2006) ochrona granicznika nie jest kosztowna i praktycznie nie koliduje z prowadzeniem gospodarki leœnej. Ochronie tej sprzyjaj¹ akty prawne opieraj¹ce gospodarkê leœn¹ realizowan¹ w naszych lasach na podstawach ekologicznych (Kapuœciñski 2005, Fa³tynowicz 2006). Inicjatywa ochrony granicznika p³ucnika podjêta kilka lat temu przez Lasy Pañstwowe (w momencie, gdy wydawa³o siê, e ten, bardzo rzadki gatunek wyginie) jest bardzo cenna i zmierza do zachowania leœnej ró norodnoœci biologicznej. Niniejsze badania potwierdzaj¹ opiniê Rysia (2005), e na pewno tego gatunku nie mo na skreœliæ z listy gatunków chronionych, a realizowana przez leœników jego ochrona powinna staæ siê wzorem i przyk³adem skutecznej ochrony gatunkowej. 4. Podsumowanie i wnioski Na terenie Nadleœnictwa Bia³owie a stwierdzono najwiêcej drzew z bardzo dobrze rozwiniêtymi plechami granicznika p³ucnika 22 szt., nieco mniej z dobrze rozwiniêtymi 19 szt. oraz s³abo rozwiniêtymi równie 19 szt. Na 14 drzewach (w tym 7 drzew uleg³o zamarciu lub z³amaniu) nie potwierdzono obecnoœci granicznika. Obecnie w nadleœnictwie jest 60 drzew ze stwierdzonymi plechami tego porostu. Ze wzglêdu na bujny rozwój koron drzew, zw³aszcza dolnego piêtra (grab, lipa, leszczyna i inne) zas³aniaj¹cego znaczn¹ czêœæ pni drzew, na 5 stanowiskach konieczna jest póÿniejsza (w okresie spoczynku wegetacyjnego) ich weryfikacja.

180 R. Paluch / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): 175 181. Ponad po³owê (55%) wszystkich stwierdzonych przed kilku laty stanowisk charakteryzuje siê bardzo dobrym lub dobrym rozwojem plech, a plechy rozwiniête s³abo s¹ na co 4. drzewie. W ci¹gu kilku lat uleg³o zanikowi blisko 12% stanowisk, a 7% wymaga jeszcze potwierdzenia obecnoœci lub braku porostu. G³ówn¹ przyczyn¹ zanikania granicznika na terenie Nadleœnictwa Bia³owie a s¹ czynniki naturalne powoduj¹ce zamieranie drzew, tj.: z³amania drzew przez wiatr, kompleks czynników chorobowych powoduj¹cych zamieranie jesionu oraz naturalne procesy rozwoju dolnych warstw drzewostanu, powoduj¹ce wzrost zacienienia plech i ich obumieranie. Optymalne warunki rozwoju plech granicznika wystêpuj¹ na starych klonach lub jesionach (o dobrze rozwiniêtych, szerokich koronach) rosn¹cych w drzewostanach o zwarciu luÿnym w niewielkich 1 2-arowych lukach. Najlepiej, gdy luka ta znajduje siê od strony pó³nocnej, czyli tam, gdzie rosn¹ zazwyczaj plechy. W przysz³oœci mog¹ wyst¹piæ naturalne ubytki drzew, a wraz z nimi plech granicznika, z powodu dzia³ania niezale nych od cz³owieka czynników powoduj¹cych œmieræ drzew (wiatr, grzyby, owady itp.). Kondycja zdrowotna niektórych drzew (obecnoœæ zgnilizny odziomkowej, du y ubytek aparatu asymilacyjnego i inne objawy zamierania) mo e budziæ niepokój. Na terenie Nadleœnictwa Bia³owie a jest jednak wiele potencjalnych nisz ekologicznych dla granicznika, bowiem nie wycina siê tutaj starych, ponad 100-letnich klonów, jesionów i dêbów, a gospodarka leœna jest oparta na specjalnych zasadach, m.in. nie stosuje siê zrêbów zupe³ nych, du e powierzchnie maj¹ status obszarów chronionych, a czêœæ powierzchni pozostawia siê bez zabiegów hodowlanych. W celu ochrony granicznika p³ucnika nale y trwale oznaczyæ w terenie drzewa z plechami (w niektórych przypadkach odœwie yæ poprzednie oznaczenia) oraz zaprojektowane strefy ochronne. Wyznaczone przed kilku laty strefy ochronne maj¹ kszta³t wielok¹tów dopasowanych do specyfiki ka dego drzewostanu i drzewa z plechami granicznika. Sytuacja wewnêtrzna w drzewostanach nie zmieni³a siê na tyle, by istnia³a potrzeba ich korekty. 5. Proponowane wskazania praktyczne Na podstawie przeprowadzonych badañ i przegl¹du literatury sformu³owano wskazania praktyczne wspomagaj¹ce ochronê granicznika p³ucnika w strefach ochronnych: 1. Postêpowanie ochronne nale a³oby skoncentrowaæ g³ównie w najbli szym otoczeniu drzewa. Obecnoœæ porostu, a szczególnie bardzo dobry lub dobry jego rozwój sugeruje, e warunki mikroklimatyczne s¹ optymalne lub zbli one do optymalnych dla tego gatunku. Dlatego nale a³oby unikaæ wycinania drzew, zw³aszcza z górnej warstwy drzewostanu w promieniu do oko³o 20 m od drzewa z plechami. Jednoczeœnie potrzebne jest monitorowanie stanu plech i w przypadku ich os³oniêcia przez dolne warstwy drzewostanu nale y podj¹æ podane poni ej niezbêdne zabiegi przeœwietlaj¹ce. 2. W przypadku s³abego stanu plech nale y równie zastosowaæ zabiegi przeœwietlaj¹ce poprzez wyciêcie 1 2 egzemplarzy drzew z dolnej warstwy drzewostanu najczêœciej podrostu grabowego, najbardziej zacieniaj¹cego plechy. Dla prawid³owego rozwoju granicznika potrzebne jest bowiem wytworzenie niewielkiej luki od strony rosn¹cego porostu, (najczêœciej pó³nocnej). 3. Na pozosta³ej czêœci strefy ochronnej dopuszczalne s¹ ciêcia jednostkowe (trzebie e, ciêcia sanitarne, czyszczenia na ju istniej¹cych uprawach i m³odnikach). 4. W strefie ochronnej nale y unikaæ tworzenia otwartych przestrzeni, gdy mo e to powodowaæ zmiany fitoklimatu leœnego (zmniejszenie wilgotnoœci powietrza). 5. Wokó³ drzew ze stwierdzonymi plechami granicznika nale y unikaæ lokalizowania powierzchni referencyjnych, w których nie przeprowadza siê zabiegów pielêgnacyjnych, bowiem najczêœciej powinna byæ stosowana ochrony czynna. Podziêkowania Autor serdecznie dziêkuje Panom Nadleœniczym i Leœniczym z Nadleœnictwa Bia³owie a za nieocenion¹ pomoc przy realizacji niniejszych badañ. Literatura Cieœliñski S., Czy ewska K., Fabiszewski J. 1986. Czerwona lista porostów zagro onych w Polsce. [W]: Lista roœlin wymieraj¹cych i zagro onych w Polsce (red. K. Zarzycki, W. Wojewoda). PWN, Warszawa, 83-107. Cieœliñski S., Czy ewska K., Fabiszewski J. 1992. Czerwona lista porostów zagro onych w Polsce. [W]: Lista roœlin wymieraj¹cych i zagro onych w Polsce (red. K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich). Inst. Bot. PAN, Kraków, 57-74. Cieœliñski S., Czy ewska K. 1998. Lichens as indicators of the synanthropization of plant cover and environment. Phytocoenosis 10 (N. S.) Supplementum Geobotanicae, 9: 257-267. Cieœliñski S., Czy ewska K., Fabiszewski J. 2003. Czerwona lista porostów zagro onych w Polsce. [W]: Lista roœlin wymieraj¹cych i zagro onych w Polsce (red. K. Zarzycki, W. Wojewoda). Inst. Bot. PAN, Kraków, 57-74. Cieœliñski S., Czy ewska K. 2003. Porosty Puszczy Bia³owieskiej na tle innych kompleksów leœnych w pó³nocnowschodniej Polsce. Kosmos, 4: 443-462.

R. Paluch / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): 175 181. 181 Czy ewska K. 2003. Zagro enie porostów w Polsce. Wprowadzenie. Monographiae Botanicae, l/91: 5-12. Czy ewska K., Cieœliñski S. 2003. Czerwona lista porostów zagro onych w Puszczy Bia³owieskiej. Monographiae Botanicae, 91: 107-120. Czy ewska K., Cieœliñski S. 2003. Porosty wskaÿniki ni owych lasów puszczañskich. Monographiae Botanicae, 91: 223-240. Fa³tynowicz W. 2003. Ró norodnoœæ gatunkowa porosty. [W]: Ró norodnoœæ biologiczna Polski (red. R. Andrzejewski, A. Weigle). Fa³tynowicz W. 2006. Porosty w lasach Polski znaczenie, zagro enie, ochrona. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej, 8/4: 193-200. Kapuœciñski R. 2005. Ochrona przyrody w lasach. PWRiL, Warszawa. Malzahn E. 2003. Monitoring zagro eñ i zanieczyszczenia œrodowiska Puszczy Bia³owieskiej. Kosmos, 4: 435-442. Ryœ A. 2002. Granicznik p³ucnik w lasach Nadleœnictwa Bia³owie a (maszynopis). Ryœ A. 2005. Granicznik p³ucnik w Lasach Pañstwowych i jego ochrona. DGLP, Warszawa. Ryœ A. 2006. Granicznik p³ucnik w Lasach Pañstwowych i jego ochrona. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej, 8/4: 288-302. Soko³owski A. W.2004. Lasy Puszczy Bia³owieskiej. CILP, Warszawa. W³oczewski T. 1968. Ogólna hodowla lasu. PWRiL, Warszawa. Wójciak H. 2003. Porosty, mszaki, paprotniki. Multico, Warszawa. Praca zosta³a z³o ona 25.09.2008 r. i po recenzjach przyjêta 12.11.2008 r. 2008, Instytut Badawczy Leœnictwa