POMOC ROZWOJOWA UE DLA KRAJÓW PARTNERSTWA WSCHODNIEGO I AZJI ŚRODKOWEJ W LATACH

POMOC ROZWOJOWA UE DLA KRAJÓW PARTNERSTWA WSCHODNIEGO I AZJI ŚRODKOWEJ W LATACH 2005-2013 Krzysztof Falkowski* W artykule stawia się tezę, zgodnie z którą Unia Europejska od lat jest donatorem pomocy rozwojowej dla poradzieckich krajów rozwijających się 3 i z roku na rok przeznacza na ten cel coraz większe środki finansowe. Znaczenie unijnej pomocy jest różne w poszczególnych krajach omawianego obszaru geograficznego, pełni ona także odmienną rolę w grupie krajów Partnerstwa Wschodniego i grupie krajów Azji Środkowej. W przypadku pierwszej grupy jest ona zdecydowanie większa, co jest zdeterminowane bliskością geograficzną oraz zakresem współpracy z Unią Europejską. W obliczu narastających dysproporcji rozwojowych między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się szczególnie istotną rolę we współczesnym świecie odgrywa międzynarodowa pomoc rozwojowa. Angażuje się w nią także Unia Europejska, która przeznacza niemałe środki finansowe na pomoc krajom rozwijającym się 1. Środki te pochodzą zasadniczo z czterech głównych źródeł, tj. z budżetu ogólnego UE, Europejskiego Banku Inwestycyjnego (European Investment Bank EIB), Europejskiego Funduszu Rozwoju (European Development Fund EDF) oraz bezpośrednio od państw członkowskich (dwustronna pomoc rozwojowa). Pod pojęciem pomocy rozwojowej, zgodnie z definicją OECD, rozumie się pomoc przekazywaną w postaci darowizn i pożyczek przez instytucje rządowe lub organizacje międzynarodowe, na wspieranie rozwoju gospodarczego i powiększenie dobrobytu w krajach rozwijających się. Pożyczki są zaliczane do tzw. oficjalnej pomocy rozwojowej tylko wówczas, gdy zawierają element darowizny o wartości co najmniej 25% wartości pomocy 2. Przedmiotem artykułu jest pomoc rozwojowa Unii Europejskiej dla poradzieckich krajów Europy Wschodniej, Kaukazu oraz Azji Środkowej. Kraje te dla celów analizy podzielono na dwie grupy, tj. kraje Partnerstwa Wschodniego (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia i Ukraina) oraz Azji Środkowej (Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan). Podjęcie tematu unijnej pomocy rozwojowej dla krajów poradzieckich jest uzasadnione co najmniej z kilku powodów. Po pierwsze, w literaturze polskiej brakuje tego rodzaju analiz, a więc artykuł daje możliwość zapełnienia luki istniejącej w tym zakresie. Po drugie, kraje poradzieckie (wyłączając państwa bałtyckie) należą do krajów rozwijających się o dużych różnicach w poziomie rozwoju, a ponadto borykają się z wieloma różnego rodzaju problemami systemowymi, co znacznie utrudnia uruchomienie w tych krajach efektywnych procesów rozwojowych. Trzeba też pamiętać, że obszar poradziecki jest areną walki o wpływy między Rosją a Unią Europejską, a zatem unijna pomoc rozwojowa nie tylko stanowi pomoc dla słabiej rozwiniętych krajów i ich społeczeństw, ale także w sposób pośredni umacnia wpływy europejskie na tym obszarze. Intensywność i skuteczność tych działań w analizowanych krajach z punktu widzenia Unii Europejskiej jest różna, jeśli przyjmiemy za kryterium skuteczności stopień zbliżenia tych krajów do UE. Poziom i struktura pomocy rozwojowej UE dla krajów Partnerstwa Wschodniego oraz Azji Środkowej W latach 2005-2013 pomoc rozwojowa UE dla krajów poradzieckich objętych badaniem wyraźnie wzrastała. O ile bowiem w 2005 roku Unia Europejska przeznaczyła na ten cel prawie 944 mln USD, to w 2013 roku kwota pomocy wyniosła aż 1,67 mld USD (wzrost o 77,1%). Kraje Partnerstwa Wschodniego były zdecydowanie większym beneficjentem unijnej pomocy rozwojowej niż kraje Azji Środkowej. Udział pomocy rozwojowej przekazanej tym pierwszym w pomocy unijnej ogółem udzielonej krajom poradzieckim wahał się bowiem od 74,27% w 2008 roku do nawet do 85,16% w 2013 roku. W latach 2005-2013 zdecydowanie największym beneficjentem pomocy rozwojowej UE dla krajów Partnerstwa Wschodniego i Azji Środkowej była Ukraina (tabela 1). Przypadało na nią 22,6% tej pomocy w 2005 roku (212,95 mln USD) i aż 39,4% w 2013 roku (658,02 mln USD). W dalszej kolejności najwięcej środków pomocowych otrzymały Gruzja i Mołdawia. Warto podkreślić, że w 2005 roku na trzy wymienione kraje przypadało 51,5% wartości unijnej pomocy rozwojowej dla krajów Partnerstwa Wschodniego i Azji Środkowej łącznie, a w 2013 roku aż 70,5%. Najmniejsze wsparcie w ramach pomocy rozwojowej Unii Europejskiej otrzymały Białoruś oraz Azerbejdżan, co należy tłumaczyć relatywnie niewielkim zakresem stosunków tych krajów z UE. Z kolei wśród krajów Azji Środkowej najwięcej środków w ramach unijnej pomocy rozwojowej w latach 2005-2013 otrzymały Kirgistan i Tadżykistan. Skala pomocy dla każdego z tych krajów była jednak o wiele mniejsza niż w przypadku trzech wyżej wymienionych krajów Partnerstwa Wschodniego. Największy udział Kirgistanu i Tadżykistanu w unijnej pomocy rozwojowej ogółem dla grupy krajów Azji Środkowej zanotowano w 2005 roku, kiedy wyniósł 16,6%. Od tamtej pory malał on systematycznie, osiągając poziom 8,8% w 2013 roku. Pomoc rozwojowa Unii Europejskiej dla krajów Partnerstwa Wschodniego oraz Azji Środkowej pochodzi ogólnie z trzech źródeł, tj. z budżetu ogólnego UE, Europejskiego Banku Inwestycyjnego oraz z budżetów poszczególnych państw członkowskich Unii (pomoc bilateralna). Trzeba jednak zaznaczyć, że ze wsparcia rozwojowego ze środków EBI spośród krajów poradzieckich mogą korzystać jedynie tzw. kraje partnerskie UE, czyli kraje Partnerstwa Wschodniego: Azerbejdżan, Armenia, Białoruś, Gruzja, Mołdawia i Ukraina, które w 2009 roku, podczas pierwszego szczytu 36 Unia Europejska.pl Nr 4 (233) 2015

Tabela 1 Wartość pomocy rozwojowej UE ogółem dla krajów Partnerstwa Wschodniego i Azji Środkowej w latach 2005-2013 (mln USD) Grupa beneficjentów Beneficjent 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Armenia 122,50 77,57 76,92 100,21 125,50 98,03 160,36 109,88 134,70 Azerbejdżan 81,38 43,94 47,32 58,37 104,55 55,82 55,23 87,56 48,54 I. Partnerstwo Białoruś 30,43 43,85 38,94 57,10 51,63 65,54 61,34 48,86 62,13 Wschodnie Gruzja 150,68 137,65 162,82 265,16 307,66 292,08 305,96 351,12 346,28 Mołdawia 122,29 69,24 125,28 137,81 157,41 200,14 225,36 255,99 174,04 Ukraina 212,95 246,32 220,34 468,30 377,57 326,83 416,49 411,20 658,02 RAZEM 720,22 618,57 671,62 1086,95 1124,32 1038,44 1224,74 1264,61 1423,71 Kazachstan 31,78 29,59 70,22 145,77 44,30 83,02 45,74 38,14 39,99 Kirgistan 100,96 54,48 68,11 84,42 75,12 75,18 92,18 61,42 81,50 II. Azja Środkowa Tadżykistan 55,79 59,46 57,37 85,92 91,64 91,82 81,35 99,59 65,13 Turkmenistan 2,43 3,36 3,90 6,23 7,00 8,01 6,38 7,94 5,77 Uzbekistan 32,73 35,34 32,77 54,24 48,95 41,57 34,34 53,73 55,61 RAZEM 223,69 182,23 232,37 376,58 267,01 299,60 259,99 260,82 248,00 RAZEM I + II 943,91 800,80 903,99 1463,53 1391,33 1338,04 1484,73 1525,43 1671,71 Partnerstwa Wschodniego w Pradze, zadeklarowały chęć zbliżenia politycznego i stopniowej integracji ekonomicznej z Unią Europejską. W celu pogłębiania współpracy UE z tymi krajami stworzono specjalne struktury oraz mechanizmy, tworzące rozbudowany, wielopoziomowy system, w którym uczestniczą zarówno instytucje rządowe szczebla narodowego, jak i instytucje unijne (w ramach współpracy bilateralnej oraz multilateralnej), a także wiele instytucji pozarządowych (m.in. parlamenty narodowe, instytucje finansowe, stowarzyszenia regionalne i lokalne, organizacje pozarządowe) 4. Potwierdzają to dane przedstawione na wykresach 1 i 2, z których jednoznacznie wynika, iż całość pomocy rozwojowej Unii Europejskiej pochodzącej ze środków EBI w latach 2011-2013 (notabene z roku na rok coraz większa) została przekazana wyłącznie do krajów Partnerstwa Wschodniego. Ważnym źródłem pomocy rozwojowej UE dla krajów Partnerstwa Wschodniego oraz Azji Środkowej są środki pochodzące z jej budżetu ogólnego. Trafiają one w zdecydowanej większości do pierwszej z wymienionych grup krajów poradzieckich (wykres 3-4). Warto podkreślić, iż od 2008 roku wyraźnie wzrosła wartość środków pomocowych z tego źródła właśnie dla krajów Partnerstwa Wschodniego, głównie dla Ukrainy, Gruzji i Mołdawii. Należy to wiązać z zacieśnieniem współpracy tych krajów z Unią Europejską. Z kolei skala pomocy rozwojowej dla krajów Azji Środkowej pozostawała na przestrzeni lat 2005-2013 na zbliżonym poziomie, średnio 70-80 mln USD rocznie, co stanowiło od 13,1% (2011 r.) do 23,4% (2005 r.) pomocy Unia Europejska.pl Nr 4 (233) 2015 ogółem z budżetu ogólnego dla krajów Partnerstwa Wschodniego i Azji Środkowej. Unijna pomoc rozwojowa dla krajów Partnerstwa Wschodniego i Azji Środkowej jest także finansowana w ramach pomocy bilateralnej państw członkowskich UE. Jest to tradycyjnie najważniejsze, bo największe, źródło pomocy rozwojowej UE dla omawianej grupy krajów. Podobnie, jak w przypadku pomocy z EBI i budżetu ogólnego, także i w tym przypadku głównym beneficjentem pomocy są ściśle współpracujące z UE kraje Partnerstwa Wschodniego. W latach 2005-2013 trafiło do nich od 68,2% (602,7 mln USD, 2008 r.) do 77,5% (611 mln USD, 2009 r.) łącznej pomocy rozwojowej z tego źródła udzielonej wszystkim omawianym krajom poradzieckim. Z kolei w 2013 roku wartość bilateralnej pomocy rozwojowej państw członkowskich UE dla krajów Partnerstwa Wschodniego wyniosła nieco mniej, bo 447 mln USD (73%). Z kolei w przypadku krajów Azji Środkowej pomoc z budżetów państw członkowskich UE ma największe znaczenie. W ramach pomocy bilateralnej do krajów tych trafiało w analizowanym okresie od 110,1 mln USD (2006 r.) do 281,6 mln USD (2008 r.) rocznie. W 2013 roku kraje Azji Środkowej uzyskały z tego źródła pomoc rozwojową o wartości 165,9 mln USD, co stanowiło nieco ponad 27% łącznej pomocy przeznaczonej dla krajów Partnerstwa Wschodniego i Azji Środkowej przez państwa członkowskie UE z ich budżetów narodowych (wykres 5-6). Niżej przedstawiono szczegółową analizę pomocy rozwojowej dla grupy krajów Partnerstwa Wschodniego ogółem i dla poszczególnych krajów tej grupy w latach 2005-2013, ze szczególnym uwzględnieniem pomocy ze strony 37

Wykresy 1-2 Pomoc rozwojowa Europejskiego Banku Inwestycyjnego dla grupy krajów Partnerstwa Wschodniego oraz Azji Środkowej w latach 2011-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy Wykresy 3-4 Pomoc rozwojowa z budżetu ogólnego UE dla grupy krajów Partnerstwa Wschodniego oraz Azji Środkowej w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy Wykresy 5-6 Pomoc rozwojowa poszczególnych państw członkowskich UE z ich budżetów narodowych ogółem dla grupy krajów Partnerstwa Wschodniego oraz Azji Środkowej w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy 38 Unia Europejska.pl Nr 4 (233) 2015

Unii Europejskiej. Analogiczna, pogłębiona analiza dla grupy krajów Azji Środkowej została przedstawiona w dalszej części artykułu. Analizując międzynarodową pomoc rozwojową kierowaną do grupy krajów Partnerstwa Wschodniego, należy podkreślić, iż jej wartość systematycznie wzrastała w latach 2005-2013. O ile bowiem jeszcze w 2005 roku wynosiła ona 1,94 mld USD, to w 2013 roku już nieco ponad 5 mld USD. Bardzo wyraźny wzrost wartości pomocy rozwojowej dla tej grupy krajów nastąpił od 2009 roku, za sprawą zwiększonych środków finansowych przekazanych przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR). Rola UE wśród głównych darczyńców pomocy rozwojowej dla grupy krajów Partnerstwa Wschodniego również była bardzo istotna stanowiła aż 37% całości pomocy w 2005 roku oraz 28,2% w 2013 roku. Należy przy tym zaznaczyć, że wartość unijnej pomocy rozwojowej ogółem uległa de facto podwojeniu w analizowanym okresie (wzrosła z 720,2 mln USD do 1,42 mld USD), spadek zaś udziału w międzynarodowej pomocy ogółem wynikał głównie z faktu włączenia się EBOR w udzielanie tej pomocy (tabela 2). Tabela 2 Struktura międzynarodowej pomocy rozwojowej dla grupy krajów Partnerstwa Wschodniego w latach 2005-2013 według głównych darczyńców (mln USD) Grupa donatorów 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Budżet UE 234,29 269,91 233,44 484,30 513,33 515,04 578,81 434,31 502,78 EBI - - - - - - 137,38 254,87 473,91 Kraje UE 485,93 348,66 438,18 602,65 610,99 523,41 508,55 575,44 447,01 EBOR - - - - 1544,85 1038,56 1299,05 1171,18 1094,08 MBOR 490,68 95,64 137,96 962,14 996,21 422,62 591,50 924,22 887,74 UNDP 12,29 13,24 13,51 12,19 10,18 9,64 7,00 6,26 6,67 USA 327,77 410,82 375,28 752,05 577,75 549,04 503,05 440,49 533,29 Inne organizacje 5 285,39 403,55 434,79 452,38 487,00 752,10 784,43 881,46 819,80 Inne kraje 6 108,57 106,34 90,42 183,34 281,70 248,38 521,99 373,02 277,63 Rosja - - - - - - 1,18 9,98 7,99 RAZEM 1944,92 1648,16 1723,58 3449,05 5022,01 4058,79 4932,94 5071,23 5050,90 Analizując strukturę darczyńców pomocy rozwojowej dla grupy krajów Partnerstwa Wschodniego w latach 2005-2013, warto odnotować istotne znaczenie Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju MBOR (wykres 7). Wartość pomocy rozwojowej udzielonej przez tę instytucję omawianej grupie krajów również bardzo wyraźnie wzrosła na przestrzeni badanego okresu (z 490,7 mln USD do 887,7 mln USD). Swój najwyższy poziom osiągnęła ona w latach 2008-2009 odpowiednio 962,1 mln USD oraz 996,2 mln USD. Ważnymi donatorami pomocy rozwojowej dla grupy krajów Partnerstwa Wschodniego były także inne organizacje międzynarodowe (ich listę przedstawiono w przypisie 5). Wartość ich pomocy zwiększyła się w latach 2005-2013 blisko trzykrotnie z poziomu 285,4 mln USD do 819,8 mln USD (tabela 2). Warto także zwrócić uwagę na znaczenie Stanów Zjednoczonych i Rosji jako darczyńców pomocy rozwojowej dla grupy krajów Partnerstwa Wschodniego. Stany Zjednoczone na pomoc dla tych krajów (zwłaszcza Ukrainy oraz Gruzji za rządów M. Saakaszwilego) przeznaczały rok rocznie kilkaset milionów USD. W 2005 roku wartość amerykańskiej pomocy rozwojowej dla krajów Partnerstwa Wschodniego wyniosła blisko 328 mln USD, zaś w 2013 roku nieco ponad 533 mln USD. Rekordowym pod tym względem był Unia Europejska.pl Nr 4 (233) 2015 rok 2008, kiedy to wartość tej pomocy sięgnęła 752,1 mln USD. W przypadku Federacji Rosyjskiej, która również, chociaż w dużo mniejszym zakresie, udzielała pomocy rozwojowej tej grupie krajów poradzieckich, pomoc ta w latach 2011-2013 wynosiła odpowiednio 1,18 mln USD, 9,98 mln USD oraz 7,99 mln USD 7. Porównanie analogicznych wielkości rosyjskiej pomocy rozwojowej dla grupy krajów Azji Środkowej (tabela 3) pozwala przypuszczać, iż niewielka wartość pomocy dla krajów Partnerstwa Wschodniego, które przynajmniej formalnie wyraziły chęć bliższej współpracy z UE, była swoistym wyrazem rosyjskiej dezaprobaty wobec ich działań. Z kolei ze szczegółowej analizy skali oraz struktury pomocy rozwojowej dla poszczególnych krajów Partnerstwa Wschodniego w latach 2005-2013 (wykresy 8-19) wynika, iż cechowało ją silne zróżnicowanie. Bezwzględnym liderem w tym zakresie była Ukraina, która łącznie otrzymała aż 12,5 mld USD. Do drugiej w kolejności Gruzji trafiło w analizowanym okresie jedynie 6,9 mld USD. Z kolei najmniejszą łączną kwotę międzynarodowej pomocy rozwojowej otrzymała Białoruś (1,8 mld USD), przy czym środki te z roku na rok wzrastały z 51,4 mln USD w 2005 roku do 465,1 mln USD w 2013 roku. 39

Wykres 7 Struktura pomocy rozwojowej udzielonej grupie krajów Partnerstwa Wschodniego w latach 2005-2013 według głównych darczyńców (mln USD) Różny był także udział poszczególnych darczyńców pomocy rozwojowej. Biorąc pod uwagę wartość pomocy pochodzącej z Unii Europejskiej należy zauważyć, iż zdecydowanie największą rolę odegrała ona w przypadku Białorusi (52,8%), Mołdawii (45,1%) oraz Gruzji (33,7%), a najmniejszą Azerbejdżanu (24,6%), Armenii (25,7%) oraz Ukrainy (26,6%). W trzech ostatnich krajach struktura międzynarodowej pomocy rozwojowej była więc bardziej zdywersyfikowana niż w przypadku Białorusi oraz Mołdawii. Jeśli natomiast obejmie się analizą tylko trzy podstawowe źródła pomocy rozwojowej UE dla krajów Partnerstwa Wschodniego, tj. środki budżetu ogólnego UE, środki poszczególnych państw członkowskich oraz środki EBI, to okaże się, iż te pierwsze miały największe znaczenie w pomocy rozwojowej dla Mołdawii i Gruzji, drugie dla Białorusi (do 2008 roku), zaś trzecie dla Mołdawii i Ukrainy (w latach 2012-2013). Wykresy 8-9 Pomoc rozwojowa dla Armenii w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy Wykresy 10-11 Pomoc rozwojowa dla Azerbejdżanu w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy 40 Unia Europejska.pl Nr 4 (233) 2015

Wykresy 12-13 Pomoc rozwojowa dla Białorusi w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy Wykresy 14-15 Pomoc rozwojowa dla Gruzji w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy Wykresy 16-17 Pomoc rozwojowa dla Mołdawii w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy Unia Europejska.pl Nr 4 (233) 2015 41

Wykresy 18-19 Pomoc rozwojowa dla Ukrainy w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy Analizując z kolei międzynarodową pomoc rozwojową ogółem skierowaną w latach 2005-2013 do grupy krajów Azji Środkowej, należy zaznaczyć, że podobnie jak w przypadku grupy krajów Partnerstwa Wschodniego wartość tej pomocy systematycznie wzrastała. Podczas gdy w 2005 roku wyniosła ona blisko 854 mln USD, to na koniec analizowanego okresu (w 2013 r.) już ponad 3,3 mld USD, co oznaczało prawie czterokrotny wzrost jej wartości. Ogólna wartość pomocy rozwojowej dla grupy krajów Azji Środkowej wyraźnie wzrosła od 2010 roku, głównie za sprawą większego zaangażowania ze strony Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju oraz innych organizacji (według statystyk OECD), z których największą rolę odgrywały Azjatycki Bank Rozwoju (Asian Development Bank ADB) oraz Islamski Bank Rozwoju (Islamic Development Bank IDB) (wykres 20). Wartość pomocy rozwojowej ze strony tych instytucji (tzn. innych organizacji świadczących pomoc rozwojową), zwłaszcza ADB, wzrosła blisko dziesięciokrotnie, z 158,2 mln USD w 2005 roku do około 1,5 mld USD w 2013 r. 8 (tabela 3). Na tle całokształtu międzynarodowej pomocy rozwojowej dla omawianej grupy krajów Azji Środkowej w latach 2005-2013, Unia Europejska była ważnym, chociaż nie najważniejszym darczyńcą (2/3 unijnej pomocy ogółem stanowiły środki w ramach pomocy bilateralnej) 9. W 2005 roku udział unijnych środków pomocowych w całości międzynarodowej pomocy rozwojowej dla tej grupy krajów wyniósł 26,2%, podczas gdy w 2013 roku zaledwie 7,5%. Było to konsekwencją zmiany struktury pomocy rozwojowej w tej części świata po 2010 roku w związku ze zwiększeniem zaangażowania wspomnianych azjatyckich instytucji finansowych, jak również takich krajów, jak Japonia czy Stany Zjednoczone. Tabela 3 Struktura międzynarodowej pomocy rozwojowej dla grupy krajów Azji Środkowej w latach 2005-2013 według głównych darczyńców (mln USD) Grupa donatorów 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Budżet UE 71,53 72,17 58,10 94,96 89,38 90,50 87,18 81,53 82,11 Kraje UE 152,16 110,06 174,28 281,62 177,63 209,10 172,80 179,29 165,88 EBOR - - - - 361,01 408,63 666,08 431,97 341, 95 MBOR 61,09 59,92 84,40 80,08 120,38 1324,82 537,07 413,74 552,73 UNDP 11,48 12,60 12,69 16,52 18,93 19,85 14,27 13,21 13,88 USA 194,23 201,13 184,52 322,37 200,74 194,39 156,82 139,55 174,32 Inne organizacje 158,23 236,08 144,33 208,05 257,03 636,76 935,78 1363,73 1449,20 Inne kraje 205,26 139,51 95,97 199,51 235,16 289,79 322,99 217,33 443,26 Rosja - - - - - - 18,65 56,38 94,27 RAZEM 853,98 831,47 754,29 1203,11 1460,26 3173,84 2911,64 2896,73 3317,60 42 Unia Europejska.pl Nr 4 (233) 2015

Od 2011 roku w statystykach OECD dotyczących międzynarodowej pomocy rozwojowej dla grupy krajów Azji Środkowej uwzględniano także Rosję. Pomoc rozwojowa ze strony tego kraju była zdecydowanie większa niż w przypadku grupy krajów Partnerstwa Wschodniego, a ponadto wzrosła w ciągu trzech lat 2011-2013 pięciokrotnie, z 18,7 mln USD do 94,3 mln USD. Zdecydowanie najwięcej środków pomocowych otrzymał Kirgistan. Tylko w 2013 roku rosyjska pomoc rozwojowa dla Kirgistanu wyniosła aż 76,7 mln USD (81,3% pomocy rozwojowej ogółem uzyskanej przez całą grupę krajów Azji Środkowej w 2013 r.). Wykres 20 Struktura międzynarodowej pomocy rozwojowej dla grupy krajów Azji Środkowej w latach 2005-2013 według głównych darczyńców (mln USD) Zdecydowanie największymi beneficjentami międzynarodowej pomocy rozwojowej wśród krajów Azji Środkowej w latach 2005-2013 były Kazachstan i Uzbekistan. W 2013 roku wartość pomocy rozwojowej dla tych dwóch krajów wyniosła odpowiednio 1,27 mld USD oraz 1,03 mld USD, co stanowiło 38,2% oraz 30,9% pomocy ogółem udzielonej grupie krajów Azji Środkowej w tym roku. Z kolei najmniejsze wsparcie rozwojowe uzyskał w analizowanym okresie Turkmenistan (zaledwie 3,5% pomocy ogółem). Przypadek Turmenistanu jest jednak ciekawy z uwagi na bardzo silny wzrost wartości pomocy rozwojowej w latach 2005-2013. Podczas gdy w 2005 roku pomoc przekazana Turkmenistanowi wyniosła 15,3 mln USD, to w 2013 roku było to już 115,5 mln USD (wzrost ponad 7,5-krotny). Było to konsekwencją pomocy, jaką w latach 2012-2013 kraj ten otrzymał z Azjatyckiego Banku Rozwoju. Podobnie duży wzrost pomocy rozwojowej zanotowały w analizowanym okresie Uzbekistan z 178,1 mln USD w 2005 roku do 1,03 mld USD (a więc prawie sześciokrotny) oraz Kazachstan z 200,7 mln USD w 2005 roku do 1,27 mld USD w 2013 roku (wzrost ponad sześciokrotny). W przypadku Uzbekistanu znaczną rolę we wzroście odegrała pomoc Azjatyckiego Banku Rozwoju oraz Islamskiego Banku Rozwoju, Komitetu Pomocy Rozwojowej OECD oraz Korei Południowej. Jeśli zaś chodzi o Kazachstan, to przyczyną tak znaczącego wzrostu uzyskanej pomocy rozwojowej było zwiększenie środków pomocowych napływających od 2010 roku głównie z Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju oraz Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (m.in. na realizację Programu korytarza transportowego Europa-Kaukaz-Azja Środkowa TRAnsport Corridor Europe-Caucasus-Central Asia). Analizując wartość pomocy rozwojowej UE dla krajów Azji Środkowej w latach 2005-2013 (wykresy 21-30), można stwierdzić, iż najwięcej środków finansowych przekazała Kirgistanowi (najwięcej w 2005 roku, bo aż 101 mln USD) oraz Tadżykistanowi (najwięcej w 2012 roku 99,6 mln USD). W tym kontekście nie powinien dziwić fakt, że pod względem wartości międzynarodowej pomocy rozwojowej udzielonej krajom Azji Środkowej w latach 2005-2013, największy udział środków unijnych w pomocy rozwojowej ogółem odnotowano w przypadku Tadżykistanu (23,53%) i Kirgistanu (23,21%), najmniejszy zaś w przypadku Kazachstanu (6,81%). Znaczenie pomocy rozwojowej UE dla Wykresy 21-22 Pomoc rozwojowa dla Kazachstanu w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy Unia Europejska.pl Nr 4 (233) 2015 43

Wykresy 23-24 Pomoc rozwojowa dla Kirgistanu w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy Wykresy 25-26 Pomoc rozwojowa dla Uzbekistanu w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy Wykresy 27-28 Pomoc rozwojowa dla Tadżykistanu w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy 44 Unia Europejska.pl Nr 4 (233) 2015

Wykresy 29-30 Pomoc rozwojowa dla Turkmenistanu w latach 2005-2013 (wartość pomocy po lewej mln USD, struktura pomocy Kazachstanu było zdecydowanie większe w latach 2005-2008, a następnie zmalało znacznie na skutek zmiany struktury głównych darczyńców pomocy dla tego kraju na rzecz wzrostu znaczenia MBOR i EBOR. Sposób wykorzystania pomocy rozwojowej UE w krajach Partnerstwa Wschodniego oraz Azji Środkowej w latach 2005-2013 Analizując pomoc rozwojową Unii Europejskiej dla krajów poradzieckich, a konkretnie dla krajów Partnerstwa Wschodniego oraz Azji Środkowej, warto także zwrócić uwagę na sposób, w jaki środki te zostały wykorzystane. Na wykresie 32 przedstawiono główne obszary wsparcia ze środków pochodzących z unijnej pomocy rozwojowej dla wszystkich omawianych krajów łącznie w latach 2005-2013. Najwięcej środków pomocowych pochodzących z Unii Europejskiej wykorzystano zatem w szeroko rozumianym sektorze transportowym (wzrost udziału w pomocy UE ogółem z 3% w 2005 roku do 24,6% w 2013 roku) 10, w dziedzinie pozyskiwania i dostaw energii (wzrost analogicznego udziału z 10% w 2005 roku do 12,4% w 2013 roku), a także usprawniania administracji rządowej i budowy społeczeństwa obywatelskiego (w tym zakresie odnotowano jednak spadek udziału z 15,9% w 2005 roku do 8,8% w 2013 roku). Stosunkowo dużą część pomocy unijnej ogółem w omawianych krajach w latach 2005-2013 wykorzystano także w przemyśle oraz bankowości i innych usługach finansowych. Znaczenie takich dziedzin, jak edukacja, zdrowie czy infrastruktura społeczna, było marginalne. Jeśli spojrzymy na struktury wydatkowania środków z pomocy rozwojowej UE w krajach Partnerstwa Wschodniego oraz krajach Azji Środkowej (wykresy 32 i 33), to okaże się, że w latach 2005-2013 były one zasadniczo podobne. Zarówno w jednej, jak i drugiej grupie krajów istotną dziedziną uzyskującą wsparcie był szeroko rozumiany sektor transportowy, na który w 2013 roku przeznaczono odpowiednio 20,9% oraz 30,4% pomocy ogółem otrzymanej z UE. Drugą ważną dziedziną, która otrzymała wsparcie w obu grupach krajów było pozyskiwanie i dostawy energii (odpowiednie udziały w 2013 roku wyniosły 13% i 11,5%). Wykres 31 Główne dziedziny przeznaczenia pomocy rozwojowej UE w krajach Partnerstwa Wschodniego i Azji Środkowej ogółem w latach 2005-2013 (%) Niemniej, co warte podkreślenia, w grupie krajów Partnerstwa Wschodniego wyraźnie większe znaczenie niż w grupie krajów Azji Środkowej miało na przestrzeni lat 2005-2013 wsparcie w zakresie usprawnienia działalności administracji rządowej oraz budowy społeczeństwa obywatelskiego. Udział tych dziedzin w unijnej pomocy ogółem dla omawianych grup krajów wynosił w 2013 roku odpowiednio 11,1% oraz 5,1%, podczas gdy w 2005 roku było to 19,3% oraz 8,3%. Unia Europejska.pl Nr 4 (233) 2015 45

Wykres 32 Główne obszary wsparcia z pomocy rozwojowej UE w krajach Partnerstwa Wschodniego ogółem w latach 2005-2013 (%) Wykres 33 Główne obszary wsparcia z pomocy rozwojowej UE w krajach Azji Środkowej ogółem w latach 2005-2013 (%) Podsumowanie Nie ma wątpliwości, że państwa członkowskie Unii Europejskiej nie są obojętne wobec tego, co dzieje się na obszarze byłego ZSRR, zwłaszcza że część z nich bezpośrednio sąsiaduje z Unią. Obszar ten obejmuje de facto kraje rozwijające się, o różnym poziomie rozwoju, które dodatkowo zmagają się zarówno z wieloma niezwykle istotnymi problemami systemowymi, jak również agresywnymi i ekspansywnymi działaniami Rosji, dążącej do wzmocnienia swoich wpływów na tym obszarze. Jednym ze sposobów udzielania pomocy słabiej rozwiniętym gospodarkom omawianego regionu oraz ich społeczeństwom, a jednocześnie umacniania tam wpływów europejskich, jest świadczenie przez UE pomocy rozwojowej. Pomoc ta w dużym stopniu łączy przesłanki społeczno-ekonomiczne z politycznymi. Unijna pomoc rozwojowa dla krajów Partnerstwa Wschodniego i Azji Środkowej rośnie z roku na rok, przy czym jej znaczenie jest zdecydowanie większe (aczkolwiek także zróżnicowane) w pierwszej grupie krajów. Zdecydowanym liderem pod względem otrzymanej z UE pomocy rozwojowej wśród analizowanych krajów poradzieckich jest Ukraina, zaś swoistym outsiderem Turkmenistan. Poziom pomocy rozwojowej UE jest wyraźnie zdeterminowany bliskością geograficzną oraz zakresem współpracy z Unią Europejską. W związku z powyższym należy oczekiwać, że w przyszłości UE będzie nadal udzielała pomocy rozwojowej krajom b. ZSRR, przy jednoczesnym jej zintensyfikowaniu w odniesieniu do krajów partnerskich i stowarzyszonych z UE. Do krajów takich zaliczać się będą raczej kraje Partnerstwa Wschodniego niż Azji Środkowej. * Dr Krzysztof Falkowski, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Głowna Handlowa w Warszawie. Email: kfalkow@sgh.waw.pl 1 Szerzej na ten temat patrz: Annual Report on the European Union s development and external assistance policies and their implementation in 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, https://ec.europa.eu/europeaid/annual-reports_en [dostęp: 12.12.2015]. 2 OECD, Is it ODA?, Factsheet, November 2008, http://www.oecd.org/dac/stats/34086975.pdf [dostęp: 01.12.2015]. 3 W niektórych publikacjach, np. UNCTAD, tę grupę krajów zalicza się to tzw. krajów transformujących się (transition economies). Por.: UNCTAD, World Investment Report 2015, Nowy Jork, Genewa 2015, s. 65. 4 K. Falkowski, Questions of (the modes of) governance in Eastern Dimension of the ENP: structures and actors, (w:) Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, Zeszyt 4, Rok 13(2015), s. 75-91. 5 OECD do kategorii inne organizacje zalicza w swoich statystykach: Council of Europe Development Bank, European Bank for Reconstruction and Development, Adaptation Fund, Asian Development Bank, Asian Development Bank Special Fund, Bill and Melinda Gates Foundation, Global Alliance for Vaccines and Immunization, Global Fund, Global Green Growth Institute, International Bank for Reconstruction and Development, International Development Association, International Monetary Fund, Islamic Development Bank, Joint United Nations Programme on HIV/AIDS, Organisation for Security and Co-operation in Europe, The Global Environment Facility, The OPEC Fund for International Development, United Nations Children s Fund, United Nations Development Programme, United Nations Economic Commission for Europe, United Nations High Commissioner for Refugees, United Nations Peacebuilding Fund, United Nations Population Fund, World Food Program, World Health Organisation. 6 OECD do kategorii inne kraje zalicza w swoich statystykach: Australię, Islandię, Japonię, Kanadę, Koreę Płd., Kuwejt, Norwegię, Nową Zelandię, Szwajcarię, Zjednoczone Emiraty Arabskie. 7 Rosja zaczęła udzielać pomocy rozwojowej od 2004 roku. Zaangażowaniu Rosji we współpracę rozwojową przyświecało z jednej strony dążenie do zwiększenia prestiżu na arenie międzynarodowej, z drugiej uzyskanie kolejnego narzędzia budowy wpływów na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw. Dotychczasowa skala pomocy oraz sposób jej udzielania nie uczyniły z Rosji istotnego darczyńcy w skali globalnej, mimo stopniowego zwiększania przez nią środków na ten cel (w 2011 roku stanowiły one tylko 0,035% PKB Rosji). Za: A. Wierzbowska-Miazga, M. Kaczmarski, 46 Unia Europejska.pl Nr 4 (233) 2015

Russia s development assistance, Center for Eastern Studies, Issue 62/2011, s. 1. 8 Pomoc ta była kierowana głównie do sektora transportowego (m.in. jako wsparcie rozbudowy korytarzy transportowych w Kazachstanie i Tadżykistanie, sieci kolejowych w Uzbekistanie czy interkonektorów energetycznych między Turkmenistanem i Azerbejdżanem), w mniejszym zaś stopniu na edukację, rolnictwo oraz pozyskiwanie i transport wody. Por.: Asian Development Bank, http://www.adb.org/ 9 Unijna pomoc rozwojowa dla krajów Azji Środkowej jest realizowana m.in. w ramach: Instrumentu Inwestycyjnego na Rzecz Azji Środkowej (Investment Facility for Central Asia), Platformy praworządności UE-Azja Środkowa (EU-Central Asia Rule of Law Platform), Platformy współpracy na rzecz środowiska i wody (EU-CA Platform for Environment and Water Cooperation), Środkowoazjatyckiego Programu Zrównoważonej Energii (Central Asia Sustainable Energy Programme), a także Środkowoazjatyckiej Platformy Edukacyjnej (Central Asia Education Platform). Por.: Annual Report 2015 on the European Union s development and external assistance policies and their implementation in 2014, https://ec.europa.eu/europeaid/ sites/devco/files/swd-2015-248-f1-other-staff-working_paper_ en_0.pdf [dostęp: 12.12.2015]. 10 Było to związane przede wszystkim z realizacją Programu korytarza transportowego Europa-Kaukaz-Azja Środkowa (Transport Corridor Europe-Caucasus-Central Asia). WAŻNE DLA PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH CO NOWEGO W PRAWIE UNII I DOKUMENTACH KE? współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia. KOM(2015) 408, 26.08.2015 r. BADANIA I INNOWACJE 1) Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady. Sprawozdanie roczne z działalności Unii Europejskiej w zakresie badań naukowych i rozwoju technologicznego w 2014 r. KOM(2015) 401, 19.08.2015 r. BEZPIECZEŃSTWO ŻYWNOŚCI 2) Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) 2015/1375 z 10 sierpnia 2015 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące urzędowych kontroli w odniesieniu do włośni (Trichinella) w mięsie. DzUrz UE L 212, 11.08.2015 r. 3) Zalecenie Komisji (UE) 2015/1381 z 10 sierpnia 2015 r. w sprawie monitorowania występowania arsenu w żywności. DzUrz UE L 213, 12.08.2015 r. BUDŻET 4) Ostateczne przyjęcie (UE, Euratom) 2015/1121 budżetu korygującego nr 1 Unii Europejskiej na rok budżetowy 2015. DzUrz UE L 190, 17.07.2015 r. 5) Projekt Budżetu korygującego nr 6 do Budżetu ogólnego na 2015 r. Zasoby własne - Fundusze Powiernicze Unii na rzecz działań zewnętrznych - Urząd Organu Europejskich Regulatorów Łączności Elektronicznej. KOM(2015) 351, 15.07.2015 r. EDUKACJA, KSZTAŁCENIE, MŁODZIEŻ 6) Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, EKE-S i Komitetu Regionów. Projekt wspólnego sprawozdania Rady i Komisji z 2015 r. w sprawie wdrażania strategicznych ram europejskiej współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia (ET2020) Nowe priorytety europejskiej Unia Europejska.pl Nr 4 (233) 2015 ENERGIA 7) Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady. Przegląd dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/30/UE z 19 maja 2010 r. w sprawie wskazania poprzez etykietowanie oraz standardowe informacje o produkcie, zużycia energii oraz innych zasobów przez produkty związane z energią. KOM(2015) 345, 15.07.2015 r. 8) Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, EKE-S i Komitetu Regionów. Stworzenie nowego ładu dla odbiorców energii. KOM(2015) 339, 15.07.2015 r. 9) Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, EKE-S i Komitetu Regionów. Zainicjowanie procesu publicznych konsultacji na temat nowej struktury rynku energii. KOM(2015) 340, 15.07.2015 r. HANDEL ZEWNĘTRZNY 10) Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) 2015/1081 z 3 lipca 2015 r. nakładające tymczasowe cło antydumpingowe na przywóz niektórych rodzajów folii aluminiowej pochodzących z Rosji. DzUrz UE L 175, 4.07.2015 r. 11) Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) 2015/1164 z 15 lipca 2015 r. ustalające limit ilościowy dla wywozu pozakwotowego cukru i pozakwotowej izoglukozy na okres do końca roku gospodarczego 2015/2016. DzUrz UE L 188, 16.07.2015 r. 12) Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) 2015/1205 z 23 lipca 2015 r. zmieniające rozporządzenie wykonawcze (UE) nr 743/2013 wprowadzające środki ochronne w odniesieniu do przywozu z Turcji małży przeznaczonych do spożycia przez ludzi w odniesieniu do okresu jego stosowania. DzUrz UE L 196, 24.07.2015 r. 13) Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) 2015/1206 z 23 lipca 2015 r. kończące postępowanie antysubsydyjne dotyczące przywozu płaskich wyrobów ze stali nierdzewnej walcowanych na zimno pochodzących z Chińskiej Republiki Ludowej oraz uchylające rozporządzenie wyko- 47