Wersja robocza do publikacji w: K. Grzesiuk, Grupy kapitałowe sektora IT na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych jako element społeczeństwa informacyjnego w Polsce. w: Zarządzanie organizacjami gospodarczymi. Koncepcje i metody. Tom 1 Red. J. Lewandowski, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2005. GRUPY KAPITAŁOWE SEKTORA IT NA WARSZAWSKIEJ GIEŁDZIE PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH JAKO ELEMENT SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO W POLSCE. Mgr Kalina Grzesiuk Katolicki Uniwersytet Lubelski Al. Racławickie 14 Lublin Stworzenie społeczeństwa informacyjnego jest coraz częściej wysuwanym postulatem przez specjalistów zarówno z różnych dziedzin naukowych, popularnonaukowych jak i specjalistów rządowych i organizacji międzynarodowych. Według OECD zjawisko to można odnaleźć na przecięciu, kiedyś odrębnych, przemysłów: telekomunikacyjnego, mediów elektronicznych i informatycznego, bazujących na paradygmacie cyfrowej informacji. [cyt. za: 6] Stąd nie bez znaczenia wydaje się analiza w jaki sposób duże przedsiębiorstwa z branży IT funkcjonują na polskim rynku. Dobrym źródłem informacji na ich temat są dane obligatoryjnie przez tego typu firmy publikowane. Na potrzeby ego opracowania wybrano spółki IT funkcjonujące na WGPW charakteryzujące się tym, że tworzą one grupy kapitałowe. Pojęcie grupy kapitałowej funkcjonuje w oparciu o zapisy znajdujące się w polskim prawie. Terminem tym określa się jednostkę dominującą wraz z jednostkami zależnymi i nie będącymi spółkami handlowymi jednostkami współzależnymi. Przy czym jednostka dominująca to spółka handlowa sprawująca kontrolę lub współkontrolę nad inną jednostką a jednostki zależne to spółki handlowe, które kontrolowane są przez jednostkę dominującą.[5] Jednak dla potrzeb zanalizowania sposobów funkcjonowania grup kapitałowych w niniejszym artykule wykorzystywane jest także pojęcie holdingu. Holding może być definiowany jako prawna forma przejęcia kontroli kapitałowej nad przedsiębiorstwem. Stanowi on spółkę akcyjną, której kapitał zakładowy ulokowany jest w pakiecie kontrolnym innych przedsiębiorstw, które w ten sposób zostają podporządkowane wspólnemu kierownictwu (towarzystwu holdingowemu). [2, str 9] Dla potrzeb tego opracowania termin ten jest przez mnie nieco ogólniej rozumiany jako określenie różnych powiązań, głównie
kapitałowych, istniejących między przedsiębiorstwami [1, str. 13]. Zakłada się tu także spełnienie czterech zasadniczych warunków istnienia holdingu, a mianowicie: stanowienia przez daną grupę przedsiębiorstw organizacji cechującej się jednością decyzji i funkcjonowania, podporządkowania wszystkich przedsiębiorstw wchodzących w skład danej grupy jednolitemu kierownictwu, ograniczenie autonomii decyzyjnej kierownictwa przedsiębiorstw wchodzących w skład grupy jednoczesne utrzymanie osobowości prawnej należących do grupy przedsiębiorstw. W badaniach, które są przedstawione w niniejszym artykule podjęto próbę zidentyfikowania form i sposobów funkcjonowania holdingów IT, jakie są przedstawiane w literaturze, w praktyce gospodarczej polskiej Giełdy Papierów Wartościowych. Pierwszym z badanych elementów był typ układu gospodarczego badanych spółek. W literaturze przedmiotu najczęściej wymienianymi typami holdingu ze względu na to kryterium są holdingi poziome (branżowe), pionowe (kooperacyjne i kombinatowe) oraz konglomeratowe [1, str. 22]. Układ branżowy zakłada grupowanie jednostek gospodarczych wytwarzających ten sam lub podobny asortyment wyrobów, wykorzystujących tą samą lub podobną technologię służących temu samemu celowi lub uzyskanych z tego samego surowca. Mamy tu zatem do czynienia z jednorodnością lub podobieństwem wyrobów, procesów technologicznych oraz przetwarzanych surowców. Trudno jednak jest założyć, że w ramach jednej branży nie jest możliwa dywersyfikacja produktu. W obecnych burzliwych czasach trudno byłoby przetrwać na rynku przedsiębiorstwu, które nie różnicowałoby swoich produktów. Dlatego też w holdingu poziomym występuje możliwość znacznego rozszerzenia asortymentu produkcji poprzez jej dywersyfikacje przy zachowaniu czystości branżowej. Holding jako całość jest wtedy zdywersyfikowany wewnątrz jednej branży a jednocześnie zachowuje wszystkie właściwości specjalizacji produkcji. Układ pionowy zakłada łączenie się w grupy przedsiębiorstw realizujących kolejne etapy procesu produkcyjnego. Istnieją tu dwa układy wyróżniane w oparciu o trwałość powiązań i stopień zamknięcia układu. Stąd mamy do czynienia z pionowym układem kooperacyjnym i pionowym układem kombinatowy. Pierwszy z nich zakłada istnienie silnych więzi produkcyjnych między przedsiębiorstwami jednak nie doprowadzają one do zamknięcia tego układu. Jest to teoretycznie możliwe, jednak w praktycznym ujęciu niepożądane. Ogranicza ono bowiem możliwość posiadania przez powiązane przedsiębiorstwa także odbiorców poza omawianym układem. Często tego typu forma organizacji holdingu jest wybierana przy produkcji wyrobów złożonych, tak aby
uniezależnić się od czynników (dostawców) zewnętrznych lub też aby obniżyć koszty. Układ pionowy kombinatowy najczęściej wykorzystywany jest w przemysłach, gdzie produkcja ma fazowy charakter. Tworzy się tu grupę przedsiębiorstw należących do różnych branż i dziedzin gospodarki, ale połączonych ze sobą więzią produkcyjną. Zakłada się przy tym, iż więź ta jest trwała, co umożliwia istnienie w miarę zamkniętego układu. Z reguły obejmuje on wszystkie fazy procesu produkcyjnego od pozyskania surowców aż do wytworzeni wyrobu finalnego. Ze względu na zakres tego artykułu ograniczono się do pojęcia pionowej formy organizacji holdingu. Wynika to ze specyfiki branż, w których wykorzystywane są układy kombinatowe, a które nie podlegały badaniom stanowiącym istotę tego artykułu. Kolejnym z omawianych w literaturze sposobów funkcjonowania holdingu ze względu na typ układu gospodarczego jest układ konglomeratowy. O takiej formie możemy mówić w przypadku połączenia ze sobą jednostek nie działających w ramach jednej branży. Z reguły sposobem powstania tego typu układu jest przejmowanie innych przedsiębiorstw, a częstym motywem chęć zdywersyfikowania ryzyka działalności. Jego cechą charakterystyczną jest przy tym dość duża autonomia powiązanych jednostek i trudność w centralnym zarządzaniu tego typu holdingiem. Kolejnym istotnym kryterium, na podstawie którego można wyróżnić różne typy holdingów jest zakres funkcji zarządczych spółki nadrzędnej. W oparciu o te racje można wyróżnić operacyjny holding kierujący, strategiczny holding kierujący oraz holding finansowy.[3 str. 8] Inni autorzy wymieniają także holding przedsiębiorczy, jako typ holdingu, który jest wyróżniona dosyć rzadko w najnowszej literaturze i jest on dosyć trudny do zdefiniowania [1, str. 23]. Stąd w badaniach będących podstawą tego artykułu ten typ holdingu został pominięty. W operacyjny holdingu kierującym mamy do czynienia ze scentralizowanym zarządzaniem spółkami podporządkowanymi. Oznacza to, iż spółka nadrzędna prowadzi własną działalność produkcyjną oraz świadczy różne usługi na rzecz spółek podporządkowanych w oparciu o zawarte z nimi umowy, które szczegółowo określają zakres tych usług Strategiczny holding kierujący charakteryzuje się tym, iż większość wzajemnych zależności i powiązań spółki nadrzędnej i spółek podporządkowanych ma charakter zdecentralizowany. Spółka dominująca ogranicza się do wyznaczania planu strategicznego dla rozwoju grupy i poszczególnych spółek. W holdingu finansowym wspływ spółki nadrzędnej jest jeszcze bardziej ograniczony i ma on charakter czysto finansowy. Realizowane jest przy tym tylko za pośrednictwem wskaźników lub celów finansowych. W praktyce bardzo trudno jest odnaleźć tego typu holdingi. W badanych przeze mnie grupach nie udało mi się stwierdzić tego typu powiązań.
Holding przedsiębiorczy jako ten wspomniany wcześniej szczególny typ holdingu oznacza przedsiębiorstwa powiązane o najwyższym stopniu autonomii gospodarczej spółek i najbardziej ograniczonym zakresie stosunków zależności. Dość często spotykanym kryterium wyróżniania różnych typów holdingu jest to dotyczące obszaru działania. Wyróżnia się tu holdingi krajowe i międzynarodowe. W przypadku pierwszych wszystkie spółki mają siedzibę na terenie kraju. Holdingi międzynarodowe mają natomiast przynajmniej jedną spółkę zależną, której siedziba znajduje się za granicą. Często tego typu holdingi są tworzone w celu uniknięcia ograniczeń prawnych występujących w państwach, w których funkcjonują. Przykładem może tu być branża budowlana w Niemczech, w której dla funkcjonowania podmiotów zagranicznych istnieje wiele barier. Stąd częste jest tworzenie spółek córek opartych na prawie niemieckim, tak aby tych ograniczeń uniknąć. Kryterium, które dobrze oddaje zróżnicowanie struktur holdingowych jest liczba szczebli występujących w danej grupie [3, str. 15]. Możemy tu mówić o holdingach jednoszczeblowych, wieloszczeblowych i krzyżowych. Pierwsze z nich stanowią relatywnie najprostszy układ. Obejmuje on spółkę dominującą oraz spółki zależne będące na tym samym szczeblu. Występują tu jedynie powiązania jednokierunkowe czyli relacje podrzędności w układzie: spółka matka spółki córki. W holdingach wieloszczeblowych układ ten jest nieco bardziej rozbudowany. Mamy tu nadal do czynienia z powiązaniami jednokierunkowymi, ale występują tu różne szczeble podporządkowania, czyli spółki córki I szczebla, II szczebla i tak dalej. W holdingach krzyżowych relacje pomiędzy spółką matką a spółkami córkami są bardziej skomplikowane. Występują tu bowiem powiązania różnego szczebla, a oprócz tego możemy mówić o wielu kierunkach powiązań. Zatem występują tu nie tylko relacje spółka matka spółki córki, ale również powiązania wzajemne między spółkami zależnymi. Holdingi można również różnicować ze względu na sposoby ich utworzenia. Możemy odnaleźć holdingi, które powstały poprzez dzielenie przedsiębiorstw, łączenie, założycielskie tworzenie holdingu, zakładanie nowego przedsiębiorstwa, przekształcanie przedsiębiorstwa wielozakładowego oraz łączenie przedsiębiorstw na podstawie wymiany akcji lub udziałów [1, str. 44-45]. Dzielenie przedsiębiorstwa wynika z wewnętrznych cech danego przedsiębiorstwa, które osiąga na tyle duże rozmiary, iż dalszy jego rozwój powoduje trudności w efektywnym zarządzaniu. Sposobem na poradzenie sobie w tej sytuacji staje się często dla firmy wydzielenie nowych instancji, którymi magą stać się zakłady i wtedy będziemy mieć do czynienia z przedsiębiorstwem wielozakładowym lub też co dotyczy zakresu tego artykułu mogą tworzyć przedsiębiorstwa posiadające własną osobowość prawną i wtedy powstaje holding. Kolejnym z omawianych sposobem jest łączenie. Można tu mówić o pewnym wyjściu na zewnątrz przez przedsiębiorstwo. Holding powstaje tu
bowiem poprzez połączenie danej jednostki z inną lub, częściej, w wyniku przyłączenia innych przedsiębiorstw. W gospodarce rynkowej tego typu łączenia odbywają się w zasadzie jednie na bazie kapitału, a zatem przejmowania udziałów kapitałowych w spółkach lub też umowy kupna sprzedaży przedsiębiorstwa. Podobnie jak w poprzednio omawianym sposobie łączenie może prowadzić zarówno do powstania przedsiębiorstwa wielozakładowego, jak tez do powstania holdingu. Cechą charakterystyczną założycielskiego tworzenia holdingu jest to, iż już tworzy się jedno duże przedsiębiorstwo i już na etapie jego utworzenia wyposaża się je w udziały ( z reguły 100%-owe) w innych spółkach. Stąd niejako od samego początku mamy do czynienia ze strukturą holdingową. Możemy też mieć do czynienia z sytuacją, gdzie zakładane jest nowe przedsiębiorstwo, ale spółki córki jeszcze nie istnieją, a zatem nie na bazie istniejących, ale nowo zakładanych jednostek. Przekształcanie przedsiębiorstw wielozakładowych w holdingi jest pewną specyfiką gospodarek, które przeszły od centralnego planowania do gospodarki rynkowej. Pozostałością są duże wielozakładowe przedsiębiorstwa państwowe, które obecnie są najczęściej przekształcane w jednoosobową spółką Skarbu Państwa a następnie ich akcje lub udziały są udostępniane prywatnym inwestorom. Ostatnim z omawianych sposobem jest łączenie przedsiębiorstw na podstawie wymiany akcji lub udziałów. Z takim rozwiązaniem mamy najczęściej do czynienia w sytuacji, gdy jako aport rzeczowy do nowej spółki wnoszone są przez właścicieli akcje lub kapitały innej spółki. Badania będące podstawą analiz wybranych grup kapitałowych na podstawie omawianych wcześniej kryteriów przeprowadzone zostały na podstawie danych zawartych w raportach rocznych, do składania których mocą prawa omawiane grupy kapitałowe są zobligowane, a opublikowanych na stronie internetowej WWW.parkiet.com.pl. W ramach niniejszego opracowania do badania zostały wybrane firmy zajmujące się telekomunikacją, produkcją komputerów i oprogramowania oraz firmy specjalizujące się w usługach internetowych. Są to: Comarch, Computerland, CSS, Grupa Onet.pl, Internet Group, Karen notebooks, Macrosoft, Netia, Optimus, Prokom, Sterprojekt, Talex, Techmex i TP SA. W odniesieniu do pierwszego z omawianych wcześniej kryteriów wyróżniania holdingów dotyczącego typu układu gospodarczego można stwierdzić, iż prawie 80% badanych grup oparte jest na układzie poziomym (Wykres 1). Wynikać to może ze specyfiki branży, która charakteryzuje się tym, iż trudno jest tu mówić o kolejnych fazach produkcyjnych i ze względu na dość zamknięty charakter branży. W dalszej kolejności jest to układ konglomeratowy (21 %) a układ pionowy nie występuje.. Tego typu zależność wynika przede wszystkim z faktu, iż branże typowe dla układu pionowego są związane z produkcją wielofazową wyrobów złożonych, które charakteryzują się fazowym charakterem produkcji. Układ konglomeratowy wystąpił w trzech największych z badanych spółek to jest w TP S.A., Comarch S.A. i Computerland S.A.
Istnienie tego układu może wynikać z chęci zdywersyfikowania ryzyka działania w jednej branży. Wykres 1. Typ układu gospodarczego w badanych grupach. 21% poziomy konglomeratow y 79% Źródło: opracowanie własne Kolejne z omawianych kryteriów dotyczy zakresu funkcji zarządczych spółki nadrzędnej w grupie. We wszystkich omawianych spółkach zakres ten był najbardziej zcentralizowany a zatem we wszystkich wypadkach mieliśmy do czynienia z holdingiem operacyjnym. Jeśli chodzi o kryterium obszaru działania omawianych grup kapitałowych, to należy stwierdzić, iż w prawie 2/3 przypadków mamy do czynienia z przedsiębiorstwem działającym wyłącznie na rynku krajowych, zaś jedynie jedna trzecia działa na rynku międzynarodowym (Wykres 2). Wykres 2. Obszar działania badanych spółek 64% 36% międzynarodow y krajow y Źródło: opracowanie własne.
Można tu odnaleźć odniesienie do faktu, iż większość przedsiębiorstw działających za granicą ma powiązania z korporacjami międzynarodowymi. Dla badanych spółek odpowiednio 21% posiada takie powiązania, zaś znakomita większość (79%) takich powiązań nie posiada (Wykres 3). Wykres 3. Powiązania z międzynarodowymi korporacjami. 21% posiada nie posiada 79% Źródło: opracowanie własne. Wiąże się to nieodłącznie ze specyfiką polskiego rynku teleinformatycznego. Została ona przestawiona między innymi w opracowaniu Komitetu Badań Naukowych i Ministerstwa Łączności Cele i kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce. Stwierdza się tam między innymi, iż polski rynek teleinformatyczny, podobnie jak inne rynki krajowe w Europie jest zbyt mały, by był interesujący dla poważniejszych inwestycji. [7, str. 22] Co więcej rynek ten jest nieproporcjonalnie mały w stosunku do liczby ludności w porównaniu nie tylko do krajowych rynków zachodnioeuropejskich, lecz również stosunku do rynków w niektórych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Wynika to przede wszystkim z obowiązujących przez wiele lat preferencji dla innych sektorów przemysłu i ze słabo rozwiniętej infrastruktury telekomunikacyjnej. [7, str. 22-23] Analizując ilość szczebli podporządkowania można stwierdzić, iż jest on w danej branży dosyć zróżnicowany.(wykres 4) W większości przypadków mamy do czynienia z powiązaniami jednopoziomowymi 9 spółek. Druga pod względem liczebności grupa obejmująca 3 spółki charakteryzuje się powiązaniami wielopoziomowymi, są to TP S.A., Comarch S.A. i Optimus S.A. Natomiast w przypadku dwóch spółek tj. Prokom S.A. i Computerland S.A. można mówić o występowaniu powiązań krzyżowych.
Wykres 4. Rodzaj powiązań w badanych grupach kapitałowych. 14% 21% 65% jednopoziomow e w ielopoziomow e krzyżow e Źródło: opracowanie własne. Trudności pojawiają się przy próbie oceny sposobu powstania poszczególnych grup kapitałowych. Wynikają one przede wszystkim z faktu różnorodności sposobów wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa. Nie udało się zatem stwierdzić grup, które wykorzystywałyby jedynie jeden z omawianych wcześniej sposobów. Można jednak wskazać na pewne prawidłowości. W sektorze IT firmy najczęściej tworzą własne spółki córki poprzez wydzielanie tych rodzajów działalności, które są niejako uzupełniające, np. budowa komputerów jako podstawowa działalność a usługi internetowe jako ta wydzielana. Innym kryterium wydzielania staje się także odbiorca docelowy. Podsumowując można stwierdzić, iż nawet na podstawie tak ograniczonej grupy badanych podmiotów można zauważyć, jak zróżnicowane pod względem funkcjonowania są grupy przedsiębiorstw sektora IT na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Można się przy tym dopatrzyć pewnych prawidłowości w funkcjonowaniu wybranej branży. Dotyczy to zarówno zakresu i sposobu zarządzania grupą kapitałową przez jednostkę dominującą jak i sposobu zorganizowania. Zaznaczyć tu należy także, iż strategie zarządzania w poszczególnych grupach nie są statyczne, stąd prawidłowości, które są wykazywane w tym opracowaniu mogą ulec zmianie. Tym bardziej, że jednym z celów postulowanych we wspomnianym wcześniej opracowaniu Komitetu Badań Naukowych i Ministerstwa Łączności jest: Rozwój nowoczesnych gałęzi przemysłu i wzrost jego innowacyjności w celu poprawy konkurencyjności polskiej gospodarki wobec globalnej gospodarki elektronicznej. Można mieć tylko nadzieję, iż postulaty tam przedstawione nie pozostaną jedynie postulatami. Literatura: [1] Jagoda H., Haus B Holding. Organizacja i funkcjonowanie. PWE Warszawa 1995.
[2] Nogalski B., Ronkowski R. Zarządzanie holdingiem, Wyd. Instytutu Organizacji i Zarządzania w Przemyśle Orgmasz Warszawa 1996. [3] Red. Wiankowski S. Praktyka tworzenia i funkcjonowania holdingów w gospodarce Wyd. Instytutu Organizacji i Zarządzania w Przemyśle Orgmasz Warszawa 1996. [4] WWW.parkiet.com [5] Ustawa o zmianie ustawy o rachunkowości z dn. 9 listopada 2000 (Dz. U. Z 18 grudnia 2000 roku Nr 113 poz. 1186) [6] Toborowicz Iwona, Społeczeństwo informacyjne. http://globaleconomy.pl/content/view/145/56/ [7] Komitet Badań Naukowych, Ministerstwo Łączności Cele i kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce. Warszawa, 28 listopada 2000. http://www.kbn.gov.pl/cele/index1.html Słowa kluczowe: Grupa kapitałowa, holding, sektor IT, WGPW Streszczenie: Artykuł poświęcony jest sposobom organizacji i funkcjonowania przedsiębiorstw na rynku ściśle związanym z rozwojem społeczeństwa informacyjnego w Polsce, czyli rynku IT. Analiza jest tu zawężona do przedsiębiorstw tworzących grupy kapitałowe wcześniej wspomnianej branży na Warszawskiej Giełdzie Papierów wartościowych. IT CAPITAL GROUPS ON THE WARSAW STOCK EXCHANGE AS AN ELEMENT OF INFORMATION SOCIETY IN POLAND. Summary This article describes ways in which companies function on a market that is strictly connected with development of the information society in Poland, that is the IT market. The analysis is however limited to companies that are organized as capital groups and function on The Warsaw Stock Exchange Market.