POJĘCIE I SYMPTOMY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO

dr Dorota Pstrąg Uniwersytet Rzeszowski POJĘCIE I SYMPTOMY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO Problem jednostek niepodporządkowujących się normom społecznym, wyłamujących się spod wpływu opiekunów i niespełniających oczekiwań społecznych, występował we wszystkich okresach historycznych. Niedostosowanie społeczne typowe jest więc nie tylko dla czasów współczesnych. Jak twierdzi K. Pospiszyl Zawsze [ ], odkąd istniało zorganizowane społeczeństwo, młodzież uważano za krnąbrną i złą. Jako anegdotę przytacza się często tekst z papirusu z V w. p.n.e., w którym egipski kapłan uskarżał się na młodzież, opisując jej zachowanie w sposób do złudzenia przypominający współczesne utyskiwania na krnąbrność i nieposłuszeństwo dzisiejszego młodego pokolenia. 1 GENEZA POJĘCIA Pojęcie przystosowania ( dostosowania ) wywodzi się z nauk przyrodniczych. Termin ten szczególnie popularny stał się w biologii, zwłaszcza po upowszechnieniu się teorii ewolucji i dotyczył zmian fizjologicznych i anatomicznych, umożliwiających organizmom żywym funkcjonowanie w określonych warunkach przyrodniczych, geograficznych, klimatycznych. Do opisu zachowania człowieka został on wykorzystany przez przedstawicieli behawioryzmu (ang. behaviour zachowanie się), kierunku w psychologii XX w., który odrzucał w badaniu czynności wyższych człowieka wszelkie metody subiektywne, ograniczając się jedynie do analizy ludzkiego zachowania. Behawioryści dążyli do przekształcenia psychologii w naukę opartą na obiektywnych (obserwowalnych, mierzalnych, dostępnych bezpośredniemu poznaniu) faktach a więc starali się upodobnić ją raczej do nauk przyrodniczych niż do apriorycznych koncepcji filozoficznych. Stąd też chętnie posługiwali się oni terminologią używaną w biologii, między innymi pojęciem przystosowania, nieprzystosowania (lub dostosowania, niedostosowania). Ponieważ jednak funkcjonowanie człowieka jest znacznie bardziej złożone i badania na ten temat uwzględniać muszą nie tylko aspekt czysto biologiczny, lecz również i społeczno kulturowy, pojęcie przystosowania (dostosowania) zaczęto stosować również do opisu procesów adaptacji człowieka do 1 K. Pospiszyl, Resocjalizacja. Teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań. Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 1998, s. 5

społecznych warunków życia. W przypadku każdej jednostki ludzkiej można mówić więc o przystosowaniu biologicznym (warunkującym zdrowie somatyczne i właściwe funkcjonowanie fizyczne) oraz przystosowaniu społecznym, decydującym o zdrowiu psychicznym i prawidłowym rozwoju społecznym. Pojęcie przystosowania (dostosowania) pojawiło się najpierw w psychologii amerykańskiej, gdzie oznaczało sprawne i możliwie bezkonfliktowe ułożenie stosunków człowieka z innymi ludźmi a następnie przyjęte zostało także przez inne szkoły i orientacje teoretyczne współczesnej psychologii 2. Obecnie stosowane jest ono w wielu naukach zajmujących się człowiekiem i kulturą zwłaszcza w socjologii i pedagogice. W miarę jak termin ten stawał się coraz bardziej popularny, tracił swą jednoznaczność i ostrość, co spowodowało powstanie wielu różniących się znacznie od siebie definicji oraz używanie licznych synonimów omawianego pojęcia. POJĘCIA POKREWNE Obok najczęściej używanych pojęć: dostosowanie i niedostosowanie w literaturze przedmiotu używa się również określeń przystosowanie i nieprzystosowanie. Większość autorów używa tych terminów zamiennie, tzn. traktuje je jako dwa różne określenia, oznaczające to samo zjawisko. Jednakże zdaniem M. Susłowskiej i M. Przetacznikowej 3, należy zróżnicować te dwa pojęcia i uznać, że: niedostosowanie dotyczy zaburzeń w rozwoju i funkcjonowaniu społecznym, które są silne, głębokie, trwałe, utrudniają znacząco jednostce normalne współżycie z innymi ludźmi i wymagają poddania jej specjalistycznym oddziaływaniom resocjalizującym; nieprzystosowanie, natomiast ma charakter lżejszy, przejściowy, dotyczyć może ono każdego, kto znalazł się w nowej, trudnej dla siebie sytuacji (np. zmiana środowiska, miejsca zamieszkania, przejście do innej szkoły, nowe, nieznane doświadczenia, odmienne od dotychczasowych role społeczne, zmiana warunków życia itp.), może zostać dość szybko przezwyciężone, nawet własnymi siłami człowieka, bez konieczności korzystania z pomocy specjalistów, lecz niekiedy stanowić może również wstępną fazę rozwijającego się niedostosowania społecznego. Pojęciom tym zarzuca się jednak niekiedy pewną nieścisłość, gdyż w rzeczywistości każdy człowiek, który żyje wśród ludzi, wchodzi w określone interakcje z nimi, zaspokajając 2 K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie. Warszawa 1985, s. 9 3 M. Przetacznikowa, M. Susłowska, Wybrane zagadnienia psychologii kliniczno wychowawczej dzieci i młodzieży. W: Psychologia kliniczna. pod red A. Lewickiego, Warszawa 1959, s. 252.

w pewien sposób swoje potrzeby społeczne, a więc musi być w jakiś sposób społecznie przystosowany (bądź dostosowany). Procesy przystosowawcze są więc typowe dla rozwoju społecznego każdej jednostki, mogą one jednak przebiegać w sposób prawidłowy lub zaburzony. Stąd też bardziej uzasadnione z logicznego punktu widzenia byłoby używanie terminów: złe i dobre przystosowanie (dostosowanie) społeczne. Terminy te nie uzyskały jednak zbytniej popularności, bywają stosowane w literaturze przedmiotu, lecz dość rzadko. Inne określenia, opisujące stan zaburzonej adaptacji społecznej, to: trudności wychowawcze, demoralizacja (termin używany np. w ustawie O postępowaniu w sprawach nieletnich), wykolejenie społeczne, patologia społeczna, zachowanie dewiacyjne itp. DEFINICJE NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO L. Pytka 4 analizując spotykane w literaturze przedmiotu określenia niedostosowania społecznego stwierdza, że można je ująć w cztery zasadnicze grupy definicji. Są to: Definicje objawowe, w których nieprzystosowanie społeczne określa się poprzez odwołanie się do jego podstawowych i specyficznych objawów albo elementarnych wskaźników o charakterze behawioralnym; Definicje teoretyczne, w których - oprócz charakterystyki symptomatologicznej - angażuje się pewne pojęcia teoretyczne, wynikające z ogólnej teorii przystosowania lub normalnego funkcjonowania społecznego jednostki (np. motywacja, postawy, role społeczne, przepisy ról społecznych, normy, standardy idealne, internalizacja wartości norm, poziom lęku, sumienie); Definicje operacyjne, w których wskazuje się nie tylko na symptomy danego zjawiska (nieprzystosowania), ale przede wszystkim na sposoby jego pomiaru, odsyłając jednocześnie do konkretnego narzędzia pomiarowego (testu, skali, kwestionariusza itp.); Definicje utylitarne (zdroworozsądkowe, administracyjne), ujmujące nieprzystosowanie społeczne od strony pewnej bezradności środowiska wychowawczego wobec jednostki sprawiającej mu trudności wychowawcze oraz niedostosowania tego środowiska do potrzeb i aspiracji oraz poziomu rozwoju dziecka oznaczonego jako zaburzone, wobec którego należy zastosować specjalne metody i środki. Niedostosowanie społeczne jest zjawiskiem niezwykle złożonym, badanym przez różne dyscypliny naukowe i tym samym niejednolicie definiowanym. 4 L.Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1995, s. 45.

W definicjach psychologicznych, traktuje się niedostosowanie społeczne, jako przejaw zaburzeń osobowościowych, dotyczących przede wszystkim sfery emocjonalnej, wolicjonalnej i charakterologicznej jednostki. Problemy w kontaktach społecznych są więc w tym ujęciu jedynie objawem zaburzeń wewnętrznych, wyrażających się w sferze behawioralnej w naruszaniu norm moralnych i prawnych. Jako przykład posłużyć mogą definicje H. Spionek i 0. Lipkowskiego. Zdaniem H. Spionek : niedostosowane społecznie są takie dzieci, u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalno - wolicjonalna oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenie stosunków społecznych między tymi dziećmi a ich otoczeniem 5. Jak twierdzi 0. Lipkowski niedostosowanie społeczne, to: zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, wyrażające się długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki 6. W definicjach socjologicznych akcentuje się raczej rozbieżność pomiędzy zachowaniem jednostki a wymaganiami i oczekiwaniami grupy społecznej, w której ona funkcjonuje. Osoba niedostosowana nie odpowiada więc pewnym standardom uznawanym przez daną zbiorowość, przy czym socjologowie niekiedy nie określają nawet charakteru tego środowiska. Człowiek może być więc dobrze przystosowany do jednej grupy a równocześnie źle przystosowany do innej, np. osoba dobrze przystosowana do zbiorowości respektującej powszechnie uznawane wartości kulturowe może być źle przystosowana do środowiska przestępczego. Tego typu charakter ma np. definicja J. Chałasińskiego, który określa niedostosowanie społeczne jako: odchylenie zachowania się od wymogów grupy społecznej, oraz definicja UNESCO ustalona na konferencji poświęconej wychowaniu i zdrowiu dzieci w Europie, zgodnie z którą: za dziecko społecznie nieprzystosowane uważa się takie dziecko, które jest niezdolne do swobodnego uczestnictwa w życiu swej grupy i do reagowania na jej wymagania w sposób możliwy do przyjęcia. 7 Pojęcie niedostosowania społecznego używane jest również w pedagogice i dlatego też pojawiła się konieczność takiego zdefiniowania omawianego terminu, które pozwoliłoby na określenie kim jest osoba niedostosowana, jak ją zdiagnozować i jakie oddziaływania wobec 5 H. Spionek, Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. Warszawa 1965, PWN, s. 275 6 O. Lipkowski, Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja. PZWS, Warszawa 1971, s. 37 7 W. D. Wall, Wychowanie i zdrowie psychiczne. PWN, Warszawa 1960, s. 268

niej zastosować. Jedną z pierwszych pedagogicznych definicji niedostosowania upowszechniła w naszym kraju, w latach 60-tych XX wieku M. Grzegorzewska. Jest to definicja Światowego Związku Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą, zgodnie z którą, młodzież niedostosowana społecznie, to: zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, medyczno-psychologicznych i medycznych, tych wszystkich, wobec których pracodawca i urzędy publiczne muszą zastosować metody specjalne, a także wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych, tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla większości ludzi 8. Tak sformułowana definicja uznana została za zbyt szeroką, gdyż stosowania specjalnych metod wymagają bardzo zróżnicowane kategorie dzieci i młodzieży, np. osoby niepełnosprawne, przewlekle chore a także wybitnie uzdolnione, których nie należy automatycznie zaliczać do kategorii społeczne niedostosowanych. Dlatego też, autorka uzupełniła ją o wykaz pewnych cech najbardziej typowych dla niedostosowanej społecznie młodzieży. Są to, jej zdaniem: Tendencje społecznie negatywne, Odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyżycia się w akcji społecznie destruktywnej. Podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów. Cynizm i brawura w tym względzie. Nieżyczliwy stosunek do człowieka, do cudzego, mienia, regulaminów, norm i zarządzeń, Nieodpowiedni stosunek do czynów własnych, nieumiejętność zżycia się z grupą. Wyłamywanie się, zrzucanie winy. Brak poczucia odpowiedzialności za swoje czyny Niechęć do pracy i nauki. Życie chwilą, przygodą awanturą. Duża wyobraźnia, brak hamulców krytycyzmu, sugestywność. Brak wizji życia w płaszczyźnie etycznej-społecznie pozytywnej. Nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji, brak wiary w możliwość tego 9. H. Kołakowska - Przełomiec 10 zwraca uwagę na dynamikę procesu niedostosowania społecznego i wskazuje na konieczność przyjęcia kryteriów, pozwalających na odróżnienie 8 M. Grzegorzewska, Wybór pism, PWN, Warszawa 1964, s.317-318. 9 M. Grzegorzewska, op.cit. s. 70 71

doraźnych nieprawidłowości w zachowaniu społecznym (które zdarzyć mogą się u każdego dziecka) od symptomów poważnego zaburzenia w rozwoju społecznym. Zdaniem autorki należy więc brać pod uwagę: 1.narastanie liczby i częstości objawów 2. zespoły objawów, tworzące pewne syndromy a nie pojedyncze symptomy 3.wielokrotne występowanie tych zespołów objawów, przybierające postać systematycznego postępowania. Inną pedagogiczną definicję niedostosowania społecznego przedstawił D.H. Stott, powołując się na materiały opracowane przez komisję Ministerstwa Oświaty w Anglii. Zgodnie z przyjętym przez komisję stanowiskiem, za niedostosowane należy uznać to dziecko, które rozwija się w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym albo na jego kolegach, a które bez specjalnej pomocy z zewnątrz nie może poprawić swych stosunków z rodzicami, nauczycielami i innymi dorosłymi. Autor uzupełnił to niepełne określenie, podając psychologiczne kryteria, które pozwalają na dokładniejsze rozpoznanie niedostosowania. Jego zdaniem: A) Dziecko niedostosowane nie działa w swoim najlepszym interesie. Motywacja jego działania jest w związku z tym nierealistyczna, jest natomiast dowodem daleko posuniętej frustracji. B) Dowodem frustracji jest także fakt, że dziecko swoim działaniem stwarza sobie wiele kłopotów, których samo nie jest w stanie rozwikłać, a których mogło uniknąć. C) Reakcje takiego dziecka są skomplikowane, tzn. nie można ich przewidzieć i na ogół są one nieproporcjonalne do bodźców, które je wywołały. To powoduje, że zachowanie takiego dziecka rzadko kiedy jest właściwie oceniane przez mało wytrawnych i wnikliwych pedagogów. D) Dalszą konsekwencją takiego zachowania się dziecka jest brak sukcesu, tego głównego motoru wszelkiego działania ludzkiego. E) Niemożności osiągnięcia sukcesu towarzyszy złe samopoczucie dziecka, co ostatecznie wyraża się tym, że czuje się ono nieszczęśliwe. Ten ostatni objaw jest głównym elementem społecznego niedostosowania i właściwie wszelkie próby ustalenia diagnozy od stwierdzenia tego stanu należy zaczynać. Nie jest niedostosowanym ten, kto działa na swoją własną szkodę, kto nie odnosi sukcesu, ale kto z tego powodu nie cierpi 11. 10 H. Kołakowska Przełomiec, Środowisko rodzinne w świetle badań kryminologicznych. W: Zagadnienia przestępczości w Polsce, pod. red. J. Jasińskiego, Wyd. Prawnicze., Warszawa 1975. 11 J. Konopnicki, Niedostosowanie społeczne. PWN, Warszawa 1971, s. 20 21.

Autor sformułował również społeczne kryteria niedostosowania, które potraktować można jako konsekwencję tych form zachowania, które uznane zostały za kryteria psychologiczne. Osoba niedostosowana społecznie, charakteryzuje się więc zaburzonym funkcjonowaniem w relacjach międzyludzkich, co wyraża się w tym, że: Nie jest lubiana przez innych ludzi, Nie ma zaufania do ludzi i wzajemnie, inni także jej nie ufają, Jest wyobcowana w grupie, Nie potrafi zaspokajać, potrzeb w sposób akceptowany. J. Konopnicki analizując definicję społecznego niedostosowania D.H. Stotta stwierdza że: Główne kryteria rozpoznawania niedostosowania są wyłącznie psychologiczne, a konsekwencje tego stanu rzeczy są natury społecznej [...]. Takie dwustronne psychologiczne i społeczne określenie niedostosowania może być jeszcze niepełne. Dla celów praktycznych jest ono jednak wystarczające. Zarówno z kryteriów psychologicznych jak i z konsekwencji społecznych tak ujętego niedostosowania społecznego wynika pewna wspólna cecha nigdy nie jest ono nieodwracalne. 12 Kryteria wyróżnione przez D.H. Stotta posłużyły do opracowania powszechnie używanego arkuszu diagnostycznego, który został dostosowany do polskich warunków właśnie przez J. Konopnickiego. RODZAJE NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO Niedostosowanie społeczne jest zaburzeniem o wyraźnie zróżnicowanych objawach, stąd też wyróżnić można różne jego formy, rodzaje, typy czy kategorie. Wspomniani twórcy popularnego arkusza diagnostycznego D.H. Stott oraz J. Konopnicki 13 wyodrębnili cztery rodzaje niedostosowania. W każdym z nich wyróżnione zostały wiodące formy zachowania się dziecka. Są to: I. Zachowania zahamowane Cechy wiodące : A. brak zaufania do ludzi, nowych rzeczy i sytuacji B. depresja C. wycofywanie się Dziecko jest uległe wobec innych osób, nie lubi ryzykować, boi się nowych osób i zdarzeń. W sytuacjach problemowych zachowuje się poniżej swoich możliwości 12 J. Konopnicki, op. cit. s. 21 13 J. Konopnicki, op. cit. s. 20 21

intelektualnych, przegrywa w konkurencji. Na ogół dzieci takie nie sprawiają większych problemów wychowawczych, dlatego też nie są spostrzegane przez nauczycieli jako społecznie niedostosowane. Ze względu na poczucie nadmiernej kontroli i braku poczucia mocy, uczą się one poczucia bezradności i zależności. II. Zachowania demonstracyjno - bojowe ( wrogie ) Cechy wiodące : A. wrogość w stosunku do dorosłych B. wrogość w stosunku do innych dzieci C. łagodniejsze formy społecznego zachowania Wrogość należy rozumieć jako względnie stałe nastawienie i gotowość do negatywnego ustosunkowanie się do osób i rzeczy, z jakimi dziecko spotyka się w różnych sytuacjach. Nastawienie wrogie aktywizuje się pod wpływem okoliczności i przejawia się w szkodliwych dla otoczenia aktach zachowania ( bójki, niesubordynacja ). Agresywność wyrażająca się w wielu zachowaniach przejawianych w środowisku domowym, szkolnym i rówieśniczym, wiąże się z niekorzystnymi oddziaływaniami środowiska, głównie w okresie wczesnego dzieciństwa. Zasadnicze znaczenie mają punitywne oddziaływania rodziców, obserwowanie agresywnych wzorów zachowań, frustracja potrzeb bezpieczeństwa, miłości i afiliacji. Wrogie zachowanie kierowane jest na osoby z najbliższego otoczenia, podlega generalizacji i przenoszeniu się na szersze środowisko społeczne, staje się zaczątkiem zachowań przestępczych i stanowi najczęstszy typ niedostosowania. Daje największe szanse w zakresie resocjalizacji, poprzez zmianę środowiska wychowawczego. III. Zachowania aspołeczne Cechy wiodące : A. brak zainteresowania oceną swojego zachowania przez dorosłych B. brak poczucia winy C. nieuczciwe korzystanie z sytuacji, niekoleżeńskość Charakterystyczną cechą tego typu zachowań jest wyjątkowe dążenie do szkodzenia innym, mściwość, a często i okrucieństwo. Jednostki aspołeczne odznaczają się brakiem przestrzegania elementarnych norm, przypominają osobowość socjopatyczną. Aspołeczność stanowi końcowy etap rozwoju wrogości w szczególnie niekorzystnych warunkach środowiskowych. Jednostki aspołeczne odznaczają się dużym okrucieństwem i brakiem

przestrzegania elementarnych norm, są uczestnikami podkultur dewiacyjnych. Efekty resocjalizacyjne są w tym wypadku znikome. IV. Zachowania niekonsekwentne Reakcje takiego dziecka są natychmiastowe, spontaniczne i pozbawione wcześniejszej refleksji. W związku z tym nie są one na ogół najlepszym z możliwych sposobem zachowania się. Wiąże się to z naruszaniem przez dziecko norm społecznych. Zachowania niekonsekwentne można przyrównać do nadpobudliwości. Dziecko "niekonsekwentne" nie może wstrzymać się z reakcją w chwili zadziałania bodźca, nie wykorzystuje wcześniejszego doświadczenia, tym samym nie wybiera najbardziej adekwatnej realizacji zadania w określonych warunkach. Reakcje te nie są przemyślane, są przypadkowe i przez to niekonsekwentne. W praktyce resocjalizacyjnej często stosowana jest kategoryzacja K. Pospiszyla, który wyodrębnia takie formy niedostosowania jak: zachowanie przestępcze (niezgodne z normami prawnymi, kodeksem karnym); neurotyczne (wysoki poziom lęku, mała podatność na bodźce docierające z zewnątrz, wysoki poziom syntonii: jednostka nadmiernie wczuwa się w stany emocjonalne innych osób); psychopatyczne (niski poziom lęku, brak empatii co powoduje, że psychopaci nie cierpią z powodu poczucia winy, mściwość, pamiętliwość, nadmierna skłonność do agresji). Według autora Zachowanie przestępcze jest (...) określone na podstawie stwierdzonego odstępstwa od umownych norm prawnych podczas, gdy zachowanie neurotyczne i psychopatyczne jest oceniane w kategoriach odstępstwa od tzw. normy psychicznej 14. Z kolei N. Han Ilgiewicz 15 rozpatruje zagadnienie niedostosowania społecznego w kontekście dostosowania się jednostki do konkretnych komponentów składających się na jej otoczenie społeczne i wpływających na jej funkcjonowanie, uwzględniając przy tym: a) dostosowanie (względnie niedostosowanie) do warunków (tj. nieumiejętność akomodacji); b) dostosowanie (lub niedostosowanie) do ludzi (niezdolność asymilacji); 14 K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Warszawa 1985, s.17. 15 N. Han Ilgiewicz, Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja. PZWS, Warszawa 1971, s. 37

c) dostosowanie (lub niedostosowanie) do norm (braki w zakresie ich akceptacji); d) dostosowanie (względnie niedostosowanie) do wybranych przez jednostkę celów i wartości (tj. nieumiejętność identyfikacji z nimi). Autorka ta uważa, że umiejętność dostosowania się w tych zakresach stanowi o prawidłowym rozwoju osobowości, natomiast niespełnienie ich powoduje zaburzony jej rozwój, nazywany społecznym niedostosowaniem. STOPNIE ZABURZEŃ W ROZWOJU SPOŁECZNYM Niedostosowanie społeczne jest procesem, czyli zjawiskiem dynamicznym, podlegającym pewnym prawidłowościom rozwojowym. Rozpoczyna się ono od pojawienia się pierwszych, często niezbyt poważnych i bagatelizowanych trudności wychowawczych, a kończy takim stanem dezadaptacji społecznej człowieka, który uniemożliwia mu zupełnie normalne funkcjonowanie społeczne, czyli wypełnianie ról społecznych i zaspokajanie własnych psychospołecznych potrzeb w sposób zgodny z powszechnie akceptowanymi standardami. W literaturze przedmiotu wyróżnia się więc pewne stadia, stopnie, etapy procesu zaburzonego rozwoju społecznego kończącego się niedostosowaniem społecznym. Z punktu widzenia praktyki wychowawczej można wyróżnić trzy, następujące stopnie niedostosowania: I stopień, zaburzenie początkowe zachowania, zrozumiałe dla wychowawców, znają oni ich źródło, wiedzą z czego wynika, najczęściej radzą sobie z tym. II stopień, zaburzenia dziecka przestają być zrozumiałe dla wychowawcy, poszukuje się kontaktu ze specjalistami. III stopień, jednostka staje się groźna dla otoczenia, prezentuje postawy antyspołeczne, które stanowią zagrożenie dla innych ludzi. Wymaga resocjalizacji niekiedy nawet w placówkach zamkniętych Zdaniem Cz. Czapówa 16, prekursora i wybitnego przedstawiciela polskiej pedagogiki resocjalizacyjnej, w przebiegu niedostosowania społecznego należy zwrócić uwagę na następujące etapy (stadia): Stadium pierwsze charakteryzuje się poczuciem odtrącenia, czyli niezaspokojeniem potrzeb zależności emocjonalnej. Reakcją może być agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców 16 Cz.Czapów, Wychowanie resocjalizujące, PWN, Warszawa 1980.

i społeczeństwa jako całości. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne, brak koncentracji uwagi, szybkie nudzenie się rozpoczętymi czynnościami. Stadium drugie wyraża się utrwaleniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco znaczących i autorytetów. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się wówczas pierwsze symptomy wykolejenia społecznego, takie jak: alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagarowanie, wybryki seksualne, itp. Stadium trzecie wiąże się z autonomizowaniem się działalności antyspołecznej. Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami o charakterze chuligańskim lub przestępczym. Przejawia się to w grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z moralnością lub prawem. Z uwagi na aspekt psychologiczny i socjologiczny oraz pedagogiczny w podsumowaniu stwierdzić można, że niedostosowanie społeczne jest to dewiacja osobowościowa, spowodowana czynnikami biopsychicznymi lub środowiskowymi o negatywnym wpływie na kontakty społeczne, aktywność i harmonię życia społecznego jednostki. Zjawisko to uniemożliwia jej konstruktywną socjalizację, aktywną edukację i pomyślną realizację zadań życiowych. 17 Jak wynika z powyższych rozważań, zjawisko niedostosowania społecznego może być skrajnie różnie interpretowane, ale pewne konkluzje uznać należy za dość powszechne. Można zatem stwierdzić, że: społeczne niedostosowanie wyraża się w negatywnym stosunku do norm społecznych, do uznanych społecznie wartości, jest wyrazem trudnej wewnętrznej sytuacji jednostki społecznie niedostosowanej, trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosowania cechuje znaczna trwałość postaw aspołecznych, jest główną postacią (syndromem) zachowania negatywnego wobec norm społecznych. 18 17 Makowski A., Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, Warszawa 1990., s. 25 18 O. Lipkowski, op.cit., s. 106