WYNIKI ZIMOWANIA PSZCZOŁ W ULACH O SCIANACH POJEDYNCZYCH WPROWADZENIE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXII 1978 WYNIKI ZIMOWANIA PSZCZOŁ W ULACH O SCIANACH POJEDYNCZYCH Cyprian Zmarlicki Oddział Pszczelnictwa IS w Puławach WPROWADZENIE Nowoczesne pszczelarstwo wymaga łatwych w obsłudze i prostych w konstrukcji uli, które równocześnie w pełni odpowiadałyby biologii rozwoju pszczół. Zadanie to spełniają ule wielekorpusowe i dzięki temu cieszą się one dużą popularnością w wielu krajach. Ule wielekorpusowe w wersji o pojedynczych ścianach rozpowszechniły się w krajach o łagodnym klimacie, a jako dwuścienne - w rejonach o surowym klimacie. Ule dwuścienne są jednak dużo cięższe, droższe w budowie i zajmują więcej miejsca na samochodach i przyczepach w czasie transportu. Dlatego bada się możliwości wprowadzenia uli wielokorpusowych o pojedynczych ścianach również w rejonach o surowym klimacie. Literatura na temat zimowania pszczół w tego typu ulach jest kontrowersyjna ze względu na dużą różnorodność warunków klimatycznych w rejonach prowadzenia doświadczeń. Według S z a b o (1976) straty rodzin pszczelich w ulach o ścianach pojedynczych, zimowanych oddzielnie, wynosiły 42 io /<t, a gdy zimowano po dwie rodziny w takich samych ulacn, lecz wstawionych do specjalnych skrzyń, straty sięgały wtedy tylko 5,5~/o rodzin. Pomyślna zimowla pszczół w warunkach surowego klimatu zależy od utrzymania w ulach równomiernej temperatury, wilgotności powietrza i spokoju (U r b a n o w i c z 1971). Te same czynniki, jako niezbędne do dobrej zimowli pszczół oraz kilka innych wymienia J o- h a n s s o n (1969). E l f i m o v (1973) porównywał ule wielokorpusowe o ścianach pojedynczych grubości 45 i 35 mm z ulami leżakami o ścianach 45 mm i stwierdził, że najlepiej pszczoły się rozwijały oraz produkowały najwięcej miodu w ulach wielekorpusowych o grubości ścian 45 mm, na drugim miejscu znalazły się ule leżaki, a najgorsze wyniki uzyskano w ulach o grubości ścian 35 mm. W tych osta tnich ulach pszczoły zużyły najwięcej pokarmu w czasie zimy. W doświadczeniach V i 11 u m s t a d a {1976), pszczoły w ulach wielekorpusowych ociepla-

nych lepiej zimowały, wychowywały więcej czerwiu i przynosiły więcej miodu z wczesnych pożytków niż w' ulach nieocieplanych. Późne pożytki natomiast nieco lepiej wykorzystywały pszczoły utrzymywane w ulach nieocieplanych. Z m a r l i c k i (1975) stwierdził dobrą zimowlę pszczół w ulach rwielokorpusowych o pojedynczych ścianach, przy zastosowaniu dwu korpusów owijanych papierem silosowym i dodatkową górną wentylacją. Podobnie M a r t i n o v s (1976) uzyskiwał lepszą zimowlę pszczół w dwóch korpusach.. Głównym celem omawianych w niniejszej pracy doświadczeń było zbadanie wpływu ocieplania uli wielokorpusowych systemu Langstrotha na zimowalnie i rozwój pszczół w czasie całego sezonu oraz na produkcję miodu. MATERIAŁ I METODYKA Doświadczenie przeprowadzono w latach 1974-1977 w pasiece Oddziału Pszczelnictwa TS w Puławach. Do badań użyto mieszańce pszczoły kaukaskiej z pszczołą miejscową oraz kraińskiej z Rumunii z pszczołą miejscową. W sierpniu 1974 roku wybrano 18 wyrównanych rodzin pszczelich, trzymanych w ulach wielokorpusowych o ścianach pojedynczych grubości 25 mm i podzielono je na trzy grupy tak, aby w każdej grupie było po połowie mieszańców kaukaskich i kraińskich. Pierwszą i drugą grupę rodzin pozostawiono w tych samych ulach, a trzecią grupę rodzin przeniesiono do uli, które zostały dodatkowo ocieplone miękką i twardą płytą pilśniową. Wszystkie rodziny doświadczalne pozostawiono na zimę w dwóch korpusach, ocieplając je z boku słomianymi matami grubości 50 mm. Uzupełnienie zapasów zimowych przeprowadzono w pierwszej połorwie września. Ostatnie dawki syropu cukrowego zawierały antybiotyk Fumagilinę, w ilości jednego opakowania na 6 rodzin. W 1975 roku do dwóch ul] z każdej grupy zainstalowano po 8 termometrów, w różnych punktach ula (ryc. 1). Temperaturę odczytywano od listopada do kwietnia co cztery dni o godz. 8.00 i 14.00. Po zakończeniu aktywnego sezonu pszczół, zwykle rw drugiej dekadzie października, ważono ule wraz z pokarmem i psz,czołami.wtym też czasie drugą grupę uli owijano papierem silosowym. Pasiekę od strony południowo-zachodniej, gdzie nie było naturalnej osłony, zabezpieczano przed wiatrami płotem z desek. Wszystkie ule posiadały po dwa wyloty, dolny długości 5 cm i wysokości 0,8 cm, oraz górny okrągły o średnicy 1 cm. Wyloty górne otwierano pod koniec listopada, zabezpieczając je specjalnym daszkiem przed ptakami. Wiosną po oblocie pszczół zamykano wyloty górne we wszystkich rodzinach doświadczalnych. Po ustaleniu się pogody zdejmowano papier silosowy i ważono ule wraz z pokarmem i pszczołami. Następnie przeprowadzano przegląd rodzin, w czasie którego wyceniano stopień za- 72

r.'yc. 1. ui c ściunć1(::1 podvoj nych z Zct_!-t~:tdlo~vanymi termometrami. St rz alk a oznaczono terrrlorle~~' centralny Fig. 1. Doubl e walled bee hive w.th inser tcd t herrnomct.er s. Central thcrmornctcr markcd wilgocenia uli, wyrażony w punktach od O do 5. V;' 1975 roku dwukretnie, a w następnych latach pięciokrotnie mierzono powierzchnię czerwiu. Zabiegi pasieczne w rodzinach doświadczalnych polegały na zapewnieniu pszczołom maksymalnego rozwoju. Pod koniec maja umiejscawiano matkę w czerwieniu przy pomocy kraty odgr-odowej iw dolnym korpusie. W 1975 i 1976 roku pasieka pozostawała na pasieczysku w Górnej Niwie do połowy czerwca, a następnie była przewoźona na pożytek z gryki w rejon Michowa. W 1977 roku pasiekę przewożono trzykrotnie na pożytek z rzepaku, robinii akacjowej i gryki. Miód nagromadzony w górnych korpusach zabierano, ważąc plastry przed i po wirowaniu, oddzielnie z każdej rodziny. Wiosną każdego roku pobierano próbki martwych pszczół z osypu zimowego w celu analizy na obecność zarodników choroby zarodnikowcowej. Wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji. Do porównania średnich użyto testu Duncana, przy poziomie wiarygodności n = 0,05. Dane różniące się między sobą istotnie oznaczono różnymi literami alfabetu. 73

WYNIKI I DYSKUSJA OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WARUNKÓW POŻYTKOWYCH I METEOROLOGICZNYCH W LATACH BADAŃ Okolica Puław, w której przeprowadzono doświadczenie, charakteryzuje się stosunkowo niskimi zbiorami miodu towarowego, wynoszącymi średnio 5-8 kg z jednej rodziny '(B o r n u s i G r o m i s z 1964). Do najważniejszych roślin, dostarczających pszczołom pożytku, należy zaliczyć wprowadzony IW ostatnich latach do uprawy na lepszych stanowiskach glebowych rzepak ozimy. Pożytek rzepaku rozpoczyna się zwykle w drugiej dekadzie maja i w zależności od warunków atmosferycznych trwa od 2 do 3 tygodni. Drugą rośliną, która dostarcza najpoważniejszych wziątków to gryka, jednak ze względu ma zawodne jej plonowanie powierzchnia tej uprawy zmniejsza się niestety z każdym rokiem. Niemniej pożytek z gryki stanowi w dalszym ciągu podstawowy wziątek, zwłaszcza na glebach lekkich. Na glebach lepszych coraz większego znaczenia nabiera pożytek z koniczyny czerwonej, który wykorzystywany jest głównie przez pszczoły kaukaskie i ich mieszańce z innymi rasami pszczół. Dane meteorologiczne (tab. 1) wykorzystywano z Miesięcznego Przeglądu Agrometeorologicznego dla stacji w Puławach. Zima 1974/197~ była niezwykle łagodna i bez pokrywy ŚII1ieŻDej.Średnia temperatura stycznia wynosiła +2,5 C i była o prawie 5 C wyższa od średniej rwieloletniej. Wegetacja rozpoczęła się już w lutym, a więc niezwykle wcześnie pszczoły przystąpiły do zbierania pyłku. Jednakże częste nawroty Niektóre dane meteorologiczne w latach badań Same meteosologicaldata in the ~'ears of experiments Tabela l Miesiące- Months Rok I----.----.---_.----.----.----.----.----~--_.----._--_.---- Year I I II I III I IV I V I VI I VII I VIII I IX I X I XI I XII Średnietemperatury powietrza w "C Averagetemperature of air in oc 1975 2,5-1,1 4,6 7,4 15,2 16,4 19,4 18,5 15,6 8,0 1,4 0,4 1976-4,0-5,7-2,0 7,2 11,3 14,2 17,4 14,8 12,4 6,8 3,8-1,7 1977-2,6-0,1 4,6 6,0 12,5 16,1 15,6 15,6 10,6 8,7 4,0 X -3,4-2,4 1,5 7,7 13,6 rz,o 18,7 17,5 13,6 8,1 2,6-1,4 Suma opadów w mm Sums of rainfalls in mm 1975 23 10 25 51 30 142 122 92 32 46 16 24 1976 45 21 30 39 37 49 43 45 20 31 24 1977 7 63 32 56 37 55 74 146 46 7 38 X 29,6 29,0 30,4 39,3 60,0 72,6 85,4 74,4 47,2 42,6 39,5 35,8 X - X - Średnie wieloletnie Averageof many years 74

chłodów hamowały rozwój roślin, wskutek czego i kwitnienie rzepaku ozimego rozpoczęło się tylko o kilka dni wcześniej niż zwykle. W czerwcu, lipcu i sierpniu było ciepło, ale występowały często burze, które wypłukiwały nektar z kwiatów. W ciągu tych miesięcy spadło 356 mm deszczu, a więc ponad 50% średniej wieloletniej sumy opadów. Warunki te wpłynęły na bardzo słabe nektarowanie wielu roślin, W okresie kwitnienia koniczyny czerwonej utrzymywała się :wprawdzie słoneczna pogoda, ale wcześniejsze opady zadecydowały zapewne o wyrośnięciu długiej rurki kwiatowej, wobec czego pszczoły nie mogły w pełni wykorzystać tego pożytku. Zima 1975/76 należała do stosunkowo surowych i w związku z tym była dobrym testem do sprawdzenia przydatności uli o ścianach pojedynczych w warunkach środkowo-wschodniej części kraju. Mimo dość długiego okresu utrzymywania się niskich temperatur zimowla pszczół przebiegała pomyślnie. W okresie wiosny wystąpił stale pogłębiający się deficyt wilgoci w glebie, który jednak nie wpłynął ujemnie na wegetację i nektarowanie głębiej korzeniących się drzew i krzewów. Zawiódł całkowicie liczący się w tym rejonie pożytek z rzepaku ozimego, gdyż brak pokrywy śnieżnej w okresie zimy spowodował wymarznięcie tych upraw. Mała ilość opadów w miesiącach letnich nie sprzyjała też nektar 0- waniu roślin, zwłaszcza gryki. Zima 1976/77 była łagodna a wiosna rozpoczęła się wcześnie. W marcu pszczoły dobrze wykorzystywały pożytek z leszczyny i wierzby iwy. W okresie kwitnienia drzew owocowych i rzepaku ozimego występowały wysokie temperatury, które wpłynęły, na przyspieszenie kwitnienia tych roślin i pszczoły nie były w stanie wykorzystać tego pożytku. Częste opady deszczu i stosunkowo niskie temperatury w okresie lata wpłynęły niekorzystnie na nektarowa nie roślin. Jedynie w okresie kwitnienia gryki i koniczyny czerwonej pogoda nieco się poprawiła i pszczoły chociaż częściowo mogły wykorzystać pożytek z tych roślin. ZA WILGOCENIE Jednym z większych problemów zimowli pszczół w warunkach surowego klimatu jest nagromadzenie się w ula-ch o pojedynczych ścianach nadmiernej ilości pary wodnej, która w zależności od warunków zewnętrznych może się skraplać i przechodzić ze stanu płynnego!w stały. Duże zawilgocenie uli bardzo często prowadzi do wystąpienia biegunki u zimujących pszczół. Uzyskane w doświadczeniu wyniki wskazują, że najwięcej wilgoci nagromadziło się w ulach o ścianach pojedynczych, następnie w owiniętych papierem silosowym, a najmniej w ulach o ścianach podwójnych (tab. 2). Różnice pomiędzy poszczególnymi kombinacjami okazały się jednak nieistotne. Potwierdzono zatem wcześniejsze wyniki badań, że zjawisko nagromadzenia się wilgoci w ulach można w dużym stopniu wyeliminować poprzez zastosowanie materiału wchłaniającego parę wodną lub odpowiedniej wentylacji (Z m a r l i c k i 1975). ULI 75

Ta b e l a 2 Stopień zawilgocenia wnętrza uli Langstrotha o ścianach pojedynczych i ocieplanych wyceniany w skali 5-punktowej Degree of moisture accumu1ation in the Langstroth's hives with single and double wal\s estimated in points Kombinacje uli o ścianach: Combinations of hives with walls: Data wyceny Date of estimation pojedynczych single owiniętych papierem silosowym single wrapped in tar paper podwójnych double 10.IV.1975 2,8 a 2,4 a 1,5 a 17.IV.1976 2,6 a 3,0 a 1,8 a 22.II1.l977 3,1 a 2,4 a 2,0 a x 2,8 a 2,6 a 1,8 a O-brak a Te same litery obok liczb oznaczają brak istotnych różnic między nimi Means foliowe d by the same letter are not significantly diffcrent zawilgocenia - lack of moisture accumulation l - ślady zawilgocenia na ścianach uli i matach - traces of rnoisture accumu1ation on the hives wails and insulation 2 - małe zawilgocenie na beleczkach ramek - sjide moisture accumujation on the frame bars 3 - średnie zawilgocenie dolnej powierzchni bocznych ramek - medium moisture accumulation on the botton surface of sidc frames 4 - duże zawilgocenie bocznych ramek - high moisture accumulation on side frames 5 - bardzo duże zawilgocenie bocznych ramek oraz dolnej powierzchni pozostałych - very high moisture accumulation on side frames and bottom surface of remaining frames POMIARY TEMPERATURY W ULACH Uzyskane w doświadczeniu wyniki pomiarów temperatury w 8 punktach uli wykazują, że średnia temperatura w czasie łagodnej zimy 1976/ /77 była istotnie wyższa w ulach o podwójnych ścianach i owijanych papierem silosowym niż w ulach o ścianach pojedynczych (tab. 3). W surowym sezonie zimowym 1975/76 nie stwierdzono istotnych różnic w temperaturze w poszczególnych kombinacjach uli, a ogólnie biorąc była ona niższa niż rw czasie zimy łagodnej. W niekorzystnych warunkach zimowania pszczół izolacja uli miękką i twardą płytą pilśniową jak również papierem silosowym jest zatem niewystarczająca do utrzymywania odpowiedniej temperatury w ulach. Natomiast w warunkach łagodnej zimy 1976/77 ocieplanie uli miękką płytą pilśniową i twardą a także papierem silosowym było wystarczające do utrzymywania przez pszczoły bardziej stabilnej tempera tury w czasie zimowania pszczół. Na wykresie 2 przedstawiono graficznie utrzymywanie się temperatury w centralnym ~unk- 76

Tabela 3 Wyniki pomiarów tempertury w C w ulach Langstrotha o różnej izolacji (średnie z pomiarów w 8 punktach uli) Results of temperaturę rneasurement in "C in Langsrroth's hives (average from measurements in 8 poinrs of hives) Kombinacje uli o ścianach: Combinarions of hives with walls: Zima Winter Miesiące Months owiniętych pojedynczych papierem podwójnych silosowym single single wrapped double in tar paper 1975/76 Grudzien 2,87 a 3,34 a 3,60 a December Styczeń 1,86 a 1,77 a 1,53 a January Luty 0,91 a 0,09 a 1,23 a Febraury X 1,92 a 1,74 a 2,16 a Grudzień 2,19 b 6,46 a 5,89 a December Styczeń 3,04 b 5,76 b 5,89 a 1976/77 January Luty 4,11 b 7,08 a 6,58 a Febraury X 3,08 b 6,41 a 6,10 a Średnie różniące się istotnie oznaczono kolejnymi literami alfabetu Average which differs significantly rnarked by the following letters of alphabet de uli. Zarówno w czasie surowej zimy 1976/77, jak i łagodnej 1975/76, temperatura w środku uli, mierzona o godz. 8 00 i 14 00 była najwyższa i najbardziej stabilna w ulach o podwójnych ścianach (ocieplanych miękką i twardą płytą pilśniową), a najniższa w ulach o ścianach pojedynczych. W zimie 1975/76 najwyższa temperatura w granicach od 20 do 30 C utrzymywała się w ulach o podwójnych ścianach już od połowy lutego, a w ulach owiniętych papierem silosowym i o ścianach pojedynczych podniosła się do tego poziomu dopiero pod koniec marca (ryc. 2 A). W zimie 1976/77 najwyższa temperatura w granicach od 20 do 30 C utrzymywała się całą zimę w ulach o podwójnych ścianach, a w ulach owiniętych papierem silosowym od połowy stycznia, natomiast w ulach o ścianach pojedynczych dopiero od połowy marca (ryc. 2 B). 7'7

1 5-1 1S 11. -5 X -io 1--- 2-+- 3- - - '1---- 3S 15 10-1 3 3 10 17 Z~ 3 11 17 2S 31' 7 1S 21 18 II II/ IV -5 1-- 2-+- 3-'--'- ~- - --

ZUZYCIE POKARMU W CZASIE ZIMY Zużycie pokarmu przez pszczoły w czasie wszystkich badanych sezonów zimowych zarówno w przeliczeniu na rodzinę jak i na jedną ramkę było w ulach o ścianach pojedynczych istotnie wyższe niż w ulach o ścianach podwójnych, jak również w ulach owiniętych papierem silosowym (tab. 4). Różnice te w stosunku do uli podwójnych wystąpiły w Tabela 4 Zużycie pokarmu w kg na l rodzinę i na 1 ramkę w trzech kombinacjach uli systemu Langstrotha Consumption of food in kg by bee colonv and for 1 frame in three combinations of Langstroth's hives Kombinacje o ścianach: Combinations of hives with walls: Jednostka badana Zima owiniętych Investigated Winter papierem pojedynczych podwójnych unit silosowym single double single wrapped in tar paper Rodzina pszczela Bee colonv Ramka Frame 1974/75 7,06 a 5,54 b 5,46 b 1975/76 7,20 a 6,31 ab 5,40 b 1976/77 5,39 a 3,98 b 3,90 b X 6,51 a 5,25 b 4,91 b 1974/75 0,65 a 0,52 b 0,51 b 1975/76 0,78 a 0,66ab 0,56 b 1976/77 0,61 a 0,44 b 0,43 b X 0,68 a 0,54 b 0,50 b Objaśnienia w tabeli 3 Explanation in table 3 każdym sezonie zimowym, a w przypadku uli owiniętych papierem silosowym nie stwierdzono ich tylko w bardzo surowym sezonie zimowym 1975/76. przy surowej zimie nie wystarczała izolacja z papieru siloso- Ryc. 2. Kształtowanie się" temperatury w centralnych punktach uh doświadcmlnych w sezonach zimowych 1975/76(A) i 1976/77(B) Fig. 2. Diagram of temperature in the central points of experimental colomes in winters of 1975/76(A) and 1976/77(B) 1 - temperatura otoczenia outside temperature 2 - temperatura w ulach o ścianach podwójnych temperature in double walled hives 3 - temperatura w ulach o ścianach pojedynczych temperature in single walled hives 4 - temperatura w ulach owiniętych papierem silosowym temrperature in single walled hives wrapped in tar paper 79

wego uli o ścianach pojedynczych. Uzyskane wyniki są zgodne z danymi B o r n u s a i J a b ł o ń s k i e g o (1968), E lf i m o v a (1973) i V i l- I u m s t a d a (1976), którzy stwierdzili, że przy mniejszej izolacji ścian uli występowało większe 'zużycie pokarmu przez pszczoły. ROŻWOJ RODZIN Z danych w tabeli 5 wynika, że po bardzo łagodnej zimie 1974/197fi ilość czerwiu w czasie pierwszego przeglądu była prawie identyczna we wszystkich trzech kombinacjach uli. Podobna sytuacja była w końcu czerwca przed wywiezieniem pszczół na pożytek z gryki. Natomiast zupełnie inaczej przedstawiało się czerwienie matek po stosunkowo surowej zimie 1975/76. Wćywczas to ilość czerwiu w ulach o podwójnych ścianach, zarówno W czasie pierwszego przeglądu jak i drugiego, była istotnie wieksi~rtl:z w ulach o pojedynczych ścianach oraz w ulach owiniętych papie- Tabela 5 Wyniki pomiaru czerwia (dm') w trzech kombinacjach uli systemu Langstrotha Results of brood measurement (in dm') in three combinations of Langstroth hives Kombinacje uli o ścianach Cornbinations of hives with walls: Lata Data pomiaru owiniętych Years Date of measurernent papierem pojedynczych silosowym single single wrapped in tar paper podwójnych double 1975 lo.iv. 18,8 a 18,1 a 19,7 a 29.VI. 54,73 53,0 a 55,0 a X 36,7 a {7,3~ 35,5 a ~- ', ' > 17.IV. 13,6 b 12,0 b. 18,3 a. 12.V. 36,8 b 29,7 b 51,3 a 1976 3.VI. 72,4 a 66,3 a 72,6 a 25.VI. 69,5 a 78,6 a 83,3 a 23.VIII. 19,1 a 7,6 a 16,6 a 80 X 42,3 ab 38,5 b 48,4 a 22.III. 10,2 a 15,5 a 9,3 a 30. V. 25,7 a 22,4 a 31,6 a 1977 29.V. 61,1 ab 45,lb 65,7 a 23.VI. 56,4 a 70,0 a n,o a 19.VII. 38,8 a 38,0 a 43,6 a X 38,5 a 38,2 a 44,3 a Objaśnienia w tabeli 3 Eplanation in table 3

rem silosowym. W późniejszym okresie nie było' istotnych różnic w ilości czerwiu między trzema kombinacjami uli. Również po łagodnej zimie 1976/77 nie było istotnych różnic w ilości czerwiu zarówno wczasie pier wszego przeglądu jak i drugiego między tymi kombinacjami uli. Po zakończeniu pożytku rzepakowego, w ulach, które w czasie zimy były owinięte papierem silosowym było najmniej czerwiu, zjawisko to trudno wytłumaczyć, bowiem przy pierwszym przeglądzie właśnie w tych ulach było najwięcej czerwiu. W późniejszym okresie ilość czerwiu we wszystkich trzech kombinacjach uli wyrównała się. Wyniki te są zgodne z danymi E l f i m o v a (1973) i V ul u m s t a d a (1976), którzy stwierdzili dodatni wpływ większej izolacji uli na wychów czerwiu. PRODUKCJA MIODU Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że w latach 1975 i 1976 produkcja miodu we wszystkich trzech kombinacjach uli była podobna (tab. 6). Natomiast w 1977 roku istotnie więcej miodu wyprodukowały pszczoły w ulach o podwójnych ścianach. Na stosunkowo niską Tabela 6 Produkcja miodu w kg na 1 rodzinę pszczelą w ulach Langstrotha o ścianach pojedynczych i ocieplanych Production of honey (in kg per celony) from bees kept in single and double wullcd Langstroth's hives Kombinacje uli o ścianach: Combinations of h.ves with walls : RoI< Year pojedynczych owiniętych papierem silosowym podwójnych single single wrapped in tar double paper 1975 8,05 a 9,44 a 11,66 a 1976 1977 X 10,28 a 10,80 b 9,96 a 10,33 a 9,11 b 10,18 a 9,89 a 15,53 a 12,26 a Objaśnienia w tabeli 3 Explanation in table 3 wydajność miodową wszystkich rodzin doświadczalnych duży wpływ wywarły niekorzystne warunki klimatyczno-pożytkowe w okresie prowadzenia badań. Szczególnie nie pomyślne dla pszczelarstwa w całym kraj u były lata 1975 i 1977, a jedynie 1976 rok uważany jest za pomyślny głównie dzięki pożytkom spadziowym, które niestety w rejonach lokalizacji pasieki doświadczalnej nie wystąpiły. Wyniki te są zgodne z danymi otrzymanymi przez E l fi m o v a (1973) V i 11 u m s t a d a (1976). 6 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe t. XXII 81

W badaniach stwierdzono ponadto, że dzięki zapewnieniu pszczołom miejsca do budowy plastrów w rodzinach doświadczalnych nie występował nastrój rojowy. Podobne WYniki uzyskali inni autorzy (Surma 1969) bez konieczności przedstawiania korpusów (Rib 1970). WYSTĘPOW ANIE NOZEMY W RODZINACH DOŚWIADCZALNYCH Niekorzystne warunki zimowli, a zwłaszcza zawilgocenie gniazd sprzyja porażeniu pszczół chorobą zarodnikowcową. Uzyskane w doświadczeniu wyniki wykazują, że mimo profilaktycznego stosowania Fumagiliny występowała choroba zarodnikowcowa. Ociepllanie uli wielokorpusowych zapobiegało występowaniu choroby zarodnikowcowej jedynie w 1975 roku (tab. 7). Natomiast w 1976 i 1977 roku porażenie pszczół we wszystkich Tabela 7 Procent rodzin porażonych chorobą zarodnikowcową w ulach Langstrotha o ścianach pojedynczych i ocieplanych Percent of bee colonies infected by nosema in single and double walled Langstroth's hives Kombinacje uli o ścianach: Combinations of hives with walls: Rox Year pojedynczych single owiniętych papierem silosowym single wrapped in tar paper podwójnych double 1975 33,3 16,6 0,0 1976 33,3 16,6 33,3 1977 50,0 66,6 66,6 x 38,8 33,3 33,3 kombinacjach uli było podobne. Dowodzi to,że choroba zarodnikowcowa jest poza wpływem typu ula i dlatego jest niezmiernie trudną do zwalczania w naszych warunkach klimatycznych. WNIOSKI Na podstawie wyników doświadczenia można polecać ule o ścianach pojedynczych do pasiek naszego kraju, z wyłączeniem rejonu północno- -wschodniego, to znaczy województw olsztyńskiego, suwalskiego, białostockiego, łomżyńskiego, bialskopodlaskiego, chełmskiego i zamojskiego. Omawiane ule nie wymagają dodatkowej izolacji w postaci papieru silosowego lub folii, co już zauważa się w praktyce pasiecznej, gdyż nie daje to żadnych różnic w warunkach zimowania. 82

Nie należy jednak zalecać tych uli dla pasiek korzystających z obfitych wczesnych pożytków, gdyż roje nie uzyskują w nich dostatecznej siły na ten okres. Ze względu na całkowitą odrębność pożytków spadziowych od nektarowych należałoby przeprowadzić tam doświadczenie z tym właśnie typem ula. LITERATURA B o r n u s L., J a b ł o ńs k i B. (1968) - Wyniki zimowania pszczół w ulach o ścianach pojedynczych. Pszczelo Zesz. Nauk. 12(l3):8S-98. E l f i m o v G. L. (1973) - K vaprosu o metodach p~elovozdenija v uslovijach severnogo zaural'ja. Naućnye Tt-udy. Moskwa Rossel'chzizdat 39-51. J o h a n s 'S o n T. S. K., M. P. (1969) - Wintering. Bee World 50(3):8'9-100. M a r t i n o v s A. (1976) - Experiments on wintermg colonies in a double brood chamber. Apicult. Abstracts 27~2):105. R i b R. D. (1970) - Perestavljaf1i korpusa? Pcelovodstvo 7:21-23. S u r m a L. (1969) - Roenie i medosbor pri mnogokorpusnom soderźzanii. Pćeiovodstwo 6:13-15. S z a b o T. I., (1976) - Outdoor witntering of honey bee colonines in the Nipavin area of Saskatchewan, Apicult. Abstracts. 27(4):224. U r b a n o w i c z M. (1971) - Wintering outdoors in Manitoba. Amer. Bee J., 111(3):104-105. V i 11 u m s t a d E. (1976) - The Importance of Insulatlng hives for overwlnterlng, celony development and honey produetlon iln Norway, Apicult. Abstracts 27 (4):227. Z m a r 1i c kic. (1975) - Wstępne wyniki zimowania pazczół w ulach o pojedynczych ścianach systemu Langstrotha. Pszczel. Zesz. Nauk. 19:109-119. PE3Y~bTAT~ 3MMOBKM IT~E~ B O~HOCTEHH~X Y~bHX ~AHrCTPOTA Pe310Me B 1974-1977 rr. npoaeneao B ITYJIaaax OlIbIT IlO 3J1MOBKe Il"!eJI BCJI.ep.ylO~ KOM6HHaqmłX yjibeb ~ahrctpota: a) ozmocreaasrx, 6) oaaocreaasrx 3aBePTbIBaeMbIX B CJ1JIOCaylO 6Y'Mary J1 B),!\ByxcTeHHbIX. Bce n'łejij1hbiecembj1 3J1MOBaJIJ1 B,!\ByX xopnycax M c,!\by,mr BbIJIeTKaMM - HJ1JKHMM M Bep}GHMM. 06HapyJKeHO nonayro coxpaaaexocra fi'łejii'lhbix cembei1: BO acex KOM6J1Hal~J1RX yjibeb. Canoe 60JIbllIOe Ha- KOnJIeHMe BJIaJKHOCTM np0j13011ijio B yjibrx o,!\hoctehhbix, XOTR pa3hj1qbi MeJK,!\Y KOMÓMHaQMf!MM YJIbeB 6bIJLIi O'leHb MaJIble. CaMaR BbICOKaR J1 60JIe acero Y'CTOH'lH- BaR resmeparypa B 311MHMe Me<:RQbI,.coxparranacs B nayxcreamax, a casraa HlicKaR - B yjibhx o,n:hoctehhbix. 3Ha'lHTeJIbHO 60JIllIe xopeaa 6bIJIO HyJKHO 3IiMOi1: nxenasr B yjibrx O,!\HoCTeHHbIX M B yjibrx 3aBePTbIBaeMbIX B CIiJIOCaylO 6YMary, "!em B yjibrx O~HOCTeHHbIX M B yjibrx 3a'BePTbIBaeMbIX B CMJIOCHYIO ÓyMary, 'lem B yjibjix ~y- CTeHHbIX. HaMJIY"!llIee pa3bj1tj1e Ha6JIIO,!\aHo B yjibrx.ąbyx 'CTeHHbIX, XOTR 3Ha'lH- TeJIbHO 60JIbllIe pasnnona B 3TlłX yjibrx 6bIJIO nocjie crporoa 3~bI 1975/76. Ta-KJKe 60JIbllIe Me,!\a,!\aJIM nxensr B yjibrx.!\byxcteh HbIX, XOTR cymecraeaayro paaaauy 06Hapy:lKeHO TOJIbKO B O,!\HOM rew. HecMOTPR Ha np<><pmjiaktj1'łe<:-ko Ilpl1MeHeHJ1e 6' 83

4>YMarHJIHHa, J[OHC'l'3.TKPOBaHO HaJIWrn:e OIIOp H03eMaT03a y 39"/. CeM:beH B yjibiix OAHOCTeHHbIX!Ii: y 3~/. B ym.iix 3alilipTbmaeMhIX B,CHJIOCHj'IO 6Y'Mal'H H Jl.BYXCTeH- HbIX. RESULTS ON WINTERING OF BEES IN THE LANGSTROTH SINGLE WALLED HIVES Cyprian Zmarlicki Summary During years af 1974--1977 investigations we re performad in Pulavy on wintering of bees in the following combinations of Langstroth hives: a) single walled hives, b) single walled hives wrapped wit h tar paper and, c) double walled hives, All bee colonieś were wintered in two hive bodies with two entrances: battom and top. It was stated that a11 bee colonieś Ln a11combinations oi hives had survived. The highest accumulation of molsture was observed in single walled hives although differences between combinatrons of hives were very slingth. The highest and the most stable temperature during the winters months was maintalneó in double wahed hives and the Iowest in the single walled hives. Substantiafly more food durmg wintertng was consumed by bees in single wa11ed hives and those wrapped with tar paper than in double walled hives. The best development of bees was observed 'in double walled hives, although significantly more brood in those hives was only afier severe winter 1975/76. Also more honey was produced by bees in double walled hives, although significant difference was stated only dur ing one year. In spite oi the preventive application of Fumagtlhn it was stated that spores of Nosema disease were present in 3f'11/o of bee colonies in single walled hives and in 33'/0 bee celonfes wrapped with tar paper and double waued hives.