ZESZYTY WIOSENNY ROZWOJ RODZIN PSZCZELICH W ULACH ROZNEGO TYPU WPROWADZENIE

Transkrypt

1 p s z c Z E L N I C Z E ROK XV, NR 1-2 ZESZYTY NAUKOWE WRZESIEŃ 1971 WIOSENNY ROZWOJ RODZIN PSZCZELICH W ULACH ROZNEGO TYPU W. B o jar c z u k, L. B o r n u s, K. B o w n i k, M. G r o m i s z, W. Maksymiuk Oddział Pszczelnictwa WPROWADZENIE Znane są kontrowersyjne informacje o przydatności różnych systemów uli w chowie pszczół. Przeważnie powstają one na podłożu ekonomiki i gospodarki pasiecznej, ale nie brakuje także argumentów z zakresu biologii rojów. Zapewne ul powinien być wygodny dla pszczelarza, ale ma on spełniać również warunki odpowiedniego pomieszczenia dla pszczół, zapewniając im korzystne środowisko w sezonowym rozwoju. O dobrych wynikach rocznej produkcji rodzin pszczelich w znacznej mierze decyduje kształtowanie się ich wiosennego rozwoju. O tej porze roku dobre warunki "mieszkaniowe" mogą pszczołom ułatwić wychowywanie większej ilości czerwiu. Pojemność ula i kształt ramki może mieć tu pewne znaczenie (B r z ó s k o 1936, W. B ). W pierwszych latach po drugiej wojnie światowej ówczesny Instytut Pszczelarski w Lublinie zebrał na terenie kraju materiały o wiosennym rozwoju rodzin w różnych systemach uli. Materiały te były fragmentarycznie wykorzystywane w zależności od aktualnych potrzeb w opiniowaniu poszczególnych systemów uli (B o jar c z u k 1950). Zbiorcze ich opracowanie pragniemy przedstawić w niniejszej pracy. MATERIAŁ I METODA Wiosenne pomiary czerwiu przeprowadzano w latach głównie na terenie województw: białostockiego, lubelskiego, poznańskiego i wrocławskiego (ryc. 1). Badaniami objęto ogółem 639 rodzin pszczelich w ulach warszawskich zwykłych (145 rodzin), warszawskich poszerzonych (63), dadana (67), wielkopolskich (91), słowiańskich (28) i różnych innych 29

2 o ramce nisko-szerokiej lub zbliżonej kształtem do kwadratu (245). Duży więc zakres wymiarów ramki i powierzchni plastrów (tab. 1). Pomiarów czerwiu dokonywano w okresie kwitnienia agrestu. Do pomiarów polecono wybierać rodziny siły dobrej. Pomiary przeprowadzała komisja składająca się z trzech pszczelarzy, zwolenników różnych systemów uli. Powierzchnię zajętą na plastrze przez czerw - kryty, otwarty i jajeczka - mierzono w osi pionowej i poziomej centymetrową podziałką. o ---: o o -: o :0 '.,-, -, \,...,...'.J o "..,,. -./" ",.:"': ", -:,- './......:--6..:- o o o,:00 :'. o... o o o o o o o o 00/". c;/ -, o,o o ;~ o"... ' Ryc. 1. Sieć pasiek wytypowanych do pomiaru czerwiu Distribution of the apiaries choosen for measurements of brood Wyniki zapisywano na specjalnym formularzu (protokole), na którym podawano także system ula (wymiary ramek) i rasę pszczół oraz adres pasieki. Formularze za pośrednictwem Wojewódzkich Związków Pszczelarskich gromadzone były w Instytucie Pszczelarstwa. Materiał zawarty w formularzach, częściowo wykorzystany w minionym 30

3 Zewnętrzne wymiary ramek niektórych systemów uli Outer dimensions of the frames some types of hives Tabela l Wymiar w mm Powierzchnia użytkowa Dimension in mm System ula plastra w dm 2 (ramki) Useful Burface of poziomy pionowy a comb in dm 2 bortzontal vertical VVarszawski poszerzony ,50 Dadan ,31 Wielkopolski ,16 Warszawski zwykły ,07 Słowiański ,49 Langstroth ,13 Root ,38 Zander ,00 Kuntsch ,26 okresie (B o jar c z u k 1950), został opracowany w roku w Oddziale Pszczelnictwa IS. Wielkość powierzchni czerwiu na plastrach obliczano według wzoru na powierzchnię elipsy: P = J[ ab gdzie a i b wyrażają pionowy i poziomy pomiar na ramce (1 dcm- powierzchni czerwiu = około 400 komórek). Do opracowania wykorzystano także materiały opracowane przez G r o m i s z a i B o w n i k (1969), na podstawie danych z sieci korespondentów Oddziału Pszczelnictwa IS. Wyniki obserwacji opracowano statystycznie. Obliczano średnie arytmetyczne i ich przedziały ufności w przekrojach: a - systemów uli, b) - województw (regionów) i c) - lat obserwacji. W celu stwierdzenia istotności różnic pomiędzy średnimi przeprowadzano analizy wariancji według wzorów stosowanych w doświadczeniach zootechnicznych (R u s z c z y c 1955). Liczbę obserwacji symbolizowano przez n, średnią arytmetyczną - X, od-. chylenie standardowe - S, średni błąd średniej - Sx, wskaźnik zmienności - V. 4 WYNIKI Na.terenie kraju w latach dokonano wiosną pomiaru czerwiu w 639 rodzinach pszczelich. W jednej :rodzinie czerw zajmował średnio 33,9 dm- powierzchni plastrów. W poszczególnych systemach uli wartości średnie zamykały się w granicach od 31,4 dm 2 dla uli warszawskich zwyk- 31

4 łych do 40,6 dm? w warszawskich poszerzonych. Różnica wynosi 9,2 dm", więcej niż pół plastra zaczerwionego obustronnie w ulu wielkopolskim. Nie mało to czerwiu w ostatniej dekadzie kwietnia. Około 3700 robotnic, które z niego się wygryzą w maju, zapewnić może lepsze przygotowanie rodzin do wykorzystania pożytku. Warunki zatem korzystne do intensywnego rozwoju rodzin w ulach niektórych systemów mogą przedstawiać duże znaczenie praktyczne. Postaramy się ocenić wielkość stwierdzonych różnic i ich istotność. Powierzchnia czerwiu rodzin w ulach różnego systemu (w dm") Surface of the brood of the colonies indifferent types of hives (in drri-) Tabela 2 Przedział ufności System ula - S-- (poziom 5 %) n x x V Types of hives Confidence interval (level 5 %) Warszawski poszerzony ,4< x <44,9 Dadan ,3< x <41,5 Wielkopolski \II 34, ,2< x <38,0 Warszawski zwykły ,9< x <33,9 Słowiański ,1< x <42,1 Różne inne ,4< x <34,0 Pomiarów czerwiu dokonywano w rodzinach wybranych z większej zbiorowości. Reprezentują one zatem wszystkie inne rodziny w okolicy, są ich próbą. Na podstawie badania próby możemy charakteryzować zbiorowość. Możemy wyznaczyć, z określonym prawdopodobieństwem, granice, w jakich należy przypuszczalnie oczekiwać średniej ilości czerwiu z pomiarów we wszystkich rojach zbiorowości. W tabeli 2 podano te granice (przedział ufności) dla poszczególnych systemów uli, przyjmując poziom omyłki na 5 %. Przedziały ufności są dość szerokie, na przykład dla uli wielkopolskich realna średnia ilość czerwiu w rodzinach znajduje się gdzieś w przedziale od 31,2 dm- do 38,0 drn-. Różnica sięga zatem prawie polowy ramki czerwiu (okolo 2800 robotnic), a więc bez mała tyle, ile od siebie różnią się krańcowe wartości średnie dla poszczególnych systemów uli. Duża wartość przedziału ufności wypływa częściowo z silnego zróżnicowania rodzin pszczelich pod względem ilości czerwiu (ryc. 2). Krańcowe wartości pomiarów, jakie notowano w ulach wielkopolskich, wynoszą 8,4 dm- i 80,5 dm". Podobnie duży rozrzut dają także pomiary czerwiu rodzin w pozostałych systemach uli. Standardowe odchylenia (S) waha się tu od 13,0 dm- do 18,9 dm'',natomiast wskaźniki zmienności (V) od ~5,1% do 55,3% (tab. 2). Źródła takiego zróżnicowania są zapewne wielorakie. Wypływają one jednak głównie z odrębności warunków rozwoju rodzin w poszczególnych 32

5 pasiekach na terenie kraju. W tej sytuacji starania o dobór ujednoliconego materiału do badań na podstawie oceny siły i fazy rozwoju rodzin, o co troszczyli się organizatorzy obserwacji, dają tylko w części oczekiwane rezultaty. Metodyka podaje na przykład, że do pomiarów czerwiu należy typować rodziny o sile dobrej - warunek słuszny i łatwy do spełnienia, ale nie może on uwzględnić różnicowania się wartości w poszczególnych pasiekach. Inny przykład: fazę rozwoju rodzin określano na podstawie zjawisk fenologicznych (kwitnienie agrestu) - nie zostają tu jednak elimino-... II a D.. o o o lo.. -I.. lo ej... a.. 20 ",- ':,,- -, I.o, :,,,", I,,.", I -,,: 'b CI. ci 10 I o 10 ze 30 so Powierzchni. cz.rwiu w 4. 2 Sllf ot brooll in 2 Ryc. 2. Kształtowanie się czerwienia matek w ulach różnych systemów (wiosna ) Laying of queens in hives varions systems (spring, ) a - warszawski poszerzony, b - dadan, c - wielkopolski, d - warszawski zwykły wane różnice w wiosennym starcie rodzin, wynikające z kształtowania się zimowli pszczół. między innymi W rezultacie różnicowania się wpływu poszczególnych czynników na rozwój rodzin zachodzi duża zmienność wyników pomiarów na podłożu geograficznym i między latami obserwacji. Wartości średnich arytmetycznych (w dm'') i przedziały ufności (x) obliczone dla województw układają się następująco (przy nazwach województw podano liczbę obserwacji): białostockie bydgoskie gdańskie katowickie ,7 dm- 28,9 dm? 8,5 dm- 18,3 dm- 26,0 < X < 33,4 dm- 24,6 < X < 33,1 dm" 5,8< X < 11,2 dm 2 15,9< X < 20,7dm2 3 - Pszczednicze zeszyty naukowe 33

6 kieleckie lubelskie łódzkie opolskie poznańskie rzeszowskie szczecińskie warszawskie wrocławskie zielonogórskie ,6 dm? 35,9 dm 2 16,2 dm- 18,7 dm 2 32,7 dm? 38,2 dm? 9,4 dm? 31,5 dm? 37,1 dm- 42,3 dm 2 31,6 < X < 47,6 drn'' 33,4 < X < 38,4 dm'' 7,0 < X < 25,5 dm? 7,4 < X < 30.0 dm- 30,0 < X < 35,4 dm 2 32,1 < X < 44,4 dm? 5,3 < X < 13,6 dm- 26,8 < X < 36,2 dm? 34,9 < X < 39,3 dm 2 35,8 < X < 48,8 dm? Zestawiając te wartości według lat obserwacji otrzymujemy dane: ,7 dm- 29,7 < X < 35,7 dm ,2 dm- 35,6 < X < 38,8 dm? ,0 dm? 20,9 < X < 29,0 dm? ,7 dm? 35,0 < X < 62,4 dm? ,7 dm? 23,3 < X < 28,0 dm- Różnice między średnimi są tu duże, także wartość przedziałów ufności jest znaczna. Szczególnie dobry przykład tego dają pomiary czerwiu w pasiekach województwa lubelskiego i białostockiego (wschodnia Polska), albo z 1948 roku. W wymienionych województwach wyniki pochodzą z czteroletnich obserwacji rozwoju rodzin w różnych systemach uli (tab. 3). Wahania wyników w tym okresie - mierzone średnim kwadratem odchyleń (wariancja) - są wyższe o 22,4 % niż stwierdzono w obrębie jednego roku obserwacji. Podobne wskaźniki otrzymamy, gdy dokonamy podziału regionalnego obserwacji z 1948 roku. Na terenie kraju różnicuje się bardziej rozwój rodzin niż w obrębie poszczególnych regionów. Zastosowanie analizy statystycznej w opracowaniu materiału umożliwia podział ogólnej zmienności na jej części składowe. Można zatem w naszym przypadku eliminować wpływ regionu i sezonu na kształtowanie się rozwoju rodzin, co pozwala zarazem dokładniej sprecyzować różnice w ilości czerwiu w zależności od systemu ula. Różnice te są w istocie inne niż sugeruje porównanie średnich wartości pomiarów czerwiu. Ta niezgodność wynika z dużego zróżnicowania liczby obserwacji z poszczególnych systemów uli w przekroju lat lub regionów. Nieproporcjonalna przewaga jakiegoś systemu ula na przykład w roku 1948, kiedy świetnie się rodziny rozwijały, gwarantuje mu automatycznie lepszą pozycję w porównaniu do innych systemów, które stosunkowo liczniej są reprezentowane w pozostałych latach. Różnice prawidłowe w ilości czerwiu dla poszczególnych systemów uli obliczano w obrębie grup rojów według uporządkowania w tabeli 3, a także oddzielnie dla województwa lubelskiego i dla zachodniej Polski (wrocławskie, poznańskie). Ze wszystkich porównań wynika, że najlepiej rozwijają się rodziny w ulu warszawskim poszerzonym, a w dalszej kolejności w dadanie, wielkopolskim i warszawskim zwykłym (tab. 4). Niektóre różnice w powierz- 34

7 Tabela 3 Powierzchnia czerwiu (drn'') w zależności od roku obserwacji i regionu Surface of the brood in dm2 in dependence on the year of the observation and region Wschodnia Polska East of Poland 1948 System ula Types of hives wszystkie obserwacje all observations n I x wszystkie obserwacje all observations n I x Warszawski poszerzony Dadan Wielkopolski Warszawski zwykły 37,8 44,6 36,9 38,7. 46,5 31, ,1 25,6 29,8 25, ,9 34, ,0 22,8 21, ,4 46,9 48,7 31,2 37,5 42,2 42, ~8,0 36,7 42,3 35,7 42, ,4 Wszystkie obserwacje: AU observations: n x ,0 39,4 25,7 25, , ,0 ~1,0 40,3 chni czerwiu pomiędzy poszczególnymi systemami uli są znaczne. Niewiele z nich jednak przekracza granicę błędu doświadczenia (oznaczano w tabeli gwiazdą), który jest dosyć duży. Kształtowanie się czerwienia matek zależy prawdopodobnie w dużej mierze i od czynników, których zakresu działania nie można było w badaniach uwidocznić. Ich wpływ jest znaczny i w naszych warunkach przypuszczalnie odgrywają one większą rolę w rozwoju rodzin niż wymiary ramki. Uważamy, że czynniki te są ściśle związane z kierowaniem rozwojem pszczół, a więc znajdują się w zasięgu oddziaływania pszczelarza. W naszych badaniach ul warszawski zwykły wypada niekorzystnie i zajmuje końcową pozycję, a ul warszawski poszerzony pierwsze miejsce (różnica istotna). Ze względu na to, że ul warszawski zwykły nie jest zalecany do rozpowszechniania, możemy zostawić go spokoju. Natomiast warto się zająć ulem warszawskim poszerzonym, pomimo że jest on niezbyt popularny u nas. Wszędzie wypada on dobrze, ale szczególnie dobrze rozwijały się w nim rodziny na terenie zachodniej Polski, lepiej niż w ulu wielkopolskim i dadanie, a także w ulach innych systemów, na jakie tu natrafiano. W porównaniach tych różnice sięgają wielkości plastra ramki warszawskiej poszerzonej obustronnie zaczerwionego (około 8000 robotnic) i są istotne przy poziomie 1% (tab. 4, 5). Sądzimy, że lepsza pozycja ula warszawskiego poszerzonego wiąże się 3" 35.:

8 Tabela 4 Wartości różnic w dm? powierzchni czerwiu w ulach poszczególnych systemów (* i ** - różnice istotne i wysoce istotne) Value of the difference in dm? brood surface in different types of hives (* and ** - differences significant and high significant) Kryterium uporządkowania rojów Criterion of arrangement of the colonies I Wschodnia Porównywane systemy uli i zachodnia Zachodnia , 1948, Polska Polska Types of compare d hives Wschodnia Polska lubelskie Eeast and West of Eeast of Eeast-south west Poland Poland of Poland of Poland , Warszawski poszerzony - dadan 2,8 0,8 5,6 25,3** Warszawski poszerzony - wielkopolski 2,7 2,3 12,4 20,3** Warszawski poszerzony - warszawski zwykły 6,0* 7,3** 8,8 14,9** Dadan - wielkopolski 1,8 5,7 6,6 3,7 Dadan - warszawski zwykły 3,6 7,8 3,5 2,0 Wielkopolski - warszawski zwykły 4,0 5,4-4,9-5,8 Suma obserwacji Sum of the observations 226.\ także z utrzymywaniem w nim rodzin przeciętnie silniejszych niż w ulach innych systemów, zwłaszcza o niskiej ramce. Takie rodziny mają korzystniejsze warunki startu wiosną i dlatego matki mogą wykazać się intensywniejszym czerwieniem. Na Lubelszczyźnie, gdzie zimują na ogół rodziny silniejsze niż na zachodzie kraju (G r o m i s z i B o w n i k 1969), czerwienie matek w ulu warszawskim poszerzonym mniej się wyróżnia zwłaszcza w porównaniu z rodzinami w ulach wielkopolskich. Różnice jednak występują i w każdym porównaniu wypadają one na korzyść ula warszawskiego poszerzonego. Bliski mu ilością czerwiu jest dadan, natomiast ule o mniejszych ramkach zajmują dalsze pozycje. Rodziny pszczele rozwijają się zatem lepiej na ramce dużej. Przypuszczalnie wiąże się to z korzystniejszym układem przestrzennym czerwiu w ulu.o takich ramkach. W kwietniu, kiedy pszczoły rozluźniają kłąb i wzrasta czerwienie matek, utrzymanie odpowiedniej temperatury w ulu wymaga zużytkowania dużej ilości energii robotnic. Oszczędność w jej rozchodowywaniu zapewnia rozkład czerwiu na plastrach zbliżony do regularnego kola. 36

9 Tabela 5 Rozwój rodzin w ulach o różnym kształcie ramki i w ulach uznanych systemów (prawidłowa wartość różnicy w dm'') Development of colonies in hives with different shape of the frame and in accepted in Poland types of hives (value of the difference in dm-) System ula Types of hives - x Kształt ramki (system ula) Shape of the frame kwadratowa nisko-szeroka square low-wide (-) (-) Warszawski poszerzony 49,1 20,4** 21,3** Dadan 36, ,7 Wielkopolski 34,4 1,1 2,6 Warszawski zwykły 39,9 4,6 8,5 Różne inne: ramka kwadratowa 34,5 O 3,5 ramka nisko-szeroka 32,6-3,5 O W rozwijającej się rodzinie układ ten może być utrzymany jedynie do pewnych granic, wyznaczonych wymiarami ramek. Dalszy przyrost powierzchni czerwiu zarysowuje na plastrach co raz bardziej spłaszczone elipsy, o ile ramka ma kształt prostokąta. Prawdopodobnie tempo czerwienia matek wówczas słabnie, tym wyraźniej im prędzej zachodzi potrzeba wydłużania jednej z osi powierzchni zajętej przez czerw. O intensywności rozwoju rodzin może więc decydować nie tylko wielkość ramki ale i stosunek wymiarów jej boków. Na duże zróżnicowanie wymiarów ramek natrafiano w pasiekach województwa poznańskiego i wrocławskiego. Badano tam 59,7% rojów w ulach systemów nieuznawanych, w tym 8,9% w warszawskim zwykłym, 6,1% ulach Langstrotha, Roota, Zandera i 44,7% w różnych innych o kształcie ramki zbliżonej do kwadratu, a o powierzchni podobnej ramce wielkopolskiej, Rodziny w ulach wszystkich systemów nieuznawanych rozwijały się gorzej niż w ulach warszawskich poszerzonych (różnica istotna) i dadanach ale podobnie jak w wielkopolskich. Ilość czerwiu w ulach wielkopolskich kształtowała się prawie na poziomie ilości czerwiu w ulach o ramce kwadratowej. Ule z takimi ramkami wypadły lepiej niż ule Langstrotha i Roota, z ramkami nisko-szerokimi, ustępowały natomiast warszawskim zwykłym. W okresie wiosennego rozwoju rojów najkorzystniejsza jest zatem ramka wąsko-wysoka (ale nie za wąska), a w dalszej kolejności kwadratowa i wreszcie nisko-szeroka. W naszym doświadczeniu różnice między średnimi ilościami czerwiu w tych systemach uli nie przekraczają grania 37

10 błędu. Sugerują one jednakże istnienie zależności tempa rozwoju rodzin od kształtu wymiarów ramki i gniazda. Przy tej samej powierzchni wypadają korzystniej ramki o większym wymiarze pionowym niż poziomym, na przykład ramka warszawska zwykła (stojąca) i Roota (leżąca). Potwierdza to także porównanie czerwienia matek w ulu warszawskim poszerzonym i dadanie (40,6 dm? i 37,9 dm-, tab. 2). W tych systemach ramki różnią się jedynie sposobem zawieszenia w ulu. Prawie wszystkie ramki, zbliżone kształtem do kwadratu, są przeważnie w osi pionowej krótsze niż wasi poziomej. Zajmują więc one pod względem stosunku wymiarów wysokości do szerokości pośrednie miejsce pomiędzy ulem warszawskim zwykłym i na przykład Roota. Taka sama pozycja przypada im w porównywaniu uzyskanych ilości czerwiu. W roku 1948 dokonano pomiarów czerwiu w 69 rojach na terenie województwa lubelskiego i białostockiego, oraz w 118 rojach w województwie wrocławskim i poznańskim. Średnie ilości czerwiu dla tych regionów wynoszą 39,0 dm? i 41,0 dm". Prawidłowa wartość różnicy między tymi średnimi równa się 3,9 dm? i mieści się w granicach błędu. Natomiast istotnie się różnią niektóre średnie ilości czerwiu dla lat 1947, 1948 i 1951 w badaniach 161 rojów na terenie województwa lubelskiego (tab. 4). Prawidłowe wartości różnic między nimi wynoszą: ,0 dm? ,5 dm? (*) ,6 dm? (**) Czerwienie matek pszczelich różnicuje się więc bardziej w poszczególnych latach na podłożu geograficznym. Wszystkie pomiary czerwiu dokonywano w okresie kwitnienia agrestu i w przybliżeniu wypadało to w każdym regionie w tyle samo dni po pierwszym oblocie wiosennym pszczół (białostockie: dni, lubelskie: dni, poznańskie: dni). W datach fenologicznych nie notowano więc większych odchyleń regionalnych i rocznych, a mimo to zachodziło czasami duże różnicowanie się rozwoju rodzin. Dopatrujemy się tutaj znacznego wpływu czynnika zmieniającego z roku na rok stan rodzin pszczelich i ich przygotowanie do podjęcia wiosną wychowu czerwiu. O wiosennym rozwoju rodzin decyduje więc w dużej mierze utrzymanie rodzin jesienią poprzedniego roku i przebieg zimowania. Przypuszczalnie dlatego prawie brakuje różnic między regionami, natomiast między latami są one duże, równolegle do tego jak kształtuje się zimowanie pszczół. W odniesieniu do dat fenologicznych czerwienie matek pszczelich układa się podobnie na wschodzie i na zachodzie kraju. Zachodzi jednak znaczne zróżnicowanie w datach kalendarzowych. Kwitnienie agrestu na wschodzie Polski (23-28 IV) wypada przeciętnie o 9 dni później niż w województwie poznańskim i wrocławskim (14-20 IV) i w tym okresie kalendarzowym istnieją już duże różnice w pozimowym rozwoju rodzin między tymi regionami. Na zachodzie Polski wiosna rozpoczyna się wcześniej, zimy są 38

11 krótsze. Rodziny pszczele są tam w mniejszej mierze narażone na ujemne skutki, jakie może przynieść zima. W takich warunkach jest tam o wiele łatwiej przyspieszać wiosenny rozwój rojów i uzyskiwać dobre rezultaty przy zastosowaniu prostych ale efektywnych w skutkach zabiegów. Z tego względu pszczelarze zachodniej Polski mogą mniej się liczyć z oddziaływaniem systemu ula na czerwienie matek, niż ich koledzy z północnowschodniej Polski. Ci ostatni w kierowaniu wiosennym rozwojem pszczół winni także pośród innych czynników uwzględniać dobór odpowiedniej ramki i ula. Z ogólnej liczby 639 rojów objętych pomiarami czerwiu 26,9% zaliczano do pszczół niemiejscowych. Poza 8 rojami grupowały się one na terenie województwa poznańskiego i wrocławskiego. Rozróżniano wśród nich rasy: kraińską, Nigrę, włoską i ich mieszańce z pszczołą miejscową. Wartość średnia powierzchni czerwiu w rodzinach tych pszczół wynosi 34,8 dm-, a w rodzinach pszczół miejscowych badanych 'na tamtejszym terenie - 39,4 dm-. Prawidłowa wartość różnicy między tymi średnimi - z uwzględnieniem różnorodności systemów uli - równa się 2,4 dm? i nie przekracza granic błędu. DYSKUSJA W dużym różnicowaniu się wiosennego czerwienia matek, jakie wystąpiło w badanych pasiekach, udział wpływu systemu ula wydaje się niewielki, mniejszy niż innych czynników, których skutki oddziaływania rozszerzyły znacznie granice błędu obserwacji. W tego rodzaju badaniach materiał zbierany masowo nie daje oczekiwanych rezultatów. Ocenę przydatności poszczególnych systemów uli można przeprowadzać dobrze jedynie w warunkach wyrównanych, z zakresu gospodarki pasiecznej i pochodzenia pszczół. Przypuszczamy, że i w tak zaplanowanej serii doświadczalnej obiektywnych rezultatów trudno byłoby otrzymać, ponieważ bardzo zróżnicowane możliwości pszczelarzy w oddziaływaniu na wiosenny rozwój rodzin przesłoniłyby różnice pochodzące z systemu uli. Opracowane przez nas wyniki sugerują mimo to nie tylko technologiczne znaczenie istniejącego w gospodarce pasiecznej problemu wymiarów, kształtu i powierzchni ramki. Rozwiązanie go może mieć oczywiście dużą wartość praktyczną w procesie intensyfikacji pszczelarstwa, ale musi niewątpliwie opierać się na potrzebach i wymaganiach pszczół w mikrośrodowisku uh i w określonych warunkach klimatyczno-pożytkowych. Często wskazany jest tu kompromis. Rodziny najgorzej rozwijają się na ramkach nisko-szerokich, lepiej na kwadratowych i najlepiej na wąsko-wysokich przy tej samej powierzchni plastrów. Natomiast ewolucja w "ulepszaniu" wymiarów ramki, obserwowana w ostatnich kilku dziesięcioleciach zmierza w odwrotnym kierunku 39

12 - od ramki wąsko-wysokiej przez kwadratową do nisko-szerokiej. W zadowalający sposób możnaby pogodzić te tendencje przez uznanie ramki zbliżonej do kwadratu, ale o odpowiedniej powierzchni. W przybliżeniu odpowiada temu ramka ula wielkopolskiego. W ostatnich czasach ul wielkopolski znacznie się u nas rozpowszechnił, zwłaszcza na terenach wschodnich, gdzie po wojnie występował niezbyt licznie (B o r n u s 1955). Na Lubelszczyźnie wypada on bardzo dobrze, lepiej niż na zachodzie Polski, ale nasze badania zaledwie sygnalizują jego zalety na tym terenie, bo wyniki opierają się na małej liczbie obserwacji. O wyborze przez pszczelarza odpowiedniej ramki rozstrzyga wiele czynników, których ważkość kształtuje się w zależności od lokalnych warunków, potrzeb i zapatrywań. Stąd wynikają duże różnice w opiniowaniu ramki tego samego systemu. Noszą one często charakter regionalny i wynikają między innymi z odrębności układu pożytków pszczelich. Różnice w ilości czerwiu wiosną informują, że jedne rodziny rozwijają się szybciej, inne wolniej. Odpowiednio do tego kształtują się i daty osiągania przez nie pełni zdolności produkcyjnej. Systemy uli, w których czerwienie matek jest intensywniejsze, dobrze nadają się w okolicach o wczesnych pożytkach, bo rodziny dochodzą w nich prędzej do siły. Natomiast przy rozporządzaniu tylko późnymi wziątkami, mogą one zawieść srodze pszczelarza, gdyż najczęściej pszczoły się wyroją przed pożytkiem. W tym drugim przypadku pożądane są ule, które hamują wiosenny rozwój rodzin. Wydaje się jednak, że rozwiązanie tego rodzaju problemów należy szukać przede wszystkim w selekcji i hodowli pszczół oraz w metodzie kierowania rozwojem rodzin, a nie wyłącznie w preferowaniu ramki określonego systemu. Niemniej trzeba rojom zapewnić także odpowiedni ul do ich rozwoju i pracy. Nasze badania nie wykazały istotnych różnic w rozwoju wiosennym między pszczołami miejscowymi i niemiejscowymi. Różnice w intensywności czerwienia matek, jakie niewątpliwie występują, są jednak głównie uwarunkowane dziedzicznie. Można je obserwować, porównując sezonowy rozwój rojów pszczół różnych ras oraz ich mieszańców, przede wszystkim pierwszego pokolenia (G r o m i s z 1965). Odchylenia mogą zachodzić na plus lub na minus w stosunku do pszczoły miejscowej. Pszczelarze są jednakże prawie zawsze przekonani o wyższości użytkowej obcych pszczół, co często wynika z obserwacji pierwszego pokolenia ich mieszańców z pszczołą miejscową. Dalsze pokolenia mieszańców wypadają jednak inaczej i nie rzadko przynoszą pszczelarzom przykre niespodzianki. Przypuszczamy, że pszczoły określane w naszych badaniach jako rasy obce lub mieszańce, reprezentują w większości dalsze pokolenia przypadkowych mieszańców, do których dochodzi się zawsze przy niekontrolowanym wprowadzaniu do pasieki matek importowanych. Wyniki pomiarów czerwiu w takich pasiekach wskazują, czego możemy oczekiwać, rozprowadzając chaotycznie pszczoły ras obcych. 40

13 s WNIOSKI Wpływ systemu ula (wymiarów i powierzchni ramki) na wiosenne czerwienie matek pszczelich jest niewielki w porównaniu z wpływem innych czynników, przede wszystkim z zakresu utrzymywania pszczół. W większym stopniu można kształtować wiosenny rozwój rodzin przez otoczenie ich odpowiednią opieką niż przez wprowadzenie do pasieki uli określonego systemu. W wyborze systemu ula trzeba zatem uwzględniać w równej mierze ekonomikę pasieczną - pracę, transport co i biologię sezonowego rozwoju rodzin pszczelich, w nawiązaniu oczywiście do miejscowych warunków klimatyczno-pożytkowych. Na wczesne pożytki nadają się ule o dużej ramce, zbliżonej do kwadratu ale z przewagą wysokości (w pionie) nad szerokością (w poziomie), bo w takim ulu wiosną pszczoły wychowują dużo czerwiu. Na późniejsze natomiast pożytki praktyczniejsze są ule o ramce mniejszej i o odwrotnym stosunku wymiarów szerokości do wysokości, oddalające się kształtem od kwadratu. Krańcowe warianty tych dwóch typów uli reprezentują u nas ul warszawski poszerzony (duża ramka stojąca) i ul Langstrotha lub Roota (mała ramka leżąca). LITERATURA B o jar c z u k W. (1950) - Dotychczasowe wyniki wiosennych pomiarów czerwiu. Pszczelarstwo, l (5): 1-4 B o r n u s L. (1955) - Z badań nad pszczelnictwem w Polsce. Prace Instytutu Sadownictwa, l: B r z ó kos. (1936) - Praktyczne pszczelarstwo, Wydawnictwo Tow. Oświaty Rolniczej, Warszawa G r o m i s z M. (1965) - Wstępna ocena wartości użytkowej pszczół mieszańców międzyrasowych w warunkach pożytkowych Dąbrowie k. Skierniewic. Pszczelno Zesz. Nauk., 9 (1-2): G r o m i s z M. i B o w n i k K. (1969) - Warunki przyrodniczo-pożytkowe i osiągnięcia produkcyjne pasiek w Polsce w latach Pszczelno Zesz. Nauk., 13 (1-3): 1-55 R u s z c z y c Z. (1955) - Metodyka doświadczeń rolniczych, PWRiL, Warszawa W. B. (1946) - Z prac instytutu pszczelarskiego, Pasieka, 1 (6): HAPHllJ,I1BAHI1E T14EJlOCEMbEYt BECHOYt B YJlb5IX PA3HErO TI1T1A B. 5 o SIP 'I Y K, Jl. 5 o P H Y c, K. 5 o B H H K, M. r p o M H m, B. M a KC bl M 10K Pe3lOMe B rr. H3MepeHo seca oli napaunraanae CHJlbI B 639 nxenocexsax. CeMbSl 6blJlH B ynssx pasusrx THnoB: B aapuraacxax, aapurascxav mhpokhm, CJIaBSlHCKHM,Jlanretpora li B npyrax c MaJlOH pamkoh:. 41

14 Haanyuurue napauursaane oónapyxceno B yjlbslx BapIIlaBCKHX IIIlipOKIIX (300 X 435 MM) a aażxyxce B yjibhx JIaHI'CTpOTa. TIoBepXHOCT pachjioaa 6bIJIa COOTBeTCTBeUHO 40,6 AM2 H 32,6 AM 2. BJIIiHHHe rana yjibh Ha 'IepBJIeHlie n'lejilihoh MaTKIi BOCHOH He OKa3aJIOCb BeJIlłKHM B cpaaaennn c Apyrf!MIi 4>aKTopaMH a ocoćeaao c MeTOAaMIi COAep)!{aIlHH nxen. SPRING DEVELOPMENT OF HONEYBEE COLONIES IN DIFFERENT TYPES OF HIVES W. Bojarczuk, L. Bornus, K. Bownik, M. Gromisz, W. Maksymiuk Summary In the years during the spring time the surface of the brood in 639 colonieś were measured. The colonies were kept in the following types of hives: Warsaw standard, Warsaw modified, Ciesielski, Langstroth, and others with a small frames. The best spring development was observed in the Warsaw modified hives (300 X X 435 mm) and the weakest in the Langstroth hives (446 X 232 mm). The average surface of the brood in these hives were respectively 40,6 dm? and 32,6 dm", The influence of hive type on the laying of queen in spring was rather small in comparision to other factors, and above all the bee managemant,