METODYKA NR 1 dla projektu Ochrona ostoi karpackiej fauny puszczańskiej korytarze migracyjne Główne zagrożenie dla fauny puszczańskiej, której siedliskiem są duże i w miarę zwarte kompleksy leśne, to wylesienia oraz tworzenie antropogenicznych barier, co prowadzi do powstawania coraz bardziej przekształconych, mniejszych i bardziej izolowanych fragmentów lasów, utrudniających prawidłowe funkcjonowanie populacji zwierząt. Konsekwencje fragmentacji siedlisk dla gatunków można osłabić, zachowując lub odtwarzając połączenia między poszczególnymi płatami siedlisk, zasiedlanymi przez te gatunki, czyli korytarze migracyjne 1. Obszar objęty projektem charakteryzuje się stosunkowo dużą lesistością (w nadleśnictwach: ponad 76% 2 ; w gminach średnio około 45% 3 ) oraz niskim stopniem fragmentacji obszarów leśnych. Obszary leżące w bezpośredniej bliskości głównego łuku Karpat charakteryzuje niskie zaludnienie (76 osób/km 2 ) 4 oraz zagęszczenie dróg utwardzanych (np. gmina Lutowiska - 4,5 osób/km 2 ; 0,2 km dróg/km 2 ) jednak w większej skali (powiatów) antropopresja wydaje się czynnikiem kluczowym i ograniczającym dla populacji zwierząt (np. powiat bieszczadzki 11,5,0 osób/km 2 ; 0,36 km dróg/km 2 ), stąd głównym celem projektu jest ochrona ostoi fauny puszczańskiej w Karpatach na obszarze województwa podkarpackiego poprzez wyznaczenie oraz ochronę istniejących korytarzy ekologicznych, gwarantujących zachowanie spójności środowiska dla populacji zwierząt. Projekt posiada również wymiar informacyjno edukacyjny, za sprawą działań podkreślających znaczenie korytarzy migracyjnych, ich roli oraz zagrożeń związanych z rozwojem cywilizacyjnym i niewłaściwą polityką rozbudowy siedlisk ludzkich. Cel projektu wpisuje się w jeden z głównych obszarów tematycznych programu: poprawa spójności obszarów należących do sieci Natura 2000 oraz innych obszarów chronionych. Działania realizowane będą na terenie województwa podkarpackiego (na obszarze nadleśnictw: Baligród, Bircza, Cisna, Dukla, Komańcza, Kołaczyce, Lesko, Lutowiska, Rymanów, Stuposiany oraz Ustrzyki Dolne oraz BdPN i MPN). Gatunkami, dla których istnienie korytarzy migracyjnych jest szczególnie istotne są duże ssaki, posiadając największe wymagania dotyczące jakości, spójności oraz wielkości dostępnych areałów. Ze względu na fakt, iż nie jest możliwe jednoczesne uwzględnienie wymagań wszystkich z nich, wyznaczenie korytarzy będzie oparte na monitoringu wybranych gatunków wskaźnikowych, o szczególnie dużych wymaganiach siedliskowych (tzw. umbrella species), tj. wilków, rysi, niedźwiedzi, żubrów, jeleni, dzików, łosi. 1 J. Perzanowska, M. Makomaska-Juchiewicz, G. Cierlik, W. Król, S. Tworek, B. Kotańska, H. Okarma, Korytarze ekologiczne w Małopolsce, Kraków 2005. 2 Dane Nadleśnictw: Baligród (>70% powierzchni), Bircza (>65% powierzchni), Cisna (>90% powierzchni), Dukla >90% powierzchni), Komańcza (> 85% powierzchni), Lesko (>50% powierzchni), Lutowiska (>85% powierzchni), Rymanów (>70%), Stuposiany (>80% powierzchni) oraz Ustrzyki Dolne (> 80% powierzchni) za 2010 rok. 3 Najbardziej zalesione gminy obszaru objętego realizacją projektu: gmina Cisna 87%; Lutowiska 81%; najmniej (poniżej 10% powierzchni): Besko, Krościenko Wyżne, Miejsce Piastowe; Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Regionalnych, dane za 2009 rok. 4 Gminami o najmniejszym wskaźniku zaludnienia w 2009 roku były następujące gminy objęte projektem: Lutowiska - 4,5 osób/km 2, Cisna - 5,8 osób/km 2 ; najbardziej zaludniony zaś gminami były: Krościenko Wyżne 327 osób/km 2, Miejsce Piastowe 266 osób/km 2 ; Iwonicz Zdrój - 243 osób/km 2 ; Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Regionalnych, dane za 2009 rok. 1 z 6
Z kolei podstawą skutecznej ochrony i zabezpieczenia karpackiej populacji orlika krzykliwego jest zapewnienie mu odpowiedniej przestrzeni życiowej. Bez wiedzy na temat przebiegu i charakterystyki korytarzy przelotów lokalnych i miejsc żerowiskowych nie sposób wskazać miejsca szczególnej wagi, których zachowanie w niezmienionej formie pozwoli prawidłowo funkcjonować tej populacji. Zdefiniowanie barier (na korytarzach przelotu, w miejscach żerowania i zakładania gniazd) oraz określenie ich wpływu na ptaki (jak np. farmy wiatrowe, zabudowa zwarta i rozproszona, sposób użytkowania gruntów) pozwoli organom ochrony przyrody modelować dalszy rozwój populacji gatunku będącej pod wpływem oddziaływania tychże barier. Taka wiedza może stanowić podstawę do racjonalnego uzgadniania inwestycji o przewidywanym niekorzystnym wpływie na orlika krzykliwego, co tym samym przełoży się na jego skuteczną ochronę. Na potrzeby realizacji projektu stworzone zostało partnerstwo: Stowarzyszenie Pro Carpathia (Instytucja Realizująca IR), Bieszczadzki Park Narodowy (BdPN), Magurski Park Narodowy (MPN), Zespół Karpackich Parków Krajobrazowych (ZKPN), Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie oraz 10 Nadleśnictw: Baligród, Bircza, Cisna, Dukla, Komańcza, Kołaczyce, Lesko, Lutowiska, Rymanów, Stuposiany oraz Ustrzyki Dolne. Pierwszy etap prac obejmować będzie sformułowanie kryteriów koniecznych do wyznaczenia korytarzy ekologicznych oraz wyznaczenie wszystkich istniejących korytarzy na obszarze realizacji projektu. W dalszej kolejności przeprowadzona zostanie weryfikacja i waloryzacja istniejących korytarzy pod względem ich ważności dla przestrzennej i genetycznej trwałości populacji oraz realnej możliwości ochrony w długim okresie czasu. Prace zaplanowane w tym etapie połączone zostaną z konsultacjami z przedstawicielami lokalnych władz oraz ludnością w tym zakresie. Wytypowane korytarze migracyjne mające podlegać ochronie zostaną rekomendowane i przedłożone do ujęcia ich w dokumentach planistycznych województwa podkarpackiego, powiatów oraz gmin objętych projektem. Zebrany materiał przekazany zostanie również do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Podkarpackiego Biura Planowania Przestrzennego, Zarządu Dróg Wojewódzkich, Krajowej Dyrekcji Dróg i Autostrad oddział regionalny oraz RDLP w Krośnie. Ostatnim etapem będzie zidentyfikowanie gruntów nie stanowiących własności Skarbu Państwa w obrębie wytypowanych korytarzy migracyjnych, w celu ich ewentualnego późniejszego wykupu/dzierżawy/kompensacji/zamiany przez Skarb Państwa. Działania 1. Wyznaczenie istniejących korytarzy migracyjnych - umożliwiających przemieszczanie się gatunków objętych projektem oraz wyznaczenie niezbędnej przestrzeni życiowej z jej charakterystyką umożliwiającą funkcjonowanie populacji orlika krzykliwego. Działanie to obejmować będzie następujące elementy: A. naniesienie na mapy numeryczne informacji o: a) kompleksach leśnych (w postaci warstwy numerycznej); dane zostaną pozyskane z istniejących map numerycznych będących w posiadaniu Lasów Państwowych, BdPN, MPN, Głównego Urzędu Kartograficznego, b) istniejącej i planowanej zabudowie ciągłej i rozproszonej; dane zostaną pozyskane z ortofotmap, map topograficznych, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego w gminach, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Podkarpackiego oraz prac terenowych w niektórych obszarach objętych projektem. c) istniejącej i planowanej infrastrukturze turystycznej i przemysłowej; dane zostaną pozyskane z ortofotmap, map topograficznych, dokumentów planistycznych i decyzji administracyjnych wymienionych powyżej oraz prac terenowych w niektórych obszarach objętych projektem 2 z 6
d) istniejącej i planowanej sieci dróg publicznych; dane zostaną zaczerpnięte z ortofotmap, map topograficznych lub map numerycznych sieci dróg publicznych, znajdujących się w zasobach LP, BdPN i MPN oraz zarządców dróg, e) sieci cieków wodnych; dane zostaną uzyskane z ortofotmap, map topograficznych i / lub od zarządców cieków wodnych, f) informacji o miejscach przejść wilków, niedźwiedzi, rysi, żubrów, jeleni, dzików i łosi, przez drogi publiczne o nawierzchni utwardzonej; informacje te będą uzyskane w wyniku prac terenowych, opisanych w pkt B1, g) informacji o miejscach kolizji drogowych z udziałem zwierząt; dane będą pochodzić od pracowników LP, Parków Narodowych, lokalnej ludności, Policji, h) informacji o szlakach migracji zwierząt; dane zostaną uzyskane od, pracowników LP, Parków Narodowych, myśliwych oraz lokalnej ludności i uzupełnione pracami terenowymi w BdPN i jego otulinie oraz MPN i części jego otuliny położonej w trenie objętym projektem w odniesieniu do drapieżników i żubrów, Zgromadzone dane zostaną poddane szczegółowej analizie przy użyciu specjalistycznych narzędzi w środowisku GIS, w wyniku której zostaną wyznaczone istniejące korytarze migracyjne. B. Prace terenowe - w celu zebrania informacji do wyznaczenia istniejących korytarzy migracyjnych, i niezbędnej przestrzeni życiowej dla drapieżników (wilków, niedźwiedzi, rysi), zwierząt kopytnych (żubrów, jeleni, dzików i łosi) oraz orlika krzykliwego będą obejmowały: 1. Pomiar w BdPN i jego otulinie oraz MPN i części jego otuliny położonej w trenie objętym projektem współrzędnych geograficznych istniejącej zabudowy mieszkalnej, infrastruktury turystycznej i drogowej. a) Pomiar wykonywany będzie jednorazowo na początku trwania projektu, podczas przejazdu samochodem po drogach publicznych o utwardzonej nawierzchni przy pomocy GPS. Oprócz danych geograficznych zbierane będą również informacje dotyczące: a) kategorii dróg, b) oświetlenia, c) przebiegu drogi, d) rodzaju zabudowy, e) obecności ogrodzeń wzdłuż dróg. 2. Wyznaczanie miejsc przekraczania dróg publicznych (istniejących barier) o nawierzchni utwardzonej przez drapieżniki (wilki, rysie, niedźwiedzie); zwierzęta kopytne (jelenie, dziki, żubry, łosie). b) W okresie zimowym inwentaryzacja tych przejść przeprowadzona zostanie dwukrotnie w ciągu każdej zimy, dobę po opadzie śniegu. W celu sprawnej kontroli na długich odcinkach dróg wykorzystywane będą samochody. Inwentaryzowane będą następujące dane: współrzędne geograficzne miejsc przechodzenia zwierząt przez drogę (odbiorniki GPS) z podaniem gatunku, liczby osobników oraz kierunku przemieszczania się, oraz wszelkich dodatkowych informacji okazjonalnych (np. obserwacji żywych zwierząt). c) Uzupełniane (opisanych wyżej danych) bieżącymi informacjami o miejscach przekraczania przez zwierzynę dróg publicznych o utwardzonej nawierzchni w okresie zimy, zbieranymi podczas wykonywania obowiązków służbowych przez pracowników Lasów Państwowych, BdPN, MPN. Informację bieżące będą zawierały: współrzędne geograficzne miejsc przechodzenia zwierząt przez drogę, gatunek, liczbę osobników, kierunek przemieszczania się oraz wszelkie dodatkowe informacje okazjonalne. d) W oparciu o powyższe informacje, uzupełnione bieżącymi obserwacjami oraz danymi o kolizjach drogowych z udziałem zwierzyny, zostaną wyznaczone miejsca, w których będzie prowadzona obserwacja miejsc przekraczania przez zwierzęta dróg publicznych o utwardzonej nawierzchni w okresie wegetacyjnym (w celu zbadania, czy zwierzyna korzysta z tych samych przejść w ciągu całego roku, w tym celu, w wyznaczonych miejscach zostanie ustawionych kilka fotopułapek wykonujących automatycznie zdjęcia zwierząt przekraczających drogi. Urządzenia montowane będą w odległości 15-20 metrów od siebie (z 3 z 6
uwagi na ich zasięg), tak aby objąć cały wyznaczony odcinek drogi. Urządzenia będą ustawione w jednym miejscu przez okres od 2 do 4 tygodni, po czym będą instalowane w innym miejscu. W miejscach przejść zwierzyny przez drogi publiczne o utwardzonej nawierzchni, które będą zbyt szerokie aby objąć je monitoringiem z urządzeń wykonujących automatycznie zdjęcia zwierząt, zostaną przeprowadzone obserwacje bezpośrednie przez pracowników LP, BdPN oraz MPN. Obserwacje będą prowadzone w porze nocnej (od zachodu słońca do późnych godzin rannych), kiedy zwierzyna najczęściej jest aktywna i pokonuje bariery. Obserwatorzy będą rozstawieni co kilkadziesiąt metrów a do obserwacji wykorzystane będą wysokiej klasy lornetki oraz noktowizory. e) W sytuacji, gdy okaże się, iż zwierzyna przekracza opisane bariery w różnych miejscach w zimie i w okresie wegetacyjnym, konieczne będzie przeprowadzenie obserwacji w tym ostatnim okresie w kolejnych latach, wg zasad opisanych w pkt. 1c), przy czym obserwacją objęte winny zostać odcinki potencjalnych przejść, nie objęte działaniami w pierwszym roku. 3. Zbadanie szlaków migracyjnych drapieżników i żubrów. a) W BdPN i jego otulinie oraz MPN i części jego otuliny położonej na terenach objętych projektem prowadzone będą długodystansowe tropienia na śniegu w odniesieniu do wilków, rysi oraz niedźwiedzi. Wytypowane rejony będą patrolowane (samochodem bądź pieszo) w poszukiwaniu świeżych tropów. Po ich odnalezieniu osoba tropiąca będzie podążać za tropem lub w przeciwnym kierunku. W trakcie tropienia będą rejestrowane następujące dane: przebieg trasy marszruty zwierząt (za pomocą GPS), gatunek i liczba zwierząt, spójność grupy, sposób znakowania oraz charakter habitatu użytkowanego przez zwierzęta, miejsca koncentracji, odpoczynku oraz miejsca odnalezionych szczątków ofiar drapieżników. b) Wyznaczenie szlaków migracyjnych żubrów na terenie BdPN będzie prowadzone w oparciu o badania telemetryczne. W tym celu osobniki pozyskane z hodowli zamkniętych po koniecznym okresie kwarantanny wyposażone będą w obroże telemetryczne i wypuszczone w celu połączenia ich ze stadem wolnościowym bytującym m.in na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. W trakcie badań telemetrycznych gromadzone będą następujące informacje: 1) określenie przebiegu tras migracji oraz miejsc koncentracji w odniesieniu do istniejących i planowanych barier antropogenicznych, 2) określenie preferencji środowiskowych i pokarmowych tych zwierząt. Dodatkowym rezultatem będzie wzbogacenie puli genowej dzikiego stada żubrów poprzez wypuszczenie wyselekcjonowanych pod kątem genetycznym osobników z hodowli zamkniętych oraz przeciwdziałanie kłusownictwu poprzez objęcie stałym monitoringiem stad wolnościowych do których przyłączą się osobniki wyposażone w obroże telemetryczne. Działaniem koniecznym do realizacji tego zadania jest rozbudowa istniejącej zagrody aklimatyzacyjnej dla żubrów, aby była ona dostosowana do przetrzymywania w niej jednocześnie trzech osobników. Pożądanym i koniecznym warunkiem sukcesu adaptacji osobników sprowadzonych do założonych celów jest ich kontakt z wolnościowym stadem (mającym centrum areału na obszarze okalającym zlokalizowaną zagrodę). W związku z tym rozbudowa przebiegała będzie w kierunku maksymalizacji szansy kontaktu zwierząt sprowadzonych i dzikich. Konieczne jest również dostosowanie istniejącej infrastruktury do przechowywania odpowiedniej ilości karmy dla zwierząt w okresie przebywania ich w zagrodzie. 4. Wyznaczenie przebiegu lokalnych tras przelotów (korytarzy) i niezbędnej przestrzeni życiowej orlików krzykliwych będą obejmowały: c) Badania z wykorzystywaniem telemetrii (GPS/GSM) W ramach modułu planuje się schwytanie i oznakowanie nadajnikami 6 dorosłych orlików krzykliwych i 6 młodocianych. Miejsca żerowania i trasy przelotów ptaków, będą śledzone przez okres funkcjonowania baterii w urządzeniach tj ok. 2 lat. Na miejsca odłowu wybrane będą rewiry zajęte przez ptaki, spośród których trzy będą zlokalizowane w sąsiedztwie osiedli ludzkich i kolejne trzy w oddaleniu od nich. Ptaki młode będą znakowane w rewirach, w 4 z 6
których chwytane są również ptaki dorosłe. Odłowu i oznakowania ptaków na gniazdach dokona zespół obrączkarski, posiadający niezbędne uprawnienia. Rewiry orlików krzykliwych będą wybierane w sposób zapewniający reprezentatywność w obszarze Beskidu Niskiego. d) Badania z wykorzystaniem obserwacji w rewirach żerowania ptaków W ramach tego modułu planuje się weryfikację zajęcia rewiru przez ptaki w danym roku i wybranie 20 rewirów spośród 30, w dalszej kolejności w wybranych rewirach prowadzone będą całodzienne obserwacje ptaków (po 10 kontroli na rewir) oraz obserwacje użytkowania łąk i pastwisk przez ich właścicieli (koszenia, wypas), w ostatnim etapie siedliska, w których stwierdzono żerowanie ptaków zostaną oznaczone przez specjalistę - botanika. Badania w rewirach prowadzone będą przez 4 wykwalifikowanych obserwatorów posługujących się profesjonalnym sprzętem optycznym (luneta, lornetka) oraz narzędziami do zbierania danych w terenie (GIS w terenie). Zebrane materiały terenowe zgromadzone będą we wspólnej geobazie, a następnie będą podlegały analizom w programie ArcGis, Dephos. 5. Weryfikacja istniejących korytarzy pod względem ich ważności dla przestrzennej i genetycznej trwałości populacji oraz realnej możliwości ochrony w długim okresie czasu - w oparciu o dane dotyczące miejsc przechodzenia zwierząt przez drogi publiczne, miejsc kolizji drogowych z udziałem zwierząt, szlakach migracji zwierząt, danych dotyczących lesistości, istniejącej i planowanej zabudowy mieszkalnej, infrastruktury turystycznej oraz przemysłowej a także struktury własności gruntów w obrębie istniejących korytarzy migracyjnych wytypowane zostaną korytarze o najważniejszym znaczeniu dla trwałości populacji gatunków zwierząt objętych opracowaniem, które będą mogły realnie funkcjonować w długim okresie czasu. 6. Rekomendacja do ujęcia wytypowanych do ochrony korytarzy migracyjnych w dokumentach planistycznych województwa podkarpackiego, powiatów oraz gmin objętych. Materiał ten przekazany zostanie również Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Rzeszowie oraz Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie jako materiał pomocniczy przy: uzgadnianiu projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego przygotowywanych przez gminy pod kątem wymogów związanych z ochroną parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu i obszarów Natura 2000 (plany te często dotyczą niewielkich fragmentów gmin), uzgadnianiu warunków realizacji przedsięwzięcia podczas wydawania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia, procedurze oceny oddziaływania przedsięwzięć na obszary Natura 2000, tworzeniu planów zadań ochronnych i planów ochrony dla obszarów Natura 2000 i rezerwatów przyrody, oraz przy opiniowaniu zmian przeznaczenia gruntów leśnych na cele nieleśne oraz wyłączaniu gruntów leśnych z produkcji. 7. Zidentyfikowanie gruntów nie stanowiących własności Skarbu Państwa (SP) w obrębie wytypowanych korytarzy migracyjnych. Docelowo grunty te winny zostać wykupione/dzierżawione/poddane kompensacji lub zamianie przez SP. Oczekiwane rezultaty: Wyznaczenie lokalnych korytarzy ekologicznych, decydujących o spójności areałów drapieżników (wilk, ryś, niedźwiedź), ostoi zwierząt kopytnych (żubr, jeleń, dzik, łoś) oraz przestrzeni życiowej ptaków drapieżnych (orlik krzykliwy), stworzenie podstaw do ich ochrony w długim okresie czasu poprzez: 5 z 6
rekomendowanie do ujęcia wyznaczonych korytarzy ekologicznych mających podlegać ochronie instytucjom odpowiedzialnym za procesy planistyczne na poziomie województwa, powiatów oraz gmin objętych projektem; rekomendowanie do uwzględniania ww. korytarzy w procesach decyzyjnych podejmowanych przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Podkarpackie Biura Planowania Przestrzennego, Zarząd Dróg Wojewódzkich, Krajową Dyrekcji Dróg i Autostrad oddział regionalny; wskazanie i klasyfikacja obszarów, obecnie stanowiących bariery dla swobodnego przemieszczania w/w gatunków, ilościowa ocena znaczenia zagęszczenia dróg, udziału i wielkości terenów nieleśnych, stopnia urbanizacji jako barier, poznanie na terenie BdPN czasoprzestrzennej struktury populacji żubrów w celu określenia szlaków migracyjnych, miejsc koncentracji, preferencji siedliskowych a także wzbogacenie puli genowej wolnożyjących stad żubrów i przeciwdziałanie kłusownictwu wynikającemu z migracji żubrów na stronę ukraińską. 6 z 6