MECHANIZMY FUNKCJONUJĄCE W GRUPIE I ICH URUCHAMIANIE. Kontrola społeczna i nacisk grupowy. Odniesienie porównawcze. Role społeczne Kulturowe wzory życia Struktura społeczna grupy jest wyrazem dostosowania zbiorowości ludzkiej do zewnętrznych i wewnętrznych zadań, jakie przed nią stają. Każda grupa musi w pewien sposób układać swoje stosunki z zewnętrznym, przyrodniczym i społecznym światem. Każda grupa musi też radzić sobie z tendencjami odśrodkowymi, które rodzą się wewnątrz niej. Musi, więc zapewniać sposoby rozładowania napięć emocjonalnych, pohamować nadmierne apetyty jednostek i dostarczać ośrodków integracji. Struktura społeczna grupy jest faktem obiektywnym, który można badać bez odwoływania się do świadomości tworzących ją jednostek. Proces strukturyzacji bywa często spontaniczny. Gdy jednak pewne działania grupowe wraz z odpowiadającą im strukturą społeczną zostają poznawczo ujęte przez członków i utrwalone w społecznej pamięci, pojawia się nowa jakość: podzielane przez członków grupy pojęcie ich grupy. Pojęcie to zawiera w sobie odpowiedzi na podstawowe pytania, np., kim jesteśmy, skąd przyszliśmy, dokąd zmierzamy, jak radzimy sobie z zewnętrznymi i wewnętrznymi problemami jak wyjaśniamy to, co wokół na zachodzi, co czcimy, a co dezaprobujemy. Pojęcie to ujęte jest w ustalonych tekstach językowych lub w ustalonych obyczajach i dlatego dające się przekazywać następnym pokoleniom, nazywamy kulturą tej grupy. Kultura jest dla grupy tym, czym samoświadomość dla jednostki. Dlatego strukturalnie podobne grupy rozwijają całkiem odmienne kultury. Dwa źródła kultury: 1. Może być wynalazkiem grupy społecznej wyznaczającym wyższy etap jej rozwoju ( próba poznawczego ujęcia i opracowania społecznych podstaw własnej egzystencji); 2. Kultury innych grup ( proces przejmowania elementów kultury swego otoczenia społecznego nazywa się dyfuzją kulturowa) Jakie funkcje wobec grupy pełni jej kultura? 1
Podwyższa jej trwałość ( kładzie kres fluktuacjom strukturalnym, albowiem w pewnym sensie odrywają funkcje od osób i zadań) Może być źródłem napięć ( stopień wzajemnego dopasowania struktury społecznej i kultury, jak również sama kultura, jeśli zawiera w sobie elementy sprzeczne) Zachowanie podstawowej tożsamości mimo zmian członków ( kultury grupy można nauczać, podczas gdy rzeczywistości społecznej można się jedynie uczyć) Grupa utrzymuje się przy życiu z dwóch powodów: 1) Jednostki mogą wysoko szacować grupę i zatem wielce sobie cenić swoje członkostwo albo 2) Mogą się lubić nawzajem i chętnie przebywać w swoim towarzystwie. Sumaryczny poziom więzi pierwszego typu nazwać można zgodnością, a drugiego spójnością. Pytanie o źródła spójności jest przeważnie pytaniem o źródła atrakcyjności interpersonalnej zgodność zaś wydaje się zależeć przede wszystkim od tego, w jakim stopniu grupa zaspokaja pewne osobiste lub społeczne potrzeby jej członków. Można przypuszczać, że grupy zgodne z czasem staną się też spójne. Układ odniesienia porównawczego to pewien wzorzec ustosunkowania się do wspólnego świata, za pomocą, którego jednostki definiuje samą siebie i swoją sytuację. Istnieją dowody, że odniesienie porównawcze może wpływać na: Kształtowanie się pojęcia samego siebie. Jaki jest status społeczny, możliwości jednostki. Każdy ma swoją żabę, co przed nim ucieka,/ i swojego zająca, którego się boi:. Definiowanie bieżącej sytuacji zewnętrznej. Określenie wewnętrznego stanu podmiotu. Gdy treść doświadczanej przez jednostkę emocji jest dla niej niejasna, może korzystać ona z informacji o zachowaniu się innych ludzi znajdujących się w identycznej sytuacji zewnętrznej. Od czego zależy wielkość wpływu wywieranego przez odniesienie porównawcze? Wówczas, gdy dostępne są obiektywne, poza społeczne przesłanki oszacowania sytuacji lub stanów, ludzie nie będą korzystać z porównań z innymi ludźmi. W wypadku samooceny nie jest jednak tak prosta. Im bardziej ogólna cecha, pod względem, której człowiek ocenia siebie, tym większa relatywność tej oceny, a zatem tym większa potrzeba korzystania z wyników porównywania się z innymi. 2
Ludzie konstruują pojęcia innych na wielu wymiarach swej przestrzeni poznawczej, z których pewne są typowe dla członków danej kultury, inne zaś wysoce zindywidualizowane; Zindywidualizowane są też :przedziały podobieństwa na każdym z tych wymiarów. Kolejnym czynnikiem jest stopień uwydatnienia określonych jednostek i grup spełniających warunek podobieństwa. Władza, prestiż, dochód, popularność to przykład atrybutów, które eksponują ich właścicieli, to znaczy sprawiają, że na nich głównie skupia się uwaga otoczenia. Naciski grupowy. Członkowie grupy wzajemnie kontrolują swoje postępowanie za pomocą karania i nagradzania. Nacisk grupowy pochodzi od jednostek sprzęgniętych z adresatem wspólnym zadaniem, od którego realizacji zależy w ich pojęciu pomyślności wszystkich. Środki, za pomocą, których grupa wywiera nacisk na jednostkę, mogą być bardzo różne. Często można bardzo wyraźnie określić rodzaj bodźców atrakcyjnych i awersyjnych, którymi grupa posługuje się w danym momencie, jeszcze częściej obserwator może odnieść wrażenie, jakby grupa nie stosowała żadnych dających się wskazać nagród i kar. Grupy, oprócz jawnych środków nacisku w rodzaju odbierania i nadawania różnych korzyści i przywilejów, dysponują potężnym, choć subtelnym środkiem w postaci akceptacji i odrzucenia członka. Rzeczywisty lub antycypowany nacisk grupowy jest zawsze intencjonalny, to znaczy odsyła do pewnego zbiorowego zamiaru. Jednostka poddana naciskowi wie, że grupa chce, by zachowała się ona w określony sposób. Konformizm upodobanie własnego zachowania do zachowań dominujących w grupie pod wpływem rzeczywistego lub wyobrażonego nacisku społecznego ( skutek nacisku grupowego). Wielkość konformizmu grupowego zależy od wielu czynników, które ująć można w trzy kategorie: 1. Czynniki związane z grupą wywierającą nacisk, ( stopień, w jakim grupa dysponuje środkami nacisku) 2. Związane z jednostką ulegającą naciskowi, (w jakim stopniu grupa jest skłonna wykorzystywać posiadane środki nacisku; skłonność ta jest większa, gdy działanie grupowe ma wyraźną strukturę, to jest, gdy cel jest jasny, a sposób działania określony; w wypadku działań słabo ustrukturowanych grupa jest zdolna do większej tolerancji dla indywidualnych preferencji) 3
3. Związane z wymaganą zmianą zachowania ( orientacja w repertuarze motywów człowieka pozwala przewidywać skuteczność określonego nacisku grupowego; dwie osoby o podobnych motywach mogą różnie reagować na nacisk w zależności od pozycji, jaka zajmują w grupie, która to wpływa na spostrzeganie prawdopodobieństwa odrzucenia) Problem osobowościowej podstawy uogólnionego ulegania naciskowi o charakterze akceptacji i odrzucenia wyjaśnia się przerostem zależności psychicznej, który to w normalnym przebiegu socjalizacji jest równoważony przez inny proces dziecko uczy się radzić sobie samo, a więc polegać na sobie. Pewne warunki mogą jednak zakłócić tę równowagę na niekorzyść samodzielności, wskutek czego rozwija się u dziecka silna zależność od ludzi w ogóle. Zgodnie z tym rozumieniem u podłoża konformizmu leży między innymi niedorozwój poczucia własnych możliwości i nadmierna tendencja do poszukiwania oparcia w innych ludziach. Konformizm przynosi człowiekowi pewne korzyści psychologiczne, ale też pociąga za sobą koszty. Takim bezpośrednim kosztem konformistycznego czynu jest dysonans poznawczy (przykre napięcie emocjonalne, które zależy od siły przekonania jednostki i od stopnia rozbieżności z nim wymaganego przez grupę zachowania). Im w większym stopniu wymagane postępowanie nie zgadza się z przekonaniem jednostki i im silniejsze jest to przekonanie, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że jednostka ulegnie naciskowi grupy. Wpływ ról społecznych. Rolą społeczną nazywamy podzielany przez członków grupy wzorzec zachowania się. Rola jest podstawą oczekiwań żywionych wobec siebie przez partnerów interakcji i za pośrednictwem tych oczekiwań kontroluje przebieg ich zachowania się. Kontrola ta zawiera element nacisku grupowego. Rola redukuje ogromną część niepewności, której musiałaby stawiać czoła jednostka w dżungli społecznego świata, a więc częściowo zwalnia ją od dokonywania niezliczonych ryzykownych wyborów w najbłahszych nawet sytuacjach społecznych. Często niedoceniana jest skłonność ludzi do podporządkowywania się wymaganiom ról, a przecież w wielu wypadkach pokonuje ona inne wpływy. Jest interesujące, że rola może głęboko przeobrazić myślenie i działanie człowieka nawet wtedy, gdy nie jest oparta na rzeczywistym miejscu jednostki w strukturze społecznej 4
( eksperyment Zimbardo 1978, w którym odtworzono warunki panujące w więzieniu i posłużono się prostą instrukcją rolo twórczą: jesteście więźniami..., Jesteście strażnikami ) Rola może wpływać nawet na te czynności ludzi, które powszechnie uznaje się za wynik względnie trwałych dyspozycji osobowościowych, na przykład na poziom twórczości myślenia (Price 1970). Czynnikiem związanym z wielkością wpływu wywierającego przez rolę społeczną jest przede wszystkim stopień jasności wymagań roli. Mówiąc o jasności mamy na myśli poziom uzgodnienia roli w danej kulturze, a więc to, że większość członków tej kultury wie, jakie przekonania i działania są wymagane przez daną rolę, oraz co bardzo ważne wie, że wiedzą to inni. Im mniejsza jasność wymagań roli, tym silniejsza do ujmowania instrukcji jako przekazu z indywidualnego źródła zaadresowanego do indywidualnego odbiorcy. Pewne role przyjmujemy łatwiej niż inne, ponieważ bardziej odpowiadają naszym osobistym dążeniom. Nowa rola często też pozwala ujawniać nowe możliwości jednostki. Wpływ osobowości jest wyraźniejszy, gdy rola jest niedookreślona. Wpływ kulturowego wzoru życia. Kultura jest dla jednostki czymś w rodzaju szafy z ubraniami na każdą okazję: tak jak wkładamy inny strój na przyjęcie towarzyskie, a inny do pracy, tak przyjmujemy inna rolę podczas tego przyjęcia, a inną przy warsztacie. Podobnego sformułowania możemy użyć w odniesieniu do kultur:, jeśli stwierdzimy, że ich role, reguły, normy i obyczaje łączy pewne trans sytuacje podobieństwo, możemy uznać, że składają się one na kulturowy wzór życia. Wzór chcielibyśmy rozumieć tak, by wiedza o nim dodawała coś istotnego do wiedzy o składnikach kultury. Wzory życia mogą być, oczywiście, miej lub bardziej całościowe, to jest obejmujące szerszy lub węższy zakres sytuacji życiowych jednostki. Wzór nie wyczerpuje się w istniejących elementach kultury. Nie ma, oczywiście, sposobu na bezpośrednie badanie wzoru kultury, trzeba go rekonstruować z dających się obserwować przejawów życia grupy. Szczególnie rekomenduje się tu różnorodne przekazy językowe (teksty) krążące w grupie, rytuały i gry. Najprościej, ale i najbardziej powierzchownie odbija się wzór w kodeksach, czyli w zbiorach reguł określających postępowanie człowieka. Głębszy, ale trudniejszy do analizy związek łączy wzór z tekstami mitycznymi, do których zaliczamy różnorodne anegdoty i opowieści znane wszystkim 5
i przywoływane w momentach decyzji. Na uwagę zasługują też rytuały, czyli sposoby dokonywania zbiorowych aktów, np.: nadawania członkostwa (inicjacji), obchody różnych ważnych momentów w życiu grupy. Zakłada się tez istnienie wielu intrygujących związków między rodzajami gier preferowanych w danej społeczności, a jej strukturą i kulturą. Wpływ wzoru kultury ma szczególny charakter: 1. Przyjęcie go w pewien sposób uodparniania człowieka na inne rodzaje wpływów. 2. Uwewnętrznienie go względnie uniezależnia jednostkę szczególnie od nacisków grupowych i odniesień porównawczych. Stałość postępowania opartego na uwewnętrznionym wzorze bywa tak duża, że czasem staje się źródłem konfliktów z własną grupą. 3. Wzory kultur, w których uczestniczy jednostka w ciągu całego życia, są głównym źródłem materiału, z którego buduje ona swój światopogląd. Alicja Kaszyńska Opracowano na podstawie K. Konarzewski Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, PWN, Warszawa 1982. 6