2005, 27 Problemy teorii i praktyki Problems of theory and practice Metoda psychomotoryczna Procus i Block w pracy z grup¹ dzieci implantowanych Procus and Block psychomotorical method in the group therapy of cochlear implant children Instytut Fizjologii i Patologii S³uchu, Warszawa Streszczenie Poziom osi¹gniêæ odbiorczych ma³ych dzieci otrzymuj¹cych implanty œlimakowe jest dokumentowany przez wiele klinik prowadz¹cych programy implantów œlimakowych na ca³ym œwiecie. Powszechnie oczekiwan¹ umiejêtnoœci¹ u prawie wszystkich ma³ych u ytkowników implantów jest umiejêtnoœæ komunikowania siê za pomoc¹ mowy. Nowoczesne systemy implantów œlimakowych umo liwiaj¹ korzystanie z ca³ego zakresu dÿwiêków mowy. Pomimo tego, prawie wszystkie badania pokazuj¹, e istnieje du y rozrzut wyników odnosz¹cych siê do osi¹gniêæ implantowanych dzieci. Wiele czynników mo e mieæ wp³yw na pooperacyjne korzyœci, w³¹czaj¹c w to wiek dziecka w momencie implantacji, czas trwania g³uchoty i warunki w samym œlimaku. Inne z mo liwych i zarazem wa ne czynniki, które mog¹ wp³ywaæ na efekty uzyskiwane przez dzieci to brak lub obecnoœæ zaburzeñ rozwojowych towarzysz¹cych uszkodzeniu narz¹du s³uchu oraz rodzaj treningu w jakim bior¹ udzia³ po operacji. S³owa kluczowe: implanty œlimakowe u dzieci, g³uchota prelingwalna, s³uchowa percepcja mowy, dysfunkcje rozwoju motorycznego. Summary Auditory levels of performance is documented in young children receiving cochlear implants in many clinic providing cochlear implant programmes all over the world. Speech communication skills are now expected in almost all young cochlear implant users. Modern cochlear implant systems enable usage of the entire speech waveform. Nevertheless, virtually all studies show that there is a wide range of performance in implanted children. Many factors might be beneficial to post-operative results, including age of implant recipient, duration of deafness, and the condition of the cochlea. Another potentially important factors that affect the results of all the children are the presence or absence of the additional development dysfunction and the type of training they receive. Key words: cochlear implants in children, prelingual deafness, auditory speech perception, neuromuscular development dysfunction. Wprowadzenie Poziom osi¹gniêæ odbiorczych ma³ych dzieci otrzymuj¹cych implanty œlimakowe jest dokumentowany przez wiele klinik prowadz¹cych programy implantów œlimakowych na ca³ym œwiecie. Powszechnie oczekiwan¹ umiejêtnoœci¹ u prawie wszystkich ma³ych u ytkowników implantów jest rozumienie mowy. Spodziewane jest równoczeœnie, zw³aszcza przez rodziców dzieci implantowanych, e na bazie tej biernej umiejêtnoœci jêzykowej rozwinie siê czynnoœæ mowy, a za jej przyczyn¹ komunikacja s³owna. Nowoczesne systemy implantów œlimakowych korzystaj¹ ze strategii kodowania umo liwiaj¹cych przetwarzanie ca³ego zakresu dÿwiêków mowy. Ponadto nowoczesne metody psychoakustyczne ustawiania procesora mowy stwarzaj¹ szansê na uzyskanie s³yszenia elektrycznego zbli onego do s³yszenia fizjologicznego [Lorens, Piotrowska 2002, 2003]. Wiele badañ pokazuje jednak, e istnieje du y rozrzut wyników odnosz¹cych siê do osi¹gniêæ implantowanych dzieci [Waltzman, Cohen 2000]. Wp³yw na pooperacyjne korzyœci mo e mieæ wiele czynników, w³¹czaj¹c w to wiek dziecka w momencie implantacji, czas trwania g³uchoty, proces dopasowania systemu implantu œlimakowego oraz warunki anatomiczne ucha wewnêtrznego. Inne z mo liwych i zarazem wa ne czynniki, które mog¹ wp³ywaæ na efekty uzyskiwane przez dzieci, to brak lub obecnoœæ zaburzeñ rozwojowych towarzysz¹cych uszkodzeniu narz¹du s³uchu oraz rodzaj treningu w jakim bior¹ udzia³ po operacji. Naturalne, przypadkowe uczenie siê jêzyka ma miejsce w wypadku nabywania go przez dzieci s³ysz¹ce. Ten sposób jest najbardziej efektywny i prawdopodobnie jest jedyn¹ drog¹ do prawdziwie mistrzowskiego odkrycia kodu jêzyka mówionego. Przypadkowe uczenie siê ma miejsce wtedy, kiedy dziecko zdobywa wiedzê lub umiejêtnoœci poprzez naturalnie otaczaj¹ce go zdarzenia [Zarêbina 1965]. W modelu naturalnego uczenia siê najwa niejsza jest mo liwoœæ generalizacji. Model ten zak³ada, e rozwijaj¹c siê system umiejêtnoœci poznawczych dziecka jest w stanie wykorzystaæ podobieñstwa i ró nice pomiêdzy zdarzeniami w celu ich uogólnienia [Krakowiak 1998].
92 Implanty œlimakowe daj¹ mo liwoœæ g³uchym dzieciom uczenia siê spontanicznego i dokonywania generalizacji na takim poziomie, jaki nie by³ mo liwy przy pomocy klasycznych aparatów s³uchowych [Szuchnik 2003]. Jednak sygna³ przekazywany przez implant jak dot¹d nie jest doskona³y. Nawet u ytkownicy implantów korzystaj¹cy z najnowszej technologii kodowania dÿwiêków mowy otrzymuj¹ niepe³ny przekaz sygna³ów odbiorczych. Dodatkowo, dzieci czêsto otrzymuj¹ implanty œlimakowe po kilku latach trwaj¹cej deprywacji s³uchowej. W tej sytuacji potrzebuj¹ one du ego zaanga owania w proces rehabilitacji, aby móc wykorzystaæ swój s³uchowy potencja³ [Allum 1996]. Potencja³ dziecka do spontanicznego uczenia siê i u- ogólniania jest wiêkszy we wczesnym okresie rozwoju i powoli maleje wraz z wiekiem. Bior¹c pod uwagê ten fakt nale- y z ca³¹ moc¹ podkreœliæ, e wiek implantowania jest czynnikiem krytycznym [Yoshinaga-Itano 1998; Moeller 2000]. Im m³odsze dziecko w momencie implantacji, tym wiêkszy wp³yw spontanicznego uczenia siê i mniejsza potrzeba dydaktycznych metod. I odwrotnie, im starsze dziecko w momencie implantowania, tym wiêksza potrzeba dydaktycznych instrukcji w celu przyspieszenia rozwoju s³uchowego. Dzieci korzystaj¹ce z implantów œlimakowych, maj¹ce pierwotnie przeszkodê w s³uchowej percepcji mowy prezentuj¹ ró nego rodzaju opóÿnienia rozwojowe, niejednokrotnie wiêksze, ni nale a³oby siê spodziewaæ po zastosowaniu wszczepu œlimakowego i klasycznych metod rehabilitacyjnych (indywidualna praca z logoped¹, pedagogiem, psychologiem). OpóŸnienia te, pomimo normy intelektualnej oraz zastosowania intensywnego treningu s³uchowego nadal siê utrzymuj¹ i utrudniaj¹ lub opóÿniaj¹ spodziewany rozwój mowy i jêzyka oraz sukcesy edukacyjne dzieci. Obserwacje kliniczne trudnoœci prezentowanych przez te dzieci dotycz¹ kilku obszarów funkcjonalnych, czêsto równoczeœnie: mowy, ruchu, koordynacji wzrokowo-ruchowej, somatognozji, obronnoœci dotykowej, procesów poznawczych, anomalii emocjonalnych, trudnoœci w zachowaniu, zaburzeñ uwagi i koncentracji. Poszukiwanie form pomocy dla tej grupy pacjentów doprowadzi³o do wdro enia w Instytucie Fizjologii i Patologii S³uchu [Szuchnik 2005] metody wspomagaj¹cej klasyczn¹ rehabilitacjê pod nazw¹ Psychomotoryka wg Procus i Block sprowadzon¹ do Polski z Belgii przez neuropediatrê Zofiê Ku³akowsk¹ [Procus, Block 1997]. Cel pracy Celem pracy jest pokazanie mo liwoœci wp³ywania, poprzez zastosowanie metod z nurtu integracyjnego, na wyniki rehabilitacji dzieci implantowanych, u których postêpy w rozwoju mowy i jêzyka pomimo uzyskanej percepcji s³uchowej nie s¹ zadowalaj¹ce. Stosowanie innych ni tradycyjne, metod umo liwiaj¹cych harmonijny rozwój psychoruchowy jest wskazane u dzieci, u których rozwój fizyczny, intelektualny, ruchowy lub emocjonalny z ro nych przyczyn zosta³ zahamowany. Metoda polegaj¹ca na niwelowaniu wspó³wystêpuj¹cych zaburzeñ pozwala ponadto na bardziej spontaniczn¹ drogê rozwoju jêzykowego ni to ma miejsce przy u yciu metod tradycyjnych, z przewag¹ sposobu dydaktycznego. St¹d dodatkowym celem pracy jest zaprezentowanie za³o eñ i zasad prowadzenia terapii psychomotorycznej, jako metody wspomagaj¹cej tradycyjn¹ rehabilitacjê dzieci implantowanych. Materia³ Terapii psychomotorycznej poddano grupê 4 dzieci implantowanych w roku szkolnym 2004/2005. Terapiê prowadzi³o 2 terapeutów 1 raz w tygodniu, a czas trwania ka dej sesji wynosi³ 1,5 godz. Metoda Obserwacja kliniczna funkcji MOWY, ewidentnie wskazuje na z³o onoœæ procesów fizjologicznych niezbêdnych dla jej realizacji [Ku³akowska 2003]. Pos³uguj¹c siê wielkim skrótem, mo emy stwierdziæ, e dziecko bêdzie mówi³o, jeœli: jest motywowane do komunikacji poprzez relacje z otoczeniem, mo e obserwowaæ gesty i mimikê rozmówcy, s³yszy kierowan¹ do niego mowê, jest zdolne wykonywaæ ruchy konieczne do wymawiania s³ów. Wybrana do terapii grupa dzieci implantowanych spe³nia³a wy ej przedstawione warunki. Percepcja s³uchowa zapewniona dziêki zastosowaniu implantu œlimakowego umo liwi³a udzia³ w grupie terapeutycznej. Pomimo tego, dzieci prezentowa³y okreœlone trudnoœci, utrudniaj¹ce osi¹gniêcie pe³nego sukcesu. Charakterystyka metody psychomotorycznej za³o enia, przebieg, zasady Metoda psychomotoryczna to uporz¹dkowany zestaw æwiczeñ ruchowych po³¹czonych z ró nego typu grami grupowymi i zabawami indywidualnymi umo liwiaj¹cymi harmonijny rozwój psychoruchowy dzieciom, u których rozwój fizy- Tab.1. Charakterystyka dzieci implantowanych z grupy psychomotorycznej Pacjent Data urodzenia Data operacji Wiek w momencie operacji Przyczyna utraty s³uchu Przyczyna skierowania na terapiê T.J. 08.03.1999 11.2000 1 r. i 8 m. uraz oko³oporodowy, chorobliwa nieœmia³oœæ, lêk przed mówieniem leki ototoksyczne B.C. 30.06.1999 01.2001 1 r. i 6 m. nieznana leworêcznoœæ, nadpobudliwoœæ psychoruchowa, symbiotyczna relacja z matk¹ zespó³ wad wrodzonych zaburzenia równowagi, dysproporcja mowy biernej P.B. 20.07.1999 03.2001 1 r. i 8 m. w stosunku do czynnej, trudnoœci z opanowaniem emocji Z.C. 21.02.2000 10.2002 2 lata i 8 m. wczeœniactwo, leki ototoksyczne trudnoœci dyspraktyczne narz¹dów mowy, ma³a kompetencja jêzykowa, niechêæ do mówienia i wspó³pracy z terapeut¹
Metoda psychomotoryczna Procus i Block w pracy z grup¹ dzieci implantowanych 93 czny, intelektualny, ruchowy lub emocjonalny z ró nych przyczyn zosta³ zahamowany [Ku³akowska, Zychowicz 2005]. Terapia psychomotoryczna, przy ca³ej swej prostocie, dzia³a bardzo szerokim wachlarzem œrodków i w wyniku tego polepsza siê nie tylko mowa, ale ogólne funkcjonowanie dziecka jako ca³oœci psychofizycznej. Psychomotoryka jest metod¹ bezpieczn¹ i nieinwazyjn¹. Twórczyni tej metody Marcelle Procus i jej kontynuatorka Michele Block kinezyterapeutki z Belgii opracowa³y metodologiê oddzia³ywañ na sprzê enie ruchu z mow¹, opieraj¹c siê na za³o eniu, e fundamentem rozwoju ka dego dziecka jest ruch [Masgutowa, Ahmatova 2004] oraz za³o eniu sta- ³ych interakcji w OUN podczas jego funkcjonowania i dojrzewania. Ponadto w za³o eniach tej metody jest twierdzenie, e podstaw¹ samokontroli jest kontrola nad cia³em, a umiejêtnoœci motoryczne i równowaga maj¹ wp³yw na proces uczenia siê. Opracowana metoda ma na celu kszta³towanie i utrwalanie w organizmie dziecka interakcji i sprzê eñ pomiêdzy neurologicznym i psychologicznym aspektem tej samej rzeczywistoœci. Mo na inaczej powiedzieæ, e jest ona dynamicznym asystowaniem w dojrzewaniu i rozwoju kompetencji funkcjonalnych w organizmie dziecka, u którego stwierdzono dysharmoniê rozwojow¹. Zdobywane przez dziecko ruchowe doœwiadczenia w przestrzeni i czasie s¹ zapamiêtywane i powtarzane, dziêki czemu tworz¹ siê szlaki kojarzeniowe pomiêdzy obszarami mózgu [Iskra, Szuchnik 2005]. Za³o enia metody psychomotorycznej: Cia³o w swoim rozwoju przechodzi przez podstawowe schematy odruchów pojawiaj¹cych siê w okreœlonym czasie, wyuczone schematy s¹ podwalinami dla innych modeli ruchu [Goddard 2004]. Stanowi to podstawê rozwoju ruchowego jednostki gwarantuj¹cego prawid³owy rozwój emocjonalny i spo³eczny; Z punktu widzenia neurologicznego psychomotoryka opiera siê na dynamizmie dojrzewania, czyli uaktywnianiu struktur mózgowych, które siê jeszcze nie zorganizowa³y. Metoda Procus i Block jest przeznaczona dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, w normie intelektualnej, ale z zaburzeniami mowy (mog¹ to byæ opóÿnienia lub jedna z form dysfazji) i trudnoœciami adaptacyjnymi w grupie rówieœników. Poprzez usprawnienie motoryki du ej, osi¹gniêcie ruchu dowolnego (celowego) dziecko dochodzi stopniowo do panowania nad sob¹, a to prowadzi do lepszego pos³ugiwania siê pamiêci¹, rozumowaniem, mow¹. Stopniowo dochodzi do lepszej integracji systemu nerwowego jako ca³oœci [Ku³akowska, Zychowicz 2005]. Zaleca siê co najmniej 30 sesji dla dziecka, w których powtarza ono ten sam plan æwiczeñ pracuj¹c w ma³ej grupie pod kontrol¹ 2 terapeutów. Dziêki temu mo na uzyskaæ: naukê okreœlonej struktury w czasie, mo liwoœæ antycypacji zdarzeñ, obni enie lêku, zmniejszenie nadpobudliwoœci psychoruchowej, lepsz¹ kontrolê emocji, obni enie agresywnoœci, lepsz¹ akceptacjê sytuacji stresogennych, uœwiadomienie sobie granic, opanowanie schematu cia³a (somatognozja), zmniejszenie obronnoœci dotykowej, uœwiadomienie obrazu w³asnego ja (tworzenie w³asnej to samoœci). Zasady prowadzenia terapii psychomotorycznej: 1) poczucie to samoœci fizycznej i psychicznej uzyskuje siê poprzez pracê z cia³em dziecka, 2) wszystkie czynnoœci sprzê one s¹ z mow¹, 3) terapia odbywa siê w ma³ej grupie, 4) ka de æwiczenie posiada cechy czynnoœci zintegrowanej, 5) obowi¹zuje sta³y uk³ad æwiczeñ, 6) wprowadza siê pojêcie granic, a tak e umo liwia ka - demu dziecku osi¹gniêcie sukcesu, 7) stopieñ trudnoœci æwiczeñ jest dostosowany do wieku i dojrza³oœci rozwojowej dziecka, 8) terapia dostosowana jest do indywidualnych potrzeb dziecka. Schemat sesji terapeutycznej: 1) przebieranie siê i sk³adanie ubrania, 2) toaleta, 3) æwiczenia indukcyjne (przygotowanie cia³a: miêœni, stawów do zasadniczych 10 æwiczeñ du ej motoryki), 4) masa (utrwalaj¹cy poznanie schemat cia³a somatognozjê), 5) 10 æwiczeñ du ej motoryki (kaczka, Pinokio, piesek, zaj¹c, krokodyl, chodzenie po ka³u ach, dziadek, kangur, bocian, œlimak), 6) aplikacje (aktywnoœci dostosowane do potrzeb poszczególnych dzieci, zw³aszcza w kontekœcie trudnoœci szkolnych), 7) ubieranie siê, 8) po egnanie. Metoda umo liwiaj¹ca ocenê wyników terapii Przed rozpoczêciem terapii rozwój jêzykowy dzieci nie pozwala³ na zastosowanie testu jêzykowego [Tarkowski 1992]. Po roku pracy, jako metody sprawdzaj¹cej u yto standaryzowanego Testu Sprawnoœci Jêzykowej Z. Tarkowskiego. Na podstawie osi¹gniêtych w nim wyników mo na wykreœliæ Profil Sprawnoœci Jêzykowej w nastêpuj¹cych zakresach: 1. Rozumienie bajki; 2. S³ownik; 3. Poprawianie zdañ; 4. Fleksja; 5. Zadawanie pytañ; 6. Proœby i rozkazy; 7. Opowiadanie bajki; 8. Ogólny wynik stenowy. Uzyskanie ogólnego wyniku stenowego w przedziale 1 4 charakteryzuje nisk¹ sprawnoœæ jêzykow¹, w przedziale 5 6 przeciêtn¹ sprawnoœæ jêzykow¹ oraz w przedziale 7 10 wysok¹ sprawnoœæ jêzykow¹. Wyniki Pacjent T.J. uzyska³ w Teœcie Sprawnoœci Jêzykowej wynik wysoki (8 sten). W czasie badania ch³opiec by³ skupiony, uwa ny. Speszy³ siê jedynie nieznajomoœci¹ kilku nowych s³ów. Ca³y czas chêtnie wspó³pracowa³, artowa³ i œmia³ siê podczas zadania nr 3 (poprawianie zdañ). Ponad-
94 to w wyniku terapii uda³o siê uzyskaæ: zmniejszenie lêku przed mówieniem w ró nych sytuacjach spo³ecznych, poprawê artykulacji, wiêksz¹ gotowoœæ dziecka do inicjowania zabaw i spontanicznych wypowiedzi, osi¹gniêcie dojrza- ³oœci do realizacji obowi¹zku szkolnego. Pacjent B.C. uzyska³ w Teœcie Sprawnoœci Jêzykowej wynik przeciêtny (6 sten). W czasie badania ch³opiec pracowa³ uwa nie, zas³oniêcie lustra znacznie poprawi³o jego koncentracjê. Pod koniec badania by³ ju zmêczony i krêci³ siê na krzeœle. Ogólnie stwierdzono przeciêtn¹ sprawnoœæ jêzykow¹, przy czym 3 podtesty (poprawianie zdañ, fleksja, proœby i rozkazy) charakteryzuje wysoka sprawnoœæ jêzykowa. Bior¹c pod uwagê prelingwaln¹ g³uchotê dziecka i nadpobudliwoœæ psychoruchow¹, osi¹gniêty przez pacjenta wynik uznaæ nale y na sukces w rozwoju jêzyka. Ponadto pod koniec terapii uda³o siê uzyskaæ: znaczne postêpy w obrêbie funkcji grafomotorycznej, zmniejszenie nadpobudliwoœci psychoruchowej, mo liwoœæ realizacji zadañ bez obecnoœci mamy, osi¹gniêcie dojrza³oœci do realizacji obowi¹zku szkolnego. Pacjent P.B. w Teœcie Sprawnoœci Jêzykowej uzyska³ ogólny wynik niski (4 sten). W trzech podtestach ch³opiec uzyska³ wyniki przeciêtne, a w jednym nawet wynik wysoki. Bior¹c pod uwagê wady sprzê one (oprócz g³uchoty rozszczep wargi i podniebienia, wada wzroku, nieprawid³owy zapis EEG) wynik ten uznaæ nale y za du y sukces samego dziecka, jego matki oraz specjalistów od rehabilitacji. Ponadto w wyniku wszystkich oddzia³ywañ rehabilitacyjnych, a zw³aszcza udzia³u w rocznej terapii psychomotorycznej uda³o siê uzyskaæ: samodzielnoœæ w zakresie samoobs³ugi, zmniejszenie zaburzeñ równowagi, wiêksz¹ kontrolê nad w³asnym cia³em (du a i ma³a motoryka), zwiêkszone mo liwoœci realizacyjne mowy (wspó³praca z Klinik¹ Foniatrii ze wzglêdu na rozszczep wargi i podniebienia). Stwierdzono mo liwoœæ realizacji obowi¹zku szkolnego w klasie 0 w przedszkolu integracyjnym. Pacjent Z.C. po serii zajêæ psychomotorycznych prowadzonych równolegle z tradycyjnymi metodami rehabilitacyjnymi kompetencja jêzykowa pacjenta nie pozwala³a nadal na zastosowanie Testu Sprawnoœci Jêzykowej. Jednak w przebiegu terapii uda³o siê uzyskaæ: zwiêkszenie zakresu samoobs³ugi gotowoœæ do podejmowania wspó³pracy z terapeut¹ zwiêkszenie zasobu s³ownictwa biernego przejœcie z etapu wyrazu do etapu zdania prostego stopniowe pokonywanie trudnoœci zwi¹zanych z czuciem u³o enia narz¹dów mowy powiêkszenie siê zasobu realizacji g³osek jêzyka polskiego dobr¹ adaptacjê w grupie rówieœniczej: w grupie terapeutycznej oraz przedszkolu integracyjnym. Wnioski 1. Metodologia i techniki terapii psychomotorycznej wg Procus i Block posiadaj¹ uzasadnienie neuropsychologiczne i pozwalaj¹ na poprawê funkcjonowania dziecka jako ca³oœci psychofizycznej. 2. Stosowanie tej metody jest bezpieczne; uzupe³nia ona indywidualn¹ pracê terapeutów z dzieckiem w gabinecie. 3. Mo liwe jest jej stosowanie tak e w grupie dzieci implantowanych, dziêki uzyskanej mo liwoœci s³yszenia mowy Stopieñ umiejêtnoœci (profil) 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Rodzaj umiejêtnoœci (podtesty) Pacjent PB Pacjent BC Pacjent TJ Ryc. 1. Wyniki badania poszczególnych pacjentów z zastosowaniem Testu Sprawnoœci Jêzykowej Z. Tarkowskiego podczas æwiczeñ, które powinny posiadaæ cechê czynnoœci zintegrowanej (po³¹czenie doznañ czuciowych, s³uchowych, wzrokowych i emocjonalnych). 4. Wszystkie dzieci w obserwowanej grupie po zastosowaniu terapii psychomotorycznej uzyska³y znaczny postêp w zakresie rozwoju mowy i jêzyka przy jednoczesnym zmniejszeniu wspó³wystêpuj¹cych trudnoœci rozwojowych. Bibliografia Allum D. J. (red.). [1996]. Cochlear implant rehabilitation in children and adults. London: Whurr Publishers Ltd. Clark G. M., Cowan R. S. C., Dowell R. C. (red.). [1997]. Cochlear implantation for infants and children. San Diego. London: Singular Publishing Group, Inc. Edwards J., Willis S., Tyszkiewicz E., Henderson L., Ramsden R. [2000]. Cochlear implants in the under 2's and under 3's. The 6 th Internation Cochlear Implant Conference, Florida. Flexer C. [1994]. Facilitating Hearing and Listening in Young Children. San Diego, California: Singular Publishing Group, Inc. Franczyk A., Krajewska K. [2005]. Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Giczewska A. [2005]. Fenomen dotyku. Stymulacja systemu taktylnego i jej wp³yw na rozwój psychoruchowy dziecka. Œroda Œl¹ska: Wyd. Centrum Aneta Giczewska. Goddard S. [2004]. Odruchy, uczenia i zachowanie. Klucz do umys³u dziecka, Miêdzynarodowy Instytut Neurokinezjologii Rozwoju Ruchowego i Integracji Odruchów. Iskra L., Szuchnik J. (red.) [2005]. Terapia psychomotoryczna Procus i Block. Warszawa: Wyd. Stowarzyszenia Przyjació³ Osób Nies³ysz¹cych i Niedos³ysz¹cych. Kirk K., Miyamoto R., Lento C., Yang E., O'Neil T. [2001]. Effects of age at implantation in early-implanted children. Cochlear Implants in Children. Los Angeles. Krakowiak K. [1998]. W sprawie kszta³cenia jêzyka dzieci i m³odzie y z uszkodzonym s³uchem. Lublin: Wyd.UMCS. Ku³akowska Z. [2003]. Wczesne uszkodzenie dojrzewaj¹cego mózgu, od neurofizjologii do rehabilitacji. Lublin: Wydawnictwo FOLIUM. Ku³akowska Z., Zychowicz B. [2005] Neurofizjologia mowy i konsekwencje terapeutyczne. S³yszê 3(83), 4(84), 5(85). Lindner G. [1976]. Podstawy audiologii pedagogicznej. Warszawa: PWN. Lorens A., Piotrowska A. [2003]. Pierwsze dopasowanie systemu implantu œlimakowego u dzieci. S³yszê 1(63), 20 21. Maas V. F. [1998]. Uczenie siê przez zmys³y. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Masgutova S., Ahmatova N. [2004]. Integracja odruchów dynamicznych i posturalnych z uk³adem ruchowym ca³ego cia³a, Warszawa. Moeller M. P. [2000]. Wczesna interwencja i rozwój jêzyka u dzieci nies³ysz¹cych i niedos³ysz¹cych. Pediatrics, 106 E 43.
Metoda psychomotoryczna Procus i Block w pracy z grup¹ dzieci implantowanych 95 Parisier S. C., Chute P. M., Popp A. L. [2000]. Cochlear implant results in children under 20 months of age. The 6 th Internation Cochlear Implant Conference, Florida. Parol U. [1997]. Dziecko z niedokszta³ceniem mowy. Diagnoza, analiza, terapia, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Perier O. [1991]. Biologiczne konsekwencje wczesnej deprywacji s³uchowej. Biuletyn Audiofonologii 3, 5 17. Piaget J., Inhelder B. [1996]. Psychologia dziecka, Wroc³aw: Wydawnictwo Siedmioróg. Piotrowska A., Lorens A., Szuchnik J., Wojewódzka B., Kosmalowa J., Skar yñski H. [2001]. Procedura przedoperacyjna kwalifikacji do wszczepienia implantu œlimakowego stosowana w Instytucie Fizjologii i Patologii S³uchu w Warszawie. Audiofonologia 20, 43 50. Piotrowska A., Lorens A. [2002]. Implanty œlimakowe zanim zostanie podjêta decyzja o operacji. S³yszê 1 (51), 24 26. Procus M., Block M. [1997]. Articles and Communications, Monographie éditée? l'occasion de la journée d'hommage? Marcelle Procus (1920 1995), Bruxelles. Pujol R., Uziel A. [1994]. Rozwój uk³adu s³uchowego u cz³owieka. Audiofonologia 6, 23 43. Shugar G.W., Smoczyñska M. (red.) [1980]. Badania nad rozwojem jêzyka dziecka. Warszawa: PWN. Spionek H. [1961]. Powstawanie orientacji w prawej i lewej stronie schematu cia³a w ontogenezie. Warszawa: PWN. Szuchnik J. [2003]. Ró ne drogi rozwoju s³uchowego dzieci z implantem œlimakowym wybrane przypadki. Audiofonologia 24, 145 156. Szuchnik J. [2005] Terapia logopedyczna osób po wszczepieniu implantu œlimakowego. W: Podstawy Neurologopedii, podrêcznik akademicki. Wydawnictwa Uniwersytetu Opolskiego, 653 678. Szuchnik J. [2005]. Rehabilitacja grupowa muzyczno-ruchowa i psychomotoryczna dla dzieci z wadami s³uchu. S³yszê 2(82). Tarkowski Z. [1992]. Test Sprawnoœci Jêzykowej. Lublin: Wydawnictwo Polskiej Fundacji Zaburzeñ Mowy. Wadsworth B. J. [1998]. Teoria Piageta. Poznawczy i emocjonalny rozwój dziecka. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Waltzman S.B., Cohen N.L. (red.). [2000]. Cochlear Implants. New York, Stuttgart: Thieme. Yoshinaga-Itano Ch., Sedey A.L., Coulter D.K, Mehl A.L. [1998]. Language of Early- and Later-identified Children with Hearing Loss. Pediatrics 102, 5, 1161 1171. Zarêbina M. [1965]. Kszta³towanie siê systemu jêzykowego dziecka. Wroc³aw: Ossolineum. Adres do koresponencji Instytut Fizjologii i Patologii S³uchu ul. Pstrowskiego 1 01-943 Warszawa e-mail: j.szuchnik@ifps.org.pl