KAPITAŁ LUDZKI W MAŁYCH I ŚREDNICH FIRMACH

Marek Szczepaniec KAPITAŁ LUDZKI W MAŁYCH I ŚREDNICH FIRMACH Modele zachowań podmiotów gospodarczych w zależności od wartości zaangażowanego kapitału ludzkiego Raport z badań Projekt finansowany z grantu KBN N112 028 32/1791 Marzec 2008

Spis treści 1. Prezentacja badania 3 1.1. Cele 3 1.2. Metodologia badawcza 3 2. Kapitał ludzki w sektorze MSP 6 2.1. Kapitał ludzki mierzony poziomem wykształcenia właściciela firmy 7 2.2. Kapitał ludzki mierzony doświadczeniem biznesowym właściciela firmy 8 2.3. Kapitał ludzki mierzony doradztwem ze strony rodziny właściciela firmy 8 2.4. Liczba pracowników o kwalifikacjach na dobrym poziomie międzynarodowym 9 2.5. Liczba pracowników o kwalifikacjach na dobrym poziomie krajowym 9 2.6. Doświadczenie pracowników liczba lat pracy w badanej firmie 10 3. Małe i średnie firmy jako organizacje uczące się 11 3.1. Liczba pracowników objętych szkoleniami 11 3.2. Korzystanie z doradztwa 11 3.3. Prowadzenie badań marketingowych 12 3.4. Współpraca z firmami ze swojej branży 13 4. Kapitał ludzki a zachowania gospodarcze firm 14 4.1. Kapitał ludzki a inwestowanie 15 4.2. Kapitał ludzki a innnowacje 21 4.3. Kapitał ludzki a stopień internetyzacji firmy 24 4.4. Kapitał ludzki a planowanie biznesowe 27 4.5. Kapitał ludzki a korzystanie z produktów finansowych 29 4.6. Kapitał ludzki a zatrudnienie 38 5. Kapitał ludzki a wyniki firm 40 5.1. Kapitał ludzki a ocena sytuacji finansowej firmy 40 5.2. Kapitał ludzki a obroty firmy 43 5.3. Kapitał ludzki a wartość majątku trwałego 45 Kapitał ludzki w sektorze MSP 2

1. PREZENTACJA BADANIA 1.1. CELE Głównym celem naukowym projektu jest określenie zależności pomiędzy zaangażowanym kapitałem ludzkim a zachowaniami finansowymi oraz wynikami ekonomicznymi podmiotów gospodarczych (małych i średnich firm). Cele szczegółowe obejmują zbadanie / pomiar następujących zależności: zaangażowany kapitał ludzki a wyniki małych i średnich firm; zaangażowany kapitał ludzki a innowacje w małych i średnich firmach; zaangażowany kapitał ludzki a inwestycje w małych i średnich firmach; zaangażowany kapitał ludzki a wzorce korzystania z produktów finansowych. 1.2. METODOLOGIA BADAWCZA Przy zbieraniu informacji od przedsiębiorców reprezentujących sektor MSP wykorzystana została metoda wywiadu bezpośredniego. Wielkość próby Próba badawcza liczyła 1308 firm zlokalizowanych na obszarze całej Polski. 1. firmy mikro (0-9 zatrudnionych) n=572; 2. firmy małe (10-49 zatrudnionych) n=472; 3. firmy średnie (50-249 zatrudnionych) n=264. Termin realizacji badania: wiosna 2007 r. W każdej z grup zatrudnienia próba ma charakter reprezentatywny. W celu prezentacji wyników niezależnie od wielkości zatrudnienia pokazywanych w raporcie jako OGÓŁEM MSP stworzono system wag, który pozwala na uzyskanie wyników dla całego rynku. Obszar badania Badanie zostało przeprowadzone na obszarze 16 województw: mazowieckiego, śląskiego, wielkopolskiego, małopolskiego, dolnośląskiego, łódzkiego, kujawsko-pomorskiego, pomorskiego, lubelskiego, podkarpackiego, zachodnio-pomorskiego, opolskiego, lubuskiego, świętokrzyskiego, warmińsko-mazurskiego i podlaskiego. Sposób doboru próby Dobór próby miał charakter losowy, a operatem losowania była lista firm przygotowana przez GUS. Algorytm losowania firm reprezentujących sektor MSP został opracowany przez zespół statystyków z Uniwersytetu Gdańskiego kierowany przez dr Tomasza Jurkiewicza. Próbę firm wybierano techniką losowania systematycznego. Warstwowanie badanej populacji według sekcji (produkcja, budownictwo, handel, hotele / restauracje, transport, pośrednictwo finansowe, obsługa nieruchomości, edukacja, pozostałe itp.) oraz województwa zagwarantowało odpowiednią proporcję liczby firm reprezentujących różne sektory gospodarki. Kapitał ludzki w sektorze MSP 3

Charakterystyka próby Tabela 1 Charakterystyka próby według wielkości zatrudnienia Wielkość zatrudnienia Liczba wywiadów Firmy zatrudniające 0-9 osób (Firmy mikro) 572 Firmy zatrudniające 10-49 osób (Firmy małe) 472 Firmy zatrudniające 50-249 osób (Firmy średnie) 264 OGÓŁEM 1308 Tabela 2 Charakterystyka próby według województwa Firmy mikro Firmy małe Firmy średnie Województwo n=572 n=472 n=264 Liczba % Liczba % Liczba % mazowieckie 97 17,0% 77 16,3% 39 14,8% śląskie 73 12,8% 71 15,0% 36 13,6% wielkopolskie 48 8,4% 50 10,6% 31 11,7% małopolskie 46 8,0% 42 8,9% 25 9,5% dolnośląskie 50 8,7% 32 6,8% 19 7,2% łódzkie 43 7,5% 36 7,6% 19 7,2% kujawsko-pomorskie 27 4,7% 22 4,7% 14 5,3% pomorskie 33 5,8% 34 7,2% 15 5,7% lubelskie 25 4,4% 21 4,4% 11 4,2% podkarpackie 20 3,5% 15 3,2% 10 3,8% zachodnio-pomorskie 26 4,5% 18 3,8% 10 3,8% opolskie 16 2,8% 10 2,1% 6 2,3% lubuskie 13 2,3% 11 2,3% 7 2,7% świętokrzyskie 17 3,0% 12 2,5% 8 3,0% warmińsko-mazurskie 19 3,3% 15 3,2% 9 3,4% podlaskie 19 3,3% 6 1,3% 5 1,9% OGÓŁEM 572 100,0% 472 100,0% 264 100,0% Tabela 3 Charakterystyka próby według struktury kapitału Firmy mikro Firmy małe Firmy średnie Struktura kapitału n=572 n=472 n=264 Liczba % Liczba % Liczba % wyłącznie kapitał krajowy 562 98,3% 436 92,4% 228 86,4% dominujący udział kapitału krajowego 8 1,4% 19 4,0% 20 7,6% dominujący udział kapitału zagranicznego - - 13 2,8% 8 3,0% wyłącznie kapitał zagraniczny 2 0,3% 4 0,8% 8 3,0% OGÓŁEM 572 100,0% 472 100,0% 264 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 4

Tabela 4 Charakterystyka próby według sekcji PKD Firmy mikro Firmy małe Firmy średnie Sekcja PKD n=572 n=472 n=264 Liczba % Liczba % Liczba % produkcja (przemysł) (sekcja D) 66 11,5% 95 20,1% 81 30,7% budownictwo (sekcja F) 59 10,3% 50 10,6% 20 7,6% handel hurtowy i detaliczny (sekcja G) 194 33,9% 105 22,2% 38 14,4% hotele/restauracje (sekcja H) 17 3,0% 17 3,6% 3 1,1% transport (sekcja I) 43 7,5% 8 1,7% 11 4,2% pośrednictwo finansowe (sekcja J) 23 4,0% 4 0,8% 1 0,4% obsługa nieruchomości (sekcja K) 79 13,8% 42 8,9% 32 12,1% edukacja (sekcja M) 13 2,3% 76 16,1% 37 14,0% ochrona zdrowia (sekcja N) 23 4,0% 23 4,9% 16 6,1% pozostałe (sekcja O) 55 9,6% 52 11,0% 25 9,5% OGÓŁEM 572 100,0% 472 100,0% 264 100,0% Tabela 5 Charakterystyka próby według formy prawnej Firmy mikro Firmy małe Firmy średnie Forma prawna n=572 n=472 n=264 Liczba % Liczba % Liczba % jednoosobowa działalność gospodarcza 428 74,8% 160 33,9% 24 9,1% spółka jawna 25 4,4% 49 10,4% 16 6,1% spółka partnerska 2 0,3% 10 2,1% 1,4% spółka komandytowa - - 1 0,2% 3 1,1% spółka komandytowo-akcyjna - - 1 0,2% - - spółka z o.o. 42 7,3% 121 25,6% 122 46,2% spółka akcyjna 2 0,3% 16 3,4% 18 6,8% spółka cywilna 62 10,8% 61 12,9% 23 8,7% spółdzielnia 3 0,5% 19 4,0% 23 8,7% inna 8 1,4% 34 7,2% 34 12,9% OGÓŁEM 572 100,0% 472 100,0% 264 100,0% Tabela 6 Charakterystyka próby według sposobu prowadzenia księgowości Firmy mikro Firmy małe Firmy średnie Sposób prowadzenia księgowości n=572 n=472 n=264 Liczba % Liczba % Liczba % pełna księgowość 183 32,0% 374 79,2% 260 98,5% książka przychodów-rozchodów 343 60,0% 98 20,8% 4 1,5% karta podatkowa 26 4,5% - - - - inna 20 3,5% - - - - OGÓŁEM 572 100,0% 472 100,0% 264 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 5

2. KAPITAŁ LUDZKI W SEKTORZE MSP Na podstawie wyników badania powstaje pierwszy w Polsce rozbudowany opis kapitału ludzkiego w sektorze MSP (małych i średnich przedsiębiorstw). Podział firm na 3 grupy przedsiębiorstw - firmy mikro, firmy małe i firmy średnie jest zgodny z obowiązującą w Unii Europejskiej od 1 stycznia 2005 r. definicją małych i średnich przedsiębiorstw (jako podstawowy wyróżnik każdej grupy uwzględniono zatrudnienie). Tabela 7 Podział firm na kategorie w UE od 1.01.2005 Kategoria przedsiębiorstwa Mikro < 10 Mała < 50 Średnia < 250 Zatrudnienie Obroty roczne lub Suma bilansowa 2 mln euro (wcześniej nie definiowane) 10 mln euro (1996: 7 mln) 50 mln euro (1996: 40 mln) 2 mln euro (wcześniej nie definiowane) 10 mln euro (1996: 5 mln) 43 mln euro (1996: 27 mln) Źródło: Wspólnoty Europejskie, 2006 (http://europa.eu.int/comm/enterprise/enterprise_policy/sme_definition/index_pl.htm) Prezentowane w poniższych tabelach dane w kategorii Ogółem MSP zostały obliczone przy wykorzystaniu wag, odzwierciedlających udział liczbowy każdej grupy firm w populacji generalnej aktywnych firm z sektora MSP: firmy mikro = 96,48%, firmy małe = 2,66% i firmy średnie = 0,86% (zobacz poniższa tabela). Tabela 8 Podział firm na kategorie w UE od 1.01.2005 Grupa firm Liczebność Udział procentowy Firmy mikro 1605276 96,48% Firmy małe 44326 2,66% Firmy średnie 14245 0,86% Ogółem MSP 1663847 100,0% Źródło: PARP 2006; Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2005 2006. Kapitał ludzki w sektorze MSP 6

2.1. KAPITAŁ LUDZKI MIERZONY POZIOMEM WYKSZTAŁCENIA WŁAŚCICIELA FIRMY W małych i średnich firmach w podstawowych procesach decyzyjnych kluczową rolę odgrywa właściciel. To on decyduje o alokacji zasobów firmy, o zatrudnieniu pracowników, o wyborze partnerów biznesowych (np. banków). Uwzględniając szczególną rolę właściciela w procesach gospodarczych, pomiar kapitału ludzkiego w sektorze MSP rozpoczyna się od analizy uzyskanego przez niego poziomu wykształcenia. 51,1% właścicieli MSP w Polsce ma średnie wykształcenie, 37,6% właścicieli ukończyło studia wyższe. Odsetek właścicieli posiadających wyższe wykształcenie rośnie wraz ze wzrostem skali działalności firm (wynosi 36,7% w firmach mikro, 57,2% w firmach małych i 69,3% w firmach średnich). Tabela 9 Kapitał ludzki w sektorze MSP analiza wg poziomu wykształcenia właściciela firmy / osoby zarządzającej Firmy mikro Małe firmy firmy Wykształcenie Ogółem n=572 n=472 n=264 właściciela firmy / MSP liczba % liczba % liczba % osoby zarządzającej Podstawowe 0,3% 2 0,3% 0 0,0% 2 0,8% Zasadnicze zawodowe 11,1% 65 11,4% 14 3,0% 4 1,5% 51,1% 295 51,6% 188 39,8% 75 28,4% 37,6% 210 36,7% 270 57,2% 183 69,3% OGÓŁEM 100% 572 100,0% 472 100,0% 264 100,0% Inną metodą pomiaru kapitału ludzkiego jest liczba lat nauki właściciela firmy. Średnia liczba lat nauki właściciela MSP wynosi 14,22 lat (a mediana 13 lat). Im większa firma, tym więcej lat nauki ma za sobą jej właściciel. Tabela 10 Liczba lat nauki właściciela firmy / osoby zarządzającej Wskaźnik Ogółem MSP Firmy mikro n=469 Małe firmy n=357 firmy n=203 Średnia liczba lat nauki 14,22 14,15 15,62 16,14 Mediana liczby lat nauki 13,00 13,00 16,00 17,00 Kapitał ludzki w sektorze MSP 7

2.2. KAPITAŁ LUDZKI MIERZONY DOŚWIADCZENIEM BIZNESOWYM WŁAŚCICIELA FIRMY Kolejną metodą pomiaru zgromadzonego kapitału ludzkiego jest określenie doświadczenia właściciela firmy w prowadzeniu działalności w danej branży. Średnia liczba lat pracy właściciela w danej branży wyniosła 13,40 lat (mediana 11,00 lat). Uzyskanie większej skali działalności wymaga z reguły większego doświadczenia, co potwierdzają wyniki badania. W firmach mikro średnia liczba lat pracy właściciela w danej branży wynosi 13,36 lat, w firmach małych 13,78 lat, a w firmach średnich 15,53 lat. Tabela 11 Liczba lat pracy w danej branży właściciela firmy / osoby zarządzającej Wskaźnik Średnia liczba lat pracy w danej branży Mediana liczby lat pracy w danej branży Ogółem MSP Firmy mikro n=469 Małe firmy n=357 firmy n=203 13,40 13,36 13,78 15,53 11,00 11,00 11,00 15,00 2.3. KAPITAŁ LUDZKI MIERZONY DORADZTWEM ZE STRONY RODZINY WŁAŚCICIELA FIRMY 24,5% właścicieli firm z sektora MSP korzysta z doradztwa ze strony rodziny (wcześniej prowadzącej ten sam biznes). Najwyższy odsetek właścicieli korzystających z doradztwa rodziny został odnotowany w grupie firm mikro (24,8%), a najniższy w grupie firm średnich (9,8%). Tabela 12 Doradztwo ze strony rodziny (wcześniej prowadzącej ten sam biznes) Doradztwo ze strony rodziny (wcześniej Ogółem Firmy mikro n=572 Małe firmy n=472 firmy n=264 prowadzącej ten sam biznes) MSP liczba % liczba % liczba % Nie 75,6% 430 75,2% 387 82,0% 238 90,2% Tak 24,5% 142 24,8% 85 18,0% 26 9,8% OGÓŁEM 100% 572 100,0% 472 100,0% 264 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 8

2.4. LICZBA PRACOWNIKÓW O KWALIFIKACJACH NA DOBRYM POZIOMIE MIĘDZYNARODOWYM Kapitał ludzki może być też mierzony liczbą pracowników o odpowiednim poziomie kwalifikacji. Średnia liczba pracowników o kwalifikacjach na dobrym poziomie międzynarodowym wyniosła 1,5 (a mediana 1,0). Uwaga: należy pamiętać, że ocena kwalifikacji pracowników ma charakter subiektywny. Tabela 13 Liczba pracowników o kwalifikacjach na dobrym poziomie międzynarodowym Wskaźnik Średnia liczba pracowników o kwalifikacjach na dobrym poziomie międzynarodowym Mediana liczby pracowników o kwalifikacjach na dobrym poziomie międzynarodowym Ogółem MSP Firmy mikro n=469 Małe firmy n=357 firmy n=203 1,50 1,13 6,97 25,10 1,00 1,00 4,00 15,00 2.5. LICZBA PRACOWNIKÓW O KWALIFIKACJACH NA DOBRYM POZIOMIE KRAJOWYM Średnia liczba pracowników o kwalifikacjach na dobrym poziomie krajowym wyniosła 3,23 (a mediana 3,00). Uwaga: należy pamiętać, że ocena kwalifikacji pracowników ma charakter subiektywny. Tabela 14 Liczba pracowników o kwalifikacjach na dobrym poziomie krajowym Wskaźnik Średnia liczba pracowników o kwalifikacjach na dobrym poziomie krajowym Mediana liczby pracowników o kwalifikacjach na dobrym poziomie krajowym Ogółem MSP Firmy mikro n=469 Małe firmy n=426 firmy n=234 3,23 2,49 12,83 53,72 3,00 2,00 10,00 40,00 Kapitał ludzki w sektorze MSP 9

2.6. DOŚWIADCZENIE PRACOWNIKÓW LICZBA LAT PRACY W BADANEJ FIRMIE Średnia liczba lat pracy na kluczowych stanowiskach wyniosła 8,55 lat (a mediana 6,00 lat). Najwyższa średnia liczba lat pracy na kluczowych stanowiskach została odnotowana w grupie firm średnich (zatrudnienie 50 249 osób) i wyniosła 10,88 lat. Tabela 15 Doświadczenie pracowników liczba lat pracy w badanej firmie Wskaźnik Średnia liczba lat pracy na kluczowych stanowiskach Mediana liczby lat pracy na kluczowych stanowiskach Ogółem MSP Firmy mikro n=572 Małe firmy n=472 firmy n=264 8,55 8,54 7,83 10,88 6,00 6,00 6,00 10,00 Kapitał ludzki w sektorze MSP 10

3. MAŁE I ŚREDNIE FIRMY JAKO ORGANIZACJE UCZĄCE SIĘ Zgodnie z teorią T. Schultza kapitał ludzki może być powiększany przez różnego rodzaju inwestycje - takie jak np. szkolenia, zwiększanie dostępu do fachowej wiedzy oraz informacji. 3.1. LICZBA PRACOWNIKÓW OBJĘTYCH SZKOLENIAMI Średnia liczba pracowników, którzy uczestniczyli w ciągu ostatnich 12 miesięcy w jakichkolwiek szkoleniach wyniosła 0,99 (mediana 0). Tabela 16 Liczba pracowników objętych szkoleniami Wskaźnik Średnia liczba pracowników, którzy uczestniczyli w ciągu ostatnich 12 miesięcy w jakichkolwiek szkoleniach Mediana liczby pracowników, którzy uczestniczyli w ciągu ostatnich 12 miesięcy w jakichkolwiek szkoleniach Ogółem MSP Firmy mikro n=469 Małe firmy n=389 firmy n=227 0,99 0,69 5,59 19,48 0,00 0,00 3,00 10,00 3.2. KORZYSTANIE Z DORADZTWA Tylko 2,5% badanych firm w ostatnich 3 latach korzystało z doradztwa ze strony wyższych uczelni, ośrodków doradztwa dla MSP, centrów technologicznych (jednostek badawczorozwojowych) itp. Najwyższy odsetek firm korzystających z doradztwa odnotowano w grupie firm średnich (14%), a najniższy w grupie firm mikro (2,3%). Tabela 17 Korzystanie z doradztwa ze strony wyższych uczelni, ośrodków doradztwa dla MSP, centrów technologicznych Korzystanie Ogółem Firmy mikro n=572 Małe firmy n=472 firmy n=264 z doradztwa MSP liczba % liczba % liczba % Nie 97,6% 559 97,7% 439 93,0% 227 86,0% Tak 2,5% 13 2,3% 33 7,0% 37 14,0% OGÓŁEM 100% 572 100,0% 472 100,0% 264 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 11

Tabela 18 Korzystanie z doradztwa analiza wg rodzaju instytucji / firmy, która doradzała badanym podmiotom gospodarczym z sektora MSP Instytucje / firmy Ogółem Firmy mikro n=572 Małe firmy n=472 firmy n=264 doradzające MSP MSP liczba % liczba % liczba % uczelnie 1,1% 6 1,0% 14 3,0% 19 7,2% Ośrodki doradztwa dla małych firm 0,9% 5 0,9% 7 1,5% 7 2,7% Centra technologiczne 0,3% 1 0,2% 5 1,1% 11 4,2% Inkubatory przedsiębiorczości 0,2% 1 0,2% 1 0,2% 2 0,8% Firmy konsultingowe 0,3% 1 0,2% 9 1,9% 5 1,9% Inne 0,3% 2 0,3% 2 0,4% 0 0,0% OGÓŁEM* 2,5% 13 2,3% 32 6,8% 37 14,0% *Firmy, które skorzystały z jakiejkolwiek instytucji / firmy doradczej (można było wymienić kilka takich instytucji firm). 3.3. PROWADZENIE BADAŃ MARKETINGOWYCH Tylko 5,5% badanych firm prowadziło w ciągu ostatnich 12 miesięcy badania marketingowe. Odsetek firm prowadzących badania marketingowe zwiększał się wraz ze skalą działalności (od 5,4% w grupie firm mikro, przez 9,1% w grupie małych firm, do 19,3% w grupie średnich firm). Tabela 19 Prowadzenie badań marketingowych Prowadzenie badań Ogółem Firmy mikro n=572 Małe firmy n=472 firmy n=264 marketingowych MSP liczba % liczba % liczba % Nie 94,5% 541 94,6% 429 90,9% 213 80,7% Tak 5,5% 31 5,4% 43 9,1% 51 19,3% OGÓŁEM 100% 572 100,0% 472 100,0% 264 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 12

3.4. WSPÓŁPRACA Z FIRMAMI ZE SWOJEJ BRANŻY 25,9% badanych podmiotów gospodarczych współpracuje z innymi firmami ze swojej branży. Tak duży odsetek firm współpracujących ze swoimi konkurentami jest pewnym zaskoczeniem i może oznaczać, że w gospodarce spontanicznie tworzą się skupiska branżowe firm (clusters). Odsetek firm współpracujących z innymi firmami ze swojej branży rośnie wraz ze skalą działalności (od 25,7% w grupie firm mikro, przez 29,7% w grupie małych firm, do 38,3% w grupie średnich firm). Tabela 20 Współpraca z innymi firmami z branży Współpraca z innymi Ogółem Firmy mikro n=572 Małe firmy n=472 firmy n=264 firmami z branży MSP liczba % liczba % liczba % Nie 74,2% 425 74,3% 332 70,3% 163 61,7% Tak 25,9% 147 25,7% 140 29,7% 101 38,3% OGÓŁEM 100% 572 100,0% 472 100,0% 264 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 13

4. KAPITAŁ LUDZKI A ZACHOWANIA GOSPODARCZE FIRM Jednym z głównych celów projektu jest analiza wpływu zaangażowanego kapitału ludzkiego na zachowania gospodarcze firm z sektora MSP. Na tym etapie badań wszystkie dane wynikowe będą przedstawiane odrębnie dla 3 grup firm: firm mikro, firm małych i firm średnich. W grupie firm mikro analizie opisowej zostaną poddane wszystkie 3 poziomy wykształcenia właściciela (podstawowe i zawodowe, średnie oraz wyższe). W grupach firm małych i średnich analizie opisowej zostaną poddane tylko dwa poziomy wykształcenia średnie i wyższe, bo próbki firm, których właścicielami są osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym okazały się zbyt małe (wynoszą odpowiednio n=14 w grupie firm małych i n=6 w grupie firm średnich). Do celów poglądowych dane o próbkach firm prowadzonych przez właścicieli z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym zostały jednak przedstawione w tabelach (są oznaczone szarym kolorem). Kapitał ludzki w sektorze MSP 14

4.1. KAPITAŁ LUDZKI A INWESTOWANIE Badane były inwestycje zrealizowanych w ostatnich 12 miesiącach oraz plany inwestycyjne na najbliższy rok. Wszystkie analizy prezentowane są w rozbiciu na 3 klasy wielkościowe firm (firmy mikro, małe i średnie) oraz 3 grupy wykształcenia. Firmy mikro Poziom wykształcenia właściciela firmy mikro nie przekłada się bezpośrednio na odsetek firm podejmujących inwestycje (analiza ogółem). Tabela 21 mikro a podejmowane inwestycje Inwestowanie zawodowe (n=67) (n=295) (n=210) Nie 40 59,7% 177 60,0% 126 60,0% Tak 27 40,3% 118 40,0% 84 40,0% OGÓŁEM 67 100,0% 295 100,0% 210 100,0% Przy analizie rodzajowej zrealizowanych inwestycji widać następujące prawidłowości im wyższy poziom wykształcenia właściciela firmy, tym częściej firmy kupują sprzęt komputerowy, a tym rzadziej środki transportu. Tabela 22 mikro a rodzaje podejmowanych inwestycji Rodzaje inwestycji Podstawowe i zawodowe (n=67) (n=295) (n=210) Zakup sprzętu komputerowego 4 6,0% 29 9,8% 40 19,0% Bieżące remonty i przebudowy 8 11,9% 53 18,0% 35 16,7% Zakup pojedynczych maszyn i urządzeń 11 16,4% 45 15,3% 25 11,9% Zakup oprogramowania komputerowego 5 7,5% 20 6,8% 24 11,4% Zakup środków transportu 11 16,4% 42 14,2% 20 9,5% Budowa nowych pomieszczeń, zakładów 3 4,5% 17 5,8% 9 4,3% Zakup kompletnych linii technologicznych 0 0,0% 4 1,4% 2 1,0% Inne inwestycje 3 4,5% 5 1,7% 4 1,9% Firma inwestowała 27 40,3% 118 40,0% 84 40,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 15

Przy analizie źródeł finansowania inwestycji uwagę zwraca relatywnie niski (7,4%) wskaźnik korzystania z kredytów w grupie firm prowadzonych przez właścicieli z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym. Tabela 23 mikro a źródła finansowania inwestycji Źródła finansowania inwestycji zawodowe (n=27) (n=118) (n=84) Środki własne 26 96,3% 105 89,0% 79 94,0% Kredyty 2 7,4% 19 16,1% 13 15,5% Leasing 2 7,4% 11 9,3% 6 7,1% Inne 0 0,0% 3 2,5% 0 0,0% OGÓŁEM 27 100,0% 118 100,0% 84 100,0% Plany inwestycyjne najczęściej deklarują firmy zarządzane przez osoby z wyższym wykształceniem (42,4%). Tabela 24 mikro a plany inwestycyjne Plany inwestycyjne zawodowe (n=67) (n=295) (n=210) Nie 46 68,7% 196 66,4% 121 57,6% Tak 21 31,3% 99 33,6% 89 42,4% OGÓŁEM 67 100,0% 295 100,0% 210 100,0% Im wyższy poziom wykształcenia właściciela firmy, tym częściej firmy deklarują plany zakupu sprzęt komputerowego oraz oprogramowania, a tym rzadziej plany zakupu środków transportu. Tabela 25 mikro a rodzaje planowanych inwestycji Rodzaje planowanych inwestycji zawodowe (n=67) (n=295) (n=210) Zakup sprzętu komputerowego 1 1,5% 21 7,1% 37 17,6% Zakup oprogramowania komputerowego 0 0,0% 15 5,1% 27 12,9% Bieżące remonty i przebudowy 9 13,4% 42 14,2% 25 11,9% Zakup pojedynczych maszyn i urządzeń 7 10,4% 30 10,2% 22 10,5% Zakup środków transportu 7 10,4% 28 9,5% 17 8,1% Budowa nowych pomieszczeń, zakładów 2 3,0% 9 3,1% 6 2,9% Zakup kompletnych linii technologicznych 0 0,0% 5 1,7% 2 1,0% Inne inwestycje 0 0,0% 5 1,7% 1 0,5% Firma planuje inwestycje 21 31,3% 99 33,6% 89 42,4% Kapitał ludzki w sektorze MSP 16

Firmy małe Uwaga: ze względu na niewielką liczebność n=14 firm prowadzonych przez osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym grupa ta została pominięta w analizach opisowych. Porównując firmy prowadzone przez osoby ze średnim i wyższym wykształceniem, widać wyraźnie wyższy wskaźnik inwestycji w tej drugiej grupie przedsiębiorstw (wskaźniki odpowiednio: 38,3% : 56,7%). Tabela 26 Wykształcenie właściciela małej firmy a podejmowane inwestycje Inwestowanie zawodowe (n=14) (n=188) (n=270) Nie 8 57,1% 116 61,7% 117 43,3% Tak 6 42,9% 72 38,3% 153 56,7% OGÓŁEM 14 100,0% 188 100,0% 270 100,0% W analizie porównawczej duże różnice na korzyść firm prowadzonych przez osoby z wyższym wykształceniem występują w następujących rodzajach inwestycji: zakup sprzętu komputerowego (26,7% : 9,0%), zakup oprogramowania (20,4% : 5,9%) oraz bieżące remonty i przebudowy (28,5% : 14,4%). Tabela 27 Wykształcenie właściciela małej firmy a rodzaje podejmowanych inwestycji Rodzaje inwestycji zawodowe (n=14) (n=188) (n=270) Bieżące remonty i przebudowy 4 28,6% 27 14,4% 77 28,5% Zakup sprzętu komputerowego 0 0,0% 17 9,0% 72 26,7% Zakup oprogramowania komputerowego 0 0,0% 11 5,9% 55 20,4% Zakup pojedynczych maszyn i urządzeń 4 28,6% 30 16,0% 52 19,3% Zakup środków transportu 1 7,1% 21 11,2% 43 15,9% Budowa nowych pomieszczeń, zakładów 0 0,0% 17 9,0% 21 7,8% Zakup kompletnych linii technologicznych 0 0,0% 5 2,7% 7 2,6% Inne inwestycje 0 0,0% 5 2,7% 6 2,2% Firma inwestowała 6 42,9% 72 38,3% 153 56,7% Przy finansowaniu inwestycji małe firmy prowadzone przez osoby z wyższym wykształceniem relatywnie częściej (niż firmy prowadzone przez osoby ze średnim wykształceniem) korzystają z kredytów (17,0% : 12,5%), a rzadziej z leasingu (11,8% : 15,3%). Kapitał ludzki w sektorze MSP 17

Tabela 28 Wykształcenie właściciela małej firmy a źródła finansowania inwestycji Źródła finansowania inwestycji zawodowe (n=6) (n=72) (n=153) Środki własne 6 100,0% 66 91,7% 141 92,2% Kredyty 1 16,7% 9 12,5% 26 17,0% Leasing 1 16,7% 11 15,3% 18 11,8% Inne 0 0,0% 2 2,8% 3 2,0% OGÓŁEM 6 100,0% 72 100,0% 153 100,0% Małe firmy prowadzone przez osoby z wyższym wykształceniem częściej deklarują plany inwestycyjne (54,8% : 39,9%). Tabela 29 Wykształcenie właściciela małej firmy a plany inwestycyjne Plany inwestycyjne zawodowe (n=14) (n=188) (n=270) Nie 9 64,3% 113 60,1% 122 45,2% Tak 5 35,7% 75 39,9% 148 54,8% OGÓŁEM 14 100,0% 188 100,0% 270 100,0% W analizie porównawczej duże różnice na korzyść firm prowadzonych przez osoby z wyższym wykształceniem występują w następujących rodzajach planowanych inwestycji: zakup sprzętu komputerowego (17,4% : 8,0%), zakup oprogramowania (13,0% : 4,3%) oraz bieżące remonty i przebudowy (22,6% : 10,1%). Tabela 30 Wykształcenie właściciela małej firmy a rodzaje planowanych inwestycji Rodzaje planowanych inwestycji zawodowe (n=14) (n=188) (n=270) Bieżące remonty i przebudowy 3 21,4% 19 10,1% 61 22,6% Zakup sprzętu komputerowego 0 0,0% 15 8,0% 47 17,4% Zakup pojedynczych maszyn i urządzeń 2 14,3% 24 12,8% 35 13,0% Zakup oprogramowania komputerowego 0 0,0% 8 4,3% 35 13,0% Zakup środków transportu 1 7,1% 22 11,7% 35 13,0% Budowa nowych pomieszczeń, zakładów 0 0,0% 13 6,9% 22 8,1% Zakup kompletnych linii technologicznych 0 0,0% 2 1,1% 2 0,7% Inne inwestycje 0 0,0% 1 0,5% 5 1,9% Firma planuje inwestycje 5 35,7% 75 39,9% 148 54,8% Kapitał ludzki w sektorze MSP 18

Firmy średnie Uwaga: ze względu na niewielką liczebność n=6 firm prowadzonych przez osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym grupa ta została pominięta w analizach opisowych. Porównując firmy prowadzone przez osoby ze średnim i wyższym wykształceniem, widać wyższy wskaźnik inwestycji w tej drugiej grupie przedsiębiorstw (wskaźniki odpowiednio: 58,7% : 67,2%). Tabela 31 Wykształcenie właściciela średniej firmy a podejmowane inwestycje Inwestowanie zawodowe (n=6) (n=75) (n=183) Nie 1 16,7% 31 41,3% 60 32,8% Tak 5 83,3% 44 58,7% 123 67,2% OGÓŁEM 6 100,0% 75 100,0% 183 100,0% W analizie porównawczej znaczące różnice na korzyść firm prowadzonych przez osoby z wyższym wykształceniem występują w następujących rodzajach inwestycji: bieżące remonty i przebudowy (42,6% : 29,3%), zakup pojedynczych maszyn i urządzeń (27,3% : 16,0%), zakup oprogramowania (23,5% : 17,3%) oraz zakup sprzętu komputerowego (30,6% : 25,3%). Firmy prowadzone przez osoby ze średnim wykształceniem częściej inwestowały w środki transportu (18,7% : 14,2%) oraz kompletne linie technologiczne (10,7% : 7,1%). Tabela 32 Wykształcenie właściciela średniej firmy a rodzaje podejmowanych inwestycji Rodzaje inwestycji zawodowe (n=6) (n=75) (n=183) Bieżące remonty i przebudowy 2 33,3% 22 29,3% 78 42,6% Zakup sprzętu komputerowego 0 0,0% 19 25,3% 56 30,6% Zakup pojedynczych maszyn i urządzeń 4 66,7% 12 16,0% 50 27,3% Zakup oprogramowania komputerowego 0 0,0% 13 17,3% 43 23,5% Zakup środków transportu 2 33,3% 14 18,7% 26 14,2% Budowa nowych pomieszczeń, zakładów 1 16,7% 10 13,3% 22 12,0% Zakup kompletnych linii technologicznych 0 0,0% 8 10,7% 13 7,1% Inne inwestycje 0 0,0% 3 4,0% 3 1,6% Firma inwestowała 5 83,3% 44 58,7% 123 67,2% Przy finansowaniu inwestycji właściciele z wyższym wykształceniem relatywnie częściej korzystali ze środków własnych (95,9% : 90,9%), a rzadziej z kredytów (19,5% : 22,7%) i leasingu (8,9% : 13,6%). Kapitał ludzki w sektorze MSP 19

Tabela 33 Wykształcenie właściciela średniej firmy a źródła finansowania inwestycji Źródła finansowania inwestycji zawodowe (n=5) (n=44) (n=123) Środki własne 5 100,0% 40 90,9% 118 95,9% Kredyty 1 20,0% 10 22,7% 24 19,5% Leasing 1 20,0% 6 13,6% 11 8,9% Inne 0 0,0% 1 2,3% 6 4,9% OGÓŁEM 5 100,0% 44 100,0% 123 100,0% firmy prowadzone przez osoby z wyższym wykształceniem częściej deklarują plany inwestycyjne (67,2% : 53,3%). Tabela 34 Wykształcenie właściciela średniej firmy a plany inwestycyjne Plany inwestycyjne zawodowe (n=6) (n=75) (n=183) Nie 2 33,3% 35 46,7% 60 32,8% Tak 4 66,7% 40 53,3% 123 67,2% OGÓŁEM 6 100,0% 75 100,0% 183 100,0% W analizie porównawczej znaczące różnice na korzyść firm prowadzonych przez osoby z wyższym wykształceniem występują w następujących rodzajach planowanych inwestycji: zakup sprzętu komputerowego (20,2% : 10,7%), zakup pojedynczych maszyn i urządzeń (21,3% : 13,3%), budowa nowych pomieszczeń / zakładów (16,4% : 9,3%), zakup oprogramowania (15,8% : 9,3%) oraz budowa nowych pomieszczeń, zakładów (16,4% : 9,3%). Tabela 35 Wykształcenie właściciela średniej firmy a rodzaje planowanych inwestycji Rodzaje planowanych inwestycji zawodowe (n=6) (n=75) (n=183) Bieżące remonty i przebudowy 3 50,0% 23 30,7% 51 27,9% Zakup pojedynczych maszyn i urządzeń 1 16,7% 10 13,3% 39 21,3% Zakup sprzętu komputerowego 0 0,0% 8 10,7% 37 20,2% Zakup środków transportu 1 16,7% 9 12,0% 31 16,9% Budowa nowych pomieszczeń, zakładów 2 33,3% 7 9,3% 30 16,4% Zakup oprogramowania komputerowego 0 0,0% 7 9,3% 29 15,8% Zakup kompletnych linii technologicznych 0 0,0% 2 2,7% 10 5,5% Inne inwestycje 0 0,0% 4 5,3% 3 1,6% Firma planuje inwestycje 4 66,7% 40 53,3% 123 67,2% Kapitał ludzki w sektorze MSP 20

4.2. KAPITAŁ LUDZKI A INNNOWACJE Firmy mikro Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia właściciela, rośnie odsetek firm wprowadzających innowacje. Tabela 36 mikro a innowacje Innowacje zawodowe (n=67) (n=295) (n=210) Nie 56 83,6% 220 74,6% 148 70,5% Tak 11 16,4% 75 25,4% 62 29,5% OGÓŁEM 67 100,0% 295 100,0% 210 100,0% W większości (6 na 7 analizowanych) kategorii rodzajowych wprowadzanych innowacji najwyższy odsetek firm odnotowano w grupie firm prowadzonych przez osoby z wyższym wykształceniem (ale różnice na ogół nie były znaczące). Tabela 37 mikro a rodzaje wdrażanych innowacji Rodzaje innowacji zawodowe (n=67) (n=295) (n=210) Wprowadzenie nowych produktów / usług 9 13,4% 44 14,9% 29 13,8% Znaczące modyfikacje / zmiany w istniejącej ofercie 0 0,0% 7 2,4% 15 7,1% Znaczące zmiany w organizacji 0 0,0% 8 2,7% 11 5,2% Nowy sposób obsługi klientów 2 3,0% 13 4,4% 10 4,8% Zmiany technologii / sposobu produkowania towarów / świadczenia usług 1 1,5% 11 3,7% 9 4,3% Wejście na nowe rynki geograficzne 0 0,0% 4 1,4% 8 3,8% Zmiany w sposobach dystrybucji produktów 0 0,0% 4 1,4% 4 1,9% Inne innowacje 0 0,0% 7 2,4% 3 1,4% Firma wprowadzała innowacje 11 16,4% 75 25,4% 62 29,5% Kapitał ludzki w sektorze MSP 21

Firmy małe Uwaga: ze względu na niewielką liczebność (n=14) firm prowadzonych przez osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym grupa ta została pominięta w analizach opisowych. Porównując firmy prowadzone przez osoby ze średnim i wyższym wykształceniem, widać wyraźnie wyższy wskaźnik firm wprowadzających innowacje w tej drugiej grupie przedsiębiorstw (wskaźniki odpowiednio: 29,3% i 37,8%). Tabela 38 Wykształcenie właściciela małej firmy a innowacje Innowacje zawodowe (n=14) (n=188) (n=270) Nie 9 64,3% 133 70,7% 168 62,2% Tak 5 35,7% 55 29,3% 102 37,8% OGÓŁEM 14 100,0% 188 100,0% 270 100,0% W 5 kategoriach rodzajowych innowacji wyższy odsetek małych firm wdrażających różne innowacje został odnotowany w grupie przedsiębiorstw prowadzonych przez osoby z wyższym wykształceniem, w 2 kategoriach - w grupie przedsiębiorstw prowadzonych przez osoby ze średnim wykształceniem. Tabela 39 Wykształcenie właściciela małej firmy a rodzaje wdrażanych innowacji Rodzaje innowacji zawodowe (n=14) (n=188) (n=270) Wprowadzenie nowych produktów / usług 5 35,7% 20 10,6% 45 16,7% Znaczące modyfikacje / zmiany w istniejącej ofercie 1 7,1% 14 7,4% 27 10,0% Nowy sposób obsługi klientów 0 0,0% 13 6,9% 21 7,8% Zmiany technologii / sposobu produkowania towarów / świadczenia usług 1 7,1% 11 5,9% 19 7,0% Wejście na nowe rynki geograficzne 0 0,0% 10 5,3% 19 7,0% Znaczące zmiany w organizacji 0 0,0% 10 5,3% 13 4,8% Zmiany w sposobach dystrybucji produktów 0 0,0% 12 6,4% 9 3,3% Inne innowacje 1 7,1% 1 0,5% 1 0,4% Firma wprowadzała innowacje 5 35,7% 55 29,3% 102 37,8% Kapitał ludzki w sektorze MSP 22

Firmy średnie Uwaga: ze względu na niewielką liczebność (n=6) firm prowadzonych przez osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym grupa ta została pominięta w analizach opisowych. Porównując firmy prowadzone przez osoby ze średnim i wyższym wykształceniem, widać wyraźnie wyższy wskaźnik firm wprowadzających innowacje w tej drugiej grupie przedsiębiorstw (wskaźniki odpowiednio: 26,7% i 47,5%). Tabela 40 Wykształcenie właściciela średniej firmy a innowacje Innowacje zawodowe (n=6) (n=75) (n=183) Nie 2 33,3% 55 73,3% 96 52,5% Tak 4 66,7% 20 26,7% 87 47,5% OGÓŁEM 6 100,0% 75 100,0% 183 100,0% W 5 kategoriach rodzajowych wyższy odsetek średnich firm wdrażających innowacje został odnotowany w grupie przedsiębiorstw prowadzonych przez osoby z wyższym wykształceniem, w 2 kategoriach - w grupie przedsiębiorstw prowadzonych przez osoby ze średnim wykształceniem. Tabela 41 Wykształcenie właściciela średniej firmy a rodzaje wdrażanych innowacji Rodzaje innowacji zawodowe (n=6) (n=75) (n=183) Wprowadzenie nowych produktów / usług 1 16,7% 9 12,0% 36 19,7% Znaczące modyfikacje / zmiany w istniejącej ofercie 3 50,0% 6 8,0% 22 12,0% Wejście na nowe rynki geograficzne 2 33,3% 6 8,0% 21 11,5% Zmiany technologii / sposobu produkowania towarów / świadczenia usług 0 0,0% 8 10,7% 18 9,8% Znaczące zmiany w organizacji 0 0,0% 2 2,7% 15 8,2% Nowy sposób obsługi klientów 0 0,0% 4 5,3% 14 7,7% Zmiany w sposobach dystrybucji produktów 0 0,0% 5 6,7% 8 4,4% Inne innowacje 0 0,0% 0 0,0% 4 2,2% Firma wprowadzała innowacje 4 66,7% 20 26,7% 87 47,5% Kapitał ludzki w sektorze MSP 23

4.3. KAPITAŁ LUDZKI A STOPIEŃ INTERNETYZACJI FIRMY Firmy mikro Wskaźniki korzystania przez firmy z internetu rosną wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia. Różnice są bardzo duże - tylko 35,8% firm prowadzonych przez osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym korzysta z internetu, przy 73,8% firm prowadzonych przez osoby z wykształceniem wyższych. Tabela 42 mikro a korzystanie z internetu Korzystanie z internetu zawodowe (n=67) (n=295) (n=210) Nie 43 64,2% 138 46,8% 55 26,2% Tak 24 35,8% 157 53,2% 155 73,8% OGÓŁEM 67 100,0% 295 100,0% 210 100,0% Tabela 43 mikro a stopień internetyzacji firmy Stopień internetyzacji firmy zawodowe (n=67) (n=295) (n=210) Korzystamy z internet bankingu 17 25,4% 114 38,6% 106 50,5% Posiadamy stronę www zawierającą tylko podstawowe informacje o firmie 3 4,5% 42 14,2% 43 20,5% Posiadamy stronę www z funkcją interaktywną (możliwość nawiązania kontaktu z firmą poprzez adres e-mail podany na stronie) 7 10,4% 25 8,5% 40 19,0% Możliwość złożenia zamówienia i zapłaty za produkty drogą elektroniczną 1 1,5% 10 3,4% 8 3,8% Możliwość złożenia zamówienia na nasze produkty drogą elektroniczną 2 3,0% 14 4,7% 6 2,9% Firma korzysta z internetu 24 35,8% 157 53,2% 155 73,8% Kapitał ludzki w sektorze MSP 24

Firmy małe Uwaga: ze względu na niewielką liczebność (n=14) firm prowadzonych przez osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym grupa ta została pominięta w analizach opisowych. Firmy prowadzone przez osoby z wykształceniem wyższym częściej korzystają z internetu, niż firmy prowadzone przez osoby z wykształceniem średnim (85,2% : 73,9%). Tabela 44 Wykształcenie właściciela małej firmy a korzystanie z internetu Korzystanie z internetu zawodowe (n=14) (n=188) (n=270) Nie 8 57,1% 49 26,1% 40 14,8% Tak 6 42,9% 139 73,9% 230 85,2% OGÓŁEM 14 100,0% 188 100,0% 270 100,0% Tabela 45 Wykształcenie właściciela małej firmy a stopień internetyzacji firmy Stopień internetyzacji firmy zawodowe (n=14) (n=188) (n=270) Korzystamy z internet bankingu 3 21,4% 94 50,0% 155 57,4% Posiadamy stronę www zawierającą tylko podstawowe informacje o firmie 2 14,3% 48 25,5% 74 27,4% Posiadamy stronę www z funkcją interaktywną (możliwość nawiązania kontaktu z firmą poprzez adres e-mail podany na stronie) 2 14,3% 33 17,6% 57 21,1% Możliwość złożenia zamówienia na nasze produkty drogą elektroniczną 0 0,0% 9 4,8% 28 10,4% Możliwość złożenia zamówienia i zapłaty za produkty drogą elektroniczną 0 0,0% 12 6,4% 26 9,6% Firma korzysta z internetu 6 42,9% 139 73,9% 230 85,2% Kapitał ludzki w sektorze MSP 25

Firmy średnie Uwaga: ze względu na niewielką liczebność (n=6) firm prowadzonych przez osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym grupa ta została pominięta w analizach opisowych. Firmy prowadzone przez osoby z wykształceniem wyższym częściej korzystają z internetu, niż firmy prowadzone przez osoby z wykształceniem średnim (95,6% : 84,0%). Tabela 46 Wykształcenie właściciela średniej firmy a korzystanie z internetu Korzystanie z internetu zawodowe (n=6) (n=75) (n=183) Nie 0 0,0% 12 16,0% 8 4,4% Tak 6 100,0% 63 84,0% 175 95,6% OGÓŁEM 6 100,0% 75 100,0% 183 100,0% Tabela 47 Wykształcenie właściciela średniej firmy a stopień internetyzacji firmy Stopień internetyzacji firmy (n=75) zawodowe (n=6) (n=183) L. % L. % L. % Korzystamy z internet bankingu 5 83,3% 45 60,0% 128 69,9% Posiadamy stronę www zawierającą tylko podstawowe informacje o firmie 3 50,0% 31 41,3% 74 40,4% Posiadamy stronę www z funkcją interaktywną (możliwość nawiązania kontaktu z firmą poprzez adres e-mail podany na stronie) 1 16,7% 12 16,0% 43 23,5% Możliwość złożenia zamówienia i zapłaty za produkty drogą elektroniczną 1 16,7% 4 5,3% 20 10,9% Możliwość złożenia zamówienia na nasze produkty drogą elektroniczną 1 16,7% 6 8,0% 10 5,5% Firma korzysta z internetu 6 100,0% 63 84,0% 175 95,6% Kapitał ludzki w sektorze MSP 26

4.4. KAPITAŁ LUDZKI A PLANOWANIE BIZNESOWE Firmy mikro Firmy mikro prowadzone przez osoby z wykształceniem podstawowym relatywnie częściej (niż firmy prowadzone przez osoby z wykształceniem średnim i wyższym) nie stosują w ogóle biznes planów (19,4%) lub planują działania biznesowe tylko na bieżąco (44,8%). Tabela 48 mikro a horyzont czasowy biznes planu Horyzont czasowy biznes planu zawodowe (n=67) (n=295) (n=210) na bieżąco 30 44,8% 127 43,1% 83 39,5% 3 miesiące 2 3,0% 11 3,7% 5 2,4% 6 miesięcy 4 6,0% 18 6,1% 11 5,2% 1 rok 7 10,4% 60 20,3% 61 29,0% 3 lata 2 3,0% 12 4,1% 16 7,6% 5 lat lub więcej 9 13,4% 23 7,8% 15 7,1% nie stosuje 13 19,4% 44 14,9% 19 9,0% OGÓŁEM 67 100,0% 295 100,0% 210 100,0% Firmy małe Uwaga: ze względu na niewielką liczebność (n=14) firm prowadzonych przez osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym grupa ta została pominięta w analizach opisowych. W grupie firm o różnej wartości kapitału ludzkiego nie widać wyraźnych prawidłowości. Firmy prowadzone przez osoby z wykształceniem wyższym częściej stosują roczne plany biznesowe (48,1% : 34,6%), ale rzadziej np. 3-letnie plany biznesowe (5,2% : 10,1%). Tabela 49 Wykształcenie właściciela małej firmy a horyzont czasowy biznes planu Horyzont czasowy biznes planu zawodowe (n=14) (n=188) (n=270) na bieżąco 4 28,6% 48 25,5% 54 20,0% 3 miesiące 2 14,3% 10 5,3% 8 3,0% 6 miesięcy 1 7,1% 9 4,8% 12 4,4% 1 rok 5 35,7% 65 34,6% 130 48,1% 3 lata 0 0,0% 19 10,1% 14 5,2% 5 lat lub więcej 2 14,3% 22 11,7% 25 9,3% nie stosuje 0 0,0% 15 8,0% 27 10,0% OGÓŁEM 14 100,0% 188 100,0% 270 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 27

Firmy średnie Uwaga: ze względu na niewielką liczebność (n=6) firm prowadzonych przez osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym grupa ta została pominięta w analizach opisowych. W grupie firm o różnej wartości kapitału ludzkiego nie widać wyraźnych prawidłowości. Firmy prowadzone przez osoby z wykształceniem wyższym częściej stosują roczne plany biznesowe (41,5% : 26,7%), ale rzadziej np. 3-letnie plany biznesowe (11,5% : 14,7%). Firmy prowadzone przez osoby z wykształceniem średnim częściej planują na bieżąco (28,0% : 20,2%) oraz częściej w ogóle nie stosują biznes planów (9,3% : 6,6%). Tabela 50 Wykształcenie właściciela średniej firmy a horyzont czasowy biznes planu Horyzont czasowy biznes planu zawodowe (n=6) (n=75) (n=183) na bieżąco 2 33,3% 21 28,0% 37 20,2% 3 miesiące 0 0,0% 2 2,7% 5 2,7% 6 miesięcy 1 16,7% 8 10,7% 11 6,0% 1 rok 1 16,7% 20 26,7% 76 41,5% 3 lata 0 0,0% 11 14,7% 21 11,5% 5 lat lub więcej 1 16,7% 6 8,0% 21 11,5% nie stosuje 1 16,7% 7 9,3% 12 6,6% OGÓŁEM 6 100,0% 75 100,0% 183 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 28

4.5. KAPITAŁ LUDZKI A KORZYSTANIE Z PRODUKTÓW FINANSOWYCH Firmy mikro Analizując wzorce wykorzystania produktów finansowych wśród firm mikro o różnym poziomie kapitału ludzkiego nie widać wyraźnych prawidłowości, poza faktem, że w miarę wzrostu wykształcenia właściciela firmy nieznacznie częściej wykorzystywane są produkty lokacyjne. Tabela 51 mikro a korzystanie z produktów finansowych Korzystanie z produktów finansowych zawodowe (n=67) (n=295) (n=210) Karty płatnicze 19 28,4% 76 25,8% 65 31,0% Kredyty 10 14,9% 61 20,7% 33 15,7% Lokaty terminowe w zł 2 3,0% 29 9,8% 24 11,4% Doradztwo finansowe 4 6,0% 28 9,5% 19 9,0% Skrytki depozytowe 1 1,5% 15 5,1% 10 4,8% Doradztwo podatkowe 0 0,0% 11 3,7% 8 3,8% Gwarancje bankowe 2 3,0% 3 1,0% 7 3,3% Fundusze inwestycyjne 1 1,5% 6 2,0% 6 2,9% (TFI) Akcje 0 0,0% 7 2,4% 6 2,9% Lokata inwestycyjna 0 0,0% 3 1,0% 6 2,9% Usługi maklerskie (akcje, obligacje) 0 0,0% 2 0,7% 5 2,4% Lokata dwuwalutowa 1 1,5% 6 2,0% 3 1,4% Obsługa inkasa dokumentowego 0 0,0% 7 2,4% 3 1,4% Karty kredytowe 1 1,5% 6 2,0% 2 1,0% Bankowa lokata w 1 0,3% 2 1,0% walutach obcych 0 0,0% Obsługa akredytyw importowych i eksportowych 0 0,0% 0 0,0% 2 1,0% Wrzutnie nocne / usługi tresora 0 0,0% 2 0,7% 2 1,0% Rozliczenia zagraniczne w systemie SWIFT 0 0,0% 3 1,0% 2 1,0% Bony skarbowe 0 0,0% 1 0,3% 0 0,0% Obligacje skarbu 1 1,5% 2 0,7% państwa 0 0,0% Skup i inkaso czeków 1 1,5% 2 0,7% 0 0,0% Factoring 0 0,0% 1 0,3% 0 0,0% OGÓŁEM 67 100,0% 295 100,0% 210 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 29

Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia właściciela firmy zwiększa się wykorzystanie nowoczesnych kanałów dystrybucji produktów finansowych: internet bankingu (25,4% : 38,6% : 50,5%), automatycznych usług telefonicznych (3,0% : 7,1% : 11,4%) oraz home bankingu (0,0% : 2,7% : 4,8%). Tabela 52 mikro a wykorzystywane kanały dystrybucji produktów finansowych Kanały dystrybucji produktów finansowych zawodowe (n=67) (n=295) (n=210) Placówka banku 61 91,0% 258 87,5% 159 75,7% Konto internetowe (Internet Banking) 17 25,4% 114 38,6% 106 50,5% Bankomaty 17 25,4% 69 23,4% 63 30,0% Usługi telefoniczne (stacjonarne) 2 3,0% 21 7,1% 24 11,4% Home banking 0 0,0% 8 2,7% 10 4,8% Mobile banking 0 0,0% 3 1,0% 2 1,0% OGÓŁEM 67 100,0% 295 100,0% 210 100,0% Firmy prowadzone przez osoby z wyższym wykształceniem częściej (niż firmy osób z wykształceniem podstawowym lub średnim) zmieniały bank w ostatnich 3 latach (ale różnice nie były znaczące). Tabela 53 mikro a zmiana banku w ciągu ostatnich 3 lat Zmiana banku zawodowe (n=67) (n=295) (n=210) Nie 65 97,0% 279 94,6% 196 93,3% Tak 2 3,0% 16 5,4% 14 6,7% OGÓŁEM 67 100,0% 295 100,0% 210 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 30

Przy analizie kryteriów wyboru banku do obsługi bieżącej nie odnotowano większych różnic w modelach decyzyjnych. Zwraca uwagę jedynie to, że właściciele firm mający wykształcenie podstawowe lub zawodowe wyraźnie częściej przy wyborze banku kierują się dogodną lokalizacją oddziału. Tabela 54 Kryteria wyboru banku do obsługi bieżącej wskazania na pierwszym miejscu Kryteria wyboru banku do obsługi bieżącej zawodowe (n=58) (n=282) (n=202) Dogodna lokalizacja 37% 30% 27% Niskie opłaty za prowadzenie konta / niskie prowizje za usługi 25% 29% 26% Posiadanie w tym banku rachunku osobistego przez właściciela 14% 11% 15% Nowoczesność obsługi (elektronizacja) / Internet 9% 9% 12% Bezpieczeństwo powierzonych środków / zaufanie do banku 5% 9% 7% Renoma banku / korzystny wizerunek 5% 5% 5% Kompleksowość obsługi / szerokość oferty 0% 2% 2% Atrakcyjna oferta kredytowa 0% 1% 2% Bank został polecony przez znajomych 2% 0% 1% Kompetencje / uprzejmość personelu 4% 0% 0% Szybkość obsługi / brak kolejek 0% 1% 0% Reklama / promocja rachunku 0% 0% 0% Inne 0% 2% 0% Firmy małe Uwaga: ze względu na niewielką liczebność (n=14) firm prowadzonych przez osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym grupa ta została pominięta w analizach opisowych. Analizując wzorce wykorzystania produktów finansowych wśród małych firm o różnym poziomie kapitału ludzkiego, nie widać wyraźnych prawidłowości, poza faktem, że w miarę wzrostu wykształcenia właściciela firmy nieznacznie częściej wykorzystywane są kredyty oraz lokaty terminowe. Kapitał ludzki w sektorze MSP 31

Tabela 55 Wykształcenie właściciela małej firmy a korzystanie z produktów finansowych Korzystanie z produktów finansowych zawodowe (n=14) (n=188) (n=270) Kredyty 5 35,7% 38 20,2% 81 30,0% Karty płatnicze 3 21,4% 54 28,7% 80 29,6% Lokaty terminowe w zł 0 0,0% 33 17,6% 64 23,7% Doradztwo finansowe 1 7,1% 32 17,0% 40 14,8% Skrytki depozytowe 0 0,0% 17 9,0% 20 7,4% Gwarancje bankowe 0 0,0% 3 1,6% 18 6,7% Rozliczenia zagraniczne w systemie SWIFT 0 0,0% 5 2,7% 17 6,3% Doradztwo podatkowe 0 0,0% 10 5,3% 16 5,9% Akcje 0 0,0% 6 3,2% 11 4,1% Karty kredytowe 0 0,0% 1 0,5% 8 3,0% Lokata dwuwalutowa 0 0,0% 4 2,1% 8 3,0% Fundusze inwestycyjne (TFI) 0 0,0% 3 1,6% 8 3,0% Usługi maklerskie (akcje, obligacje) 0 0,0% 1 0,5% 8 3,0% Obsługa akredytyw importowych i eksportowych 0 0,0% 1 0,5% 7 2,6% Obsługa inkasa dokumentowego 0 0,0% 3 1,6% 5 1,9% Wrzutnie nocne / usługi tresora 0 0,0% 5 2,7% 5 1,9% Factoring 0 0,0% 1 0,5% 3 1,1% Bony skarbowe 0 0,0% 1 0,5% 2 0,7% Obligacje skarbu państwa 0 0,0% 2 1,1% 2 0,7% Lokata inwestycyjna 0 0,0% 6 3,2% 2 0,7% Skup i inkaso czeków 0 0,0% 0 0,0% 1 0,4% Bankowa lokata w walutach obcych 0 0,0% 1 0,5% 0 0,0% OGÓŁEM 14 100,0% 188 100,0% 270 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 32

Firmy prowadzone przez osoby z wyższym wykształceniem częściej (niż firmy prowadzone przez osoby z wykształceniem średnim) korzystają z bankowości internetowej (58,5% : 50,5%). Tabela 56 Wykształcenie właściciela małej firmy a wykorzystywane kanały dystrybucji produktów finansowych Kanały dystrybucji produktów finansowych zawodowe (n=14) (n=188) (n=270) Placówka banku 12 85,7% 154 81,9% 230 85,2% Konto internetowe (Internet Banking) 3 21,4% 95 50,5% 158 58,5% Bankomaty 3 21,4% 52 27,7% 77 28,5% Usługi telefoniczne (stacjonarne) 0 0,0% 25 13,3% 45 16,7% Home banking 0 0,0% 23 12,2% 22 8,1% Mobile banking 0 0,0% 3 1,6% 3 1,1% OGÓŁEM 14 100,0% 188 100,0% 270 100,0% Firmy prowadzone przez osoby z wyższym wykształceniem wykazują się mniejszą lojalnością (częściej zmieniają bank prowadzący rachunek bieżący wskaźniki odpowiednio: 10,7% i 6,4%). Tabela 57 Wykształcenie właściciela małej firmy a zmiana banku w ciągu ostatnich 3 lat Zmiana banku zawodowe (n=14) (n=188) (n=270) Nie 13 92,9% 176 93,6% 241 89,3% Tak 1 7,1% 12 6,4% 29 10,7% OGÓŁEM 14 100,0% 188 100,0% 270 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 33

W procesie wyboru banku do obsługi bieżącej nie występują większe różnice pomiędzy firmami prowadzonymi przez osoby z wykształceniem wyższym i średnim. Tabela 58 Kryteria wyboru banku do obsługi bieżącej wskazania na pierwszym miejscu Kryteria wyboru banku do obsługi bieżącej zawodowe (n=14) (n=182) (n=265) Niskie opłaty za prowadzenie konta / niskie prowizje za usługi 36% 20% 23% Dogodna lokalizacja 14% 24% 22% Nowoczesność obsługi (elektronizacja) / Internet 14% 14% 13% Bezpieczeństwo powierzonych środków / zaufanie do banku 7% 11% 13% Posiadanie w tym banku rachunku osobistego przez właściciela 14% 12% 8% Renoma banku / korzystny wizerunek 14% 10% 8% Kompleksowość obsługi / szerokość oferty 0% 3% 5% Atrakcyjna oferta kredytowa 0% 2% 2% Kompetencje / uprzejmość personelu 0% 1% 1% Szybkość obsługi / brak kolejek 0% 1% 1% Bank został polecony przez znajomych 0% 1% 0% Reklama / promocja rachunku 0% 1% 0% Inne 0% 1% 4% Kapitał ludzki w sektorze MSP 34

Firmy średnie Uwaga: ze względu na niewielką liczebność (n=6) firm prowadzonych przez osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym grupa ta została pominięta w analizach opisowych. Firmy prowadzone przez osoby z wyższym wykształceniem wyraźnie częściej korzystają z takich produktów finansowych, jak: karty płatnicze (37,2% : 22,7%), doradztwo finansowe (24,6% : 16,0%), rozliczenia zagraniczne w systemie SWIFT (9,3% : 2,7%), lokata inwestycyjna (7,1% : 1,3%); a rzadziej ze skrytek depozytowych (4,4% : 16,0%). Tabela 59 Wykształcenie właściciela średniej firmy a korzystanie z produktów finansowych Korzystanie z produktów finansowych zawodowe (n=6) (n=75) (n=183) Kredyty 2 33,3% 29 38,7% 75 41,0% Lokaty terminowe w zł 3 50,0% 27 36,0% 72 39,3% Karty płatnicze 2 33,3% 17 22,7% 68 37,2% Doradztwo finansowe 1 16,7% 12 16,0% 45 24,6% Gwarancje bankowe 2 33,3% 11 14,7% 20 10,9% Doradztwo podatkowe 2 33,3% 5 6,7% 18 9,8% Rozliczenia zagraniczne w systemie SWIFT 1 16,7% 2 2,7% 17 9,3% Lokata inwestycyjna 0 0,0% 1 1,3% 13 7,1% Obsługa inkasa dokumentowego 0 0,0% 2 2,7% 11 6,0% Lokata dwuwalutowa 1 16,7% 5 6,7% 9 4,9% Wrzutnie nocne / usługi tresora 0 0,0% 4 5,3% 9 4,9% Skrytki depozytowe 0 0,0% 12 16,0% 8 4,4% Obsługa akredytyw importowych i eksportowych 1 16,7% 3 4,0% 8 4,4% Usługi maklerskie (akcje, obligacje) 1 16,7% 1 1,3% 7 3,8% Akcje 1 16,7% 1 1,3% 6 3,3% Fundusze inwestycyjne (TFI) 0 0,0% 0 0,0% 5 2,7% Bony skarbowe 0 0,0% 0 0,0% 3 1,6% Bankowa lokata w walutach 1 16,7% 3 4,0% 3 1,6% obcych Obligacje skarbu państwa 0 0,0% 3 4,0% 3 1,6% Skup i inkaso czeków 0 0,0% 2 2,7% 3 1,6% Factoring 0 0,0% 0 0,0% 2 1,1% Karty kredytowe 0 0,0% 1 1,3% 1 0,5% OGÓŁEM 6 100,0% 75 100,0% 183 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 35

Firmy prowadzone przez osoby z wyższym wykształceniem częściej (niż firmy osób z wykształceniem średnim) korzystają z bankomatów (34,4% : 17,3%), internet bankingu (69,9% : 60,0%) oraz home bankingu (20,8% : 14,7%). Tabela 60 Wykształcenie właściciela średniej firmy a wykorzystywane kanały dystrybucji produktów finansowych Kanały dystrybucji produktów finansowych zawodowe (n=6) (n=75) (n=183) Placówka banku 6 100,0% 58 77,3% 152 83,1% Konto internetowe 5 83,3% 45 60,0% 128 69,9% (Internet Banking) Bankomaty 2 33,3% 13 17,3% 63 34,4% Home banking 0 0,0% 11 14,7% 38 20,8% Usługi telefoniczne 1 16,7% 16 21,3% 36 19,7% (stacjonarne) Mobile banking 0 0,0% 1 1,3% 6 3,3% OGÓŁEM 6 100,0% 75 100,0% 183 100,0% Nie odnotowano większych różnic (tylko 0,4%) w poziomie lojalności firm prowadzonych przez osoby z różnym poziomem wykształcenia. Tabela 61 Wykształcenie właściciela średniej firmy a zmiana banku w ciągu ostatnich 3 lat Zmiana banku zawodowe (n=6) (n=75) (n=183) Nie 6 100,0% 71 94,7% 174 95,1% Tak 0 0,0% 4 5,3% 9 4,9% OGÓŁEM 6 100,0% 75 100,0% 183 100,0% Kapitał ludzki w sektorze MSP 36

Firmy prowadzone przez osoby z wyższym wykształceniem relatywnie częściej niż (firmy prowadzone przez osoby ze średnim wykształceniem) przy wyborze banku kierują się nowoczesnością (elektronizacją) obsługi (16% : 10%) oraz dogodną lokalizacją (18% : 13%), a rzadziej niskimi opłatami za prowadzenie konta (23% : 36%). Tabela 62 Kryteria wyboru banku do obsługi bieżącej wskazania na pierwszym miejscu Kryteria wyboru banku do obsługi bieżącej zawodowe (n=6) (n=72) (n=177) Niskie opłaty za prowadzenie konta / niskie prowizje za usługi 0% 36% 23% Dogodna lokalizacja 0% 13% 18% Nowoczesność obsługi (elektronizacja) / Internet 50% 10% 16% Bezpieczeństwo powierzonych środków / zaufanie do banku 17% 17% 16% Renoma banku / korzystny wizerunek 17% 7% 10% Kompleksowość obsługi / szerokość oferty 0% 8% 7% Posiadanie w tym banku rachunku osobistego przez właściciela 17% 7% 5% Atrakcyjna oferta kredytowa 0% 0% 3% Kompetencje / uprzejmość personelu 0% 0% 1% Szybkość obsługi / brak kolejek 0% 0% 0% Bank został polecony przez znajomych 0% 0% 0% Reklama / promocja rachunku 0% 0% 0% Inne 0% 3% 1% Kapitał ludzki w sektorze MSP 37