WYDAJNOŚĆ PRACY A PRZECIĘTNE WYNAGRODZENIE W GOSPODARCE POLSKIEJ W LATACH

Mariusz Nyk Katedra Ekonomii Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania WYDAJNOŚĆ PRACY A PRZECIĘTNE WYNAGRODZENIE W GOSPODARCE POLSKIEJ W LATACH 2-25 Wprowadzenie Polska stoi u progu dynamicznego rozwoju gospodarczego. Stopa inwestycji, PKB, eksport systematycznie wzrastają, świadcząc o dokonującym się wzroście gospodarczym, któremu towarzyszy wzrost zatrudnienia w kraju. Ponadto obserwujemy wzrost wydajności pracy, mający również niewątpliwie pozytywny wpływ na rozwój gospodarczy. Zjawisko potwierdza to także wzrost przeciętnych wynagrodzeń. Wielu ekonomistów stawia sobie pytanie czy tenże wzrost wynagrodzeń zawdzięcza się rosnącej dynamice wydajności pracy, czy może jednak odwrotnie: wzrost efektywności pracy jest następstwem wzrostu poziomu przeciętnej płacy? Niniejsze opracowanie pozwoli określić zależność między wymienianymi wielkościami, które umożliwią odpowiedź na powyższe pytanie. Kształtowanie się poziomu wynagrodzeń ma istotne znaczenie dla sytuacji na rynku pracy, ale także dla poziomu życia ludności. Okazuje się, iż wyraźna dynamika wzrostu wynagrodzeń nie przekładała się, w ostatnich latach w Polsce, na istotne poprawienie sytuacji na rynku pracy. Ponadto ostatni okres pozwala zaobserwować nietypową sytuację (jak na warunki polskie). Zbyt wysoka rozpiętość między dynamiką wzrostu wydajności pracy a wzrostem przeciętnej płacy, mogą doprowadzić, zdaniem wielu ekonomistów do zmniejszenia globalnego popytu, co z kolei negatywnie wpływa na rynek pracy. Wyższa wydajność pracy niż wynagrodzenia przeciętnego może być następstwem postępu technicznego, stąd można spodziewać się niezadowalającej poprawy sytuacji na rynku pracy. Zwykle podstawą wzrostu wynagrodzeń jest wzrost wydajności pracy. Istotny jest fakt aby dynamika wynagrodzeń była niższa od dynamiki wydajności pracy odwrotna sytuacja mogłaby doprowadzić do nadmiernych zjawisk inflacyjnych. Z drugiej strony zbyt niski wzrost płac oznacza mniejszy popyt, w konsekwencji niższa produkcja i poziom zatrudnienia. Celem opracowania jest przedstawienie dynamiki realnej przeciętnego wynagrodzenia w Polsce oraz jego korelacji ze zmianą realnej, przeciętnej wydajności pracy. Ponadto zadaniem jest zaobserwowanie odchyleń między przeciętnym wynagrodzeniem w kraju, a płacą występującą w wybranych sektorach gospodarki, oraz ocena badanych zależności. Dynamika przeciętnego wynagrodzenia w wybranych sektorach gospodarki...praca ludzka stanowi klucz, i to chyba najistotniejszy klucz, dla całej kwestii społecznej (...) Ażeby życie ludzkie uczynić bardziej ludzkim, wówczas ów klucz -praca ludzka- nabiera znaczenia podstawowego i decydującego... 1 Na wzrost wynagrodzeń wpływa coraz lepsza sytuacja na rynku pracy (większa siła przetargowa pracowników) i dobra sytuacja finansowa przedsiębiorstw. Sytuacją naturalną jest 1 Encyklika Jana Pawła II, Laborem exercens

152 Mariusz Nyk fakt, że kraje uboższe rozwijają się szybciej w dłuższym okresie, niż kraje wysoko rozwinięte. Zmniejszają się różnice w wynagrodzeniach i poziomie cen. Barierą ograniczającą apetyty płacowe w Polsce było do niedawna bezrobocie. Jednakże ostatnio okazało się, że trzy czwarte przedsiębiorstw ma kłopoty ze znajdowaniem nowych pracowników 2. Przeciętna płaca w Polsce jest zróżnicowana. Poszczególne sektory w gospodarce wykazują istnienie pewnych odchyleń przeciętnych wynagrodzeń od statystycznego ujęcia tej wielkości dla całej gospodarki. Te różnice wynikają z faktu, iż każdy sektor posiada pewne cechy charakterystyczne. Mimo, iż wszystkie przedsiębiorstwa podlegają jednemu prawodawstwu, to między innymi kształtowanie popytu i podaży pracy w danej branży powoduje, że płace różnicują się. Statystyka branżowego ujęcia jest czasami punktem wyjścia ich analizy przez podmioty występujące na rynku pracy. Pracodawcy szacują wysokość płac oraz możliwości wdrożenia najlepszego systemu wynagrodzeń. Jednocześnie pracownicy także maja swoje warunkioczekiwania płacowe. Przy w miarę sprawnie działającym mechanizmie rynkowym można oczekiwać, że strony znajdą consensus. Przedstawione obecnie zostanie tempo wzrostu realnych wynagrodzeń w wybranych sektorach gospodarki. Wybrane zostały podstawowe sektory w gospodarce mające znaczący udział w tworzeniu PKB i zatrudnienia. Tabela 1. Przeciętne, realne*, miesięczne wynagrodzenia brutto w wybranych Polsce w latach 2-25 (w zł). sektorach w Wyszczególnienie 2 21 22 23 24 25 Wynagrodzenie ogółem 172,18 1938,493 258,714 223,167 2196,56 2312,67 Przemysł 1764,96 1966,531 211,94 243,28 2215,217 2326,925 Budownictwo 1549,337 1654,398 1727,655 1676,56 1782,193 1867,37 Handel 1444,69 1632,9 1694,465 1695,685 1536,155 1882,36 Usługi 1718,2 181,962 1856,457 25,9 2143,565 2247,78 *Obliczenia własne deflowanie wskaźnikiem CPI (średnioroczne) dla danych lat. Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny z różnych lat, GUS, Warszawa Z tabeli wynika, że w badanym okresie występował trend wzrostowy przeciętnych wynagrodzeń. Obserwacja danych statystycznych potwierdza tezę, iż istnieją pewne odchylenia w kształtowaniu się płac w poszczególnych sektorach. Dostrzega się zarówno odchylenia w górę jak i w dół w stosunku do przeciętnych wynagrodzeń w kraju. Gdy gospodarka po okresie zastoju wchodzi w okres dobrej koniunktury wówczas w pierwszym etapie można dostrzec poprawę wyników finansowych przedsiębiorstw. Kolejnym etapem, pozytywnych zmian w gospodarce, jest wyraźna poprawa sytuacji na rynku pracy ( w tym spadek bezrobocia). Trzeci skutek, wchodzenia gospodarki w fazę ożywienia, to przyspieszenie tempa wzrostu płac takiej sytuacji należy spodziewać się w najbliższych dwóch latach (prof. Witold Orłowski przewiduje, dla 28 roku, wzrost na poziomie 8% ). Można domniemywać, że wzrost płac przyczyni się do inflacji kosztowej. Proces wzrostu poziomu cen przenosi się jak epidemia z jednego działu przedsiębiorstwa do drugiego, z jednej firmy i branży na wszystkie pozostałe. A gdy pracodawcy będą próbowali powstrzymać tę lawinę, wówczas zwiększa się prawdopodobieństwo pojawienia strajków. 2 Firma opiniotwórcza Sedlak & Sedlak, Raport dotyczący sytuacji w polskich przedsiębiorstwach, Warszawa 27.

Wydajność pracy a przeciętne wynagrodzenie w gospodarce polskiej w latach 2-25 153 Z drugiej zaś strony, na co wskazuje część sondaży prowadzonych wśród przedsiębiorców, zauważa się kłopoty dotyczące pozyskania pracowników. To również zwiastuje podwyżkę płac choćby dlatego, że nasili się podkupywanie pracowników zatrudnionych w konkurencji. Najlepszym sposobem zachęcenia pracownika do zmiany miejsca pracy jest zaoferowanie mu wyższej płacy. Rysunek 1. Dynamika wynagrodzeń w wybranych sektorach w Polsce. 25 % 2 15 1 5-5 wynagrodzenie ogółem przemysł budownictwo handel usługi -1-15 21 22 23 24 25 LATA Źródło: Obliczenia własne, z wykorzystaniem kreatora wykresów, na podstawie tabeli 1. Z wykresu wynika, że dynamika kształtowania płac w branży przemysłowej i budowlanej nie odchyla się znacząco od przeciętnych wynagrodzeń w Polsce ogółem. Świadczy to o tym, że duża liczba pracujących jest zatrudniona w tych sektorach. Wynagrodzenia w sektorze handlowym w początkowym okresie obserwacji również nie odbiegały znacząco od przeciętnych wielkości badanej zmiennej. Dopiero w roku 24 obserwuje się spadek (ujemny wskaźnik dynamiki) wynoszący 1% w stosunku do roku poprzedniego. Natomiast rok 25 odzwierciedla trend występujący na rynku pracy. Mianowicie, poszukiwanie pracowników w sektorze handlowym (głównie przedstawicieli handlowych) znalazło swój skutek w wysokim tempie wzrostu poziomu wynagrodzeń ( ponad 2% w stosunku do roku poprzedniego). Dość odosobnionym przypadkiem jest sektor usług. W 23 roku, gdy wynagrodzenia w większości obserwowanych sektorów zmniejszały się, to w branży usług zaistniała sytuacja odwrotna wzrosły one prawie o 8%. Zawdzięcza się to rozwojowi tego sektora. Jest to również efekt zanikania pewnych grup zawodowych oraz z prawidłowości rozwoju społecznogospodarczego. Większość z pracowników nadal uważa, że zarabia za mało. Jednak warto podkreślić, iż płace w Polsce, na tle przeciętnych wynagrodzeń w innych krajach, nie kształtują się na niskim poziomie. Przy tego typu porównaniach należy mieć na uwadze, że PKB per capita w Polsce jest dużo niższy niż w innych krajach. Ostatnio Czechy, Węgry, Słowacja rozwijają się jeszcze szybciej niż Polska i tempo wzrostu płac u nich jest wyższe. Jednakże o poziomie życia decyduje nie tylko wysokość płac, ale też poziom cen w danym kraju. Nasze ceny sta-

154 Mariusz Nyk nowią przeciętnie 6% średniej cen w Unii Europejskiej 3. Przeciętny Polak zarabia o połowę więcej niż Litwin czy Łotysz, o jedną piątą więcej niż Słowak (przeciętna 514 Euro), nieco więcej niż Węgier (628 Euro) i prawie tyle, ile Czech (714 Euro) 4. Charakterystyka wydajności pracy Wydajność pracy jest niekiedy utożsamiana z produktywnością. Jednak są to kategorie o różnej treści. Wydajność pracy stanowi relację wyprodukowanych dóbr i usług do nakładów pracy żywej 5 (wielkość zatrudnienia, liczba przepracowanych dni). Wzrost wydajności pracy odgrywa znaczącą rolę w rozwoju gospodarczym. Jednak nie zawsze prowadzi to do wzrostu procesów wytwórczych. Pojęcie produktywności ma szerszy zakres niż wydajność pracy. Stanowi ona relację między całkowitymi efektami (np. produkcja sprzedana) a całkowitymi nakładami pracy, energii, kapitałów 6. Tabela 2. Wydajność pracy w Polsce w latach 2-25. Wyszczególnienie 2 21 22 23 24 25 PRODUKCJA GLOBALNA NOMI- NALNA 145595 1499759 153569 161478 1853651 193488 (w mln zł) realna* 1321612,2 1421573 156447 1491184 179967 189782 Liczba pracujących 15488,8 1467,6 14923,7 1264,7 1272,2 1289,7 (w tys.os.) Wydajność pracy**(realna) 85,326957 96,89942 1,9432 117,9669 14,7971 146,678 ( w mln zł) *Wartość nominalna zweryfikowana wskaźnikiem wzrostu cen CPI dla danego roku ** Obliczenia własne jako iloraz produkcji realnej i liczby pracujących. Źródło: Roczniki Statystyczne lat 21-26. Z tabeli 2 wynika, że obserwowane lata charakteryzowały się dynamicznym wzrostem wydajności pracy. Zawdzięcza się to szybkiemu wzrostowi wartości produkcji globalnej. Należy jednak zauważyć, że czynnikami kształtującymi wydajność pracy nie pozostają tylko poziom produkcji i liczba pracujących. Czynnikiem determinującym to zjawisko jest również m.in. system wynagrodzeń w danym przedsiębiorstwie, czy też branży. W wielu przedsiębiorstwach, które wprowadziły akordowy system wynagrodzeń, odnotowano duży wzrost wydajności pracy. Jednak rosnącej wydajności towarzyszyło często większe marnotrawstwo materiałów, zwiększała się wielkość produkcji niższej jakości (towary pozagatunkowe). W rezultacie następował wzrost całkowitych kosztów produkcji mimo spadku kosztów robocizny 7. 3 Bliżej starej Europy, Gazeta Wyborcza, 18 grudnia 26r. 4 Op. cit. 5 M. Kabaj, Partycypacyjny system wynagrodzeń, IPISS, Warszawa 23. 6 Op.cit. 7 M. Kabaj, Produktywność a wynagrodzenie, IPISS, Warszawa 23.

Wydajność pracy a przeciętne wynagrodzenie w gospodarce polskiej w latach 2-25 155 Rysunek 2. Dynamika wydajności pracy w wybranych sektorach gospodarki w Polsce 3 25 2 % 15 1 5-5 -1 przemysł budownictwo handel usługi ogółem -15-2 21 22 23 24 25 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych zawartych w Rocznikach Statystycznych, Kreator wykresów. Jak wynika z powyższego wykresu zmiany dotyczące wydajności pracy nie są jednakowe w wybranych sektorach. Natomiast we wszystkich badanych branżach obserwujemy podobne trendy. Lata 21 23 charakteryzują się zmniejszeniem tempa wzrostu wydajności pracy. Rok 24 to okres dynamicznego wzrostu efektywności pracy. Ostatni badany rok to ponowny spadek tempa wydajności pracy w Polsce ( mimo to przyjmuje wartości dodatnie). Dość nietypową obserwacją jest dynamika przeciętnej wydajności pracy dla całej gospodarki w 23 roku. Wówczas tempo zmian efektywności w wybranych sektorach zmniejszało się. Natomiast przeciętna wielkość dla całej gospodarki wzrosło o około 17%. Wzrost płac oznacza poprawę poziomu życia, co jest ostatecznym celem każdej gospodarki. aby jednak ten rozwój był stabilny, wzrost płac w długim okresie nie może być wyższy niż wzrost wydajności pracy. W przeciwnym przypadku pojawiłyby się zjawiska inflacyjne, która zniweczyłyby efekt wcześniejszych podwyżek płac. Ponadto gdyby koszty pracy rosły szybciej niż globalna produkcja, wówczas pogarszałaby się konkurencyjność naszych przedsiębiorstw, co z kolei hamowałoby wzrost gospodarczy. Wzajemna korelacja przeciętnej płacy oraz wydajności pracy Tempo wzrostu płac z jednej strony i tempo wzrostu wydajności pracy z drugiej są obecnie bacznie obserwowanymi wskaźnikami ekonomicznymi. Jedną z instytucji, która zareagowałaby bardzo szybko na rosnące płace, byłaby z pewnością władza monetarna. Jej celem jest przeciwdziałanie narastającej presji inflacyjnej musiałaby podnieść stopy procentowe. Dlatego w interesie wszystkich obywateli (również związków zawodowych) jest taki wzrost płac, który odpowiada postępom w zwiększaniu efektywności gospodarki. Obserwując wyniki sondażowe, modele ekonometryczne, dane statystyczne oraz inne źródła, które podejmują problematykę wynagrodzeń a szerzej rynku pracy, można by wnioskować, że nie ma jednolitej zależności pomiędzy wydajnością pracy a poziomem płac. Po-

156 Mariusz Nyk nadto nasuwa się pytanie czy efektywność pracy jest funkcją wynagrodzeń czy odwrotnie? Okazuje się, że teorie ekonomiczne przedstawiają problem w dwojaki sposób. 1) w ( E) p a lub > a< w 2) E ( ) p lub a > a< Gdzie: W/p przeciętna płaca realna E - wydajność pracy a współczynnik kierunkowy w funkcji, decydujący o stopniu nachyleniu (dodatnim lub ujemnym) Pierwsze założenie przedstawia przeciętną płacę jako funkcję wydajności pracy. Oznacza to, że poziom wynagrodzeń zależy w pewien sposób od wydajności. Korelacja może być zarówno dodatnia ( wyższemu poziomowi wydajności pracy towarzyszy wzrost wynagrodzeń) jak i ujemna, co oznacza, że mimo, iż mamy wysokie tempo wzrostu wydajności pracy to wynagrodzenia zmniejszają się. Wydaje się, że sytuacja taka jest niemożliwa, ale w krótkim okresie, z przyczyn rosnących kosztów czy też problemów finansowych przedsiębiorstwa można spodziewać się tego nietypowego zjawiska. Druga alternatywa przedstawia sytuację odwrotną. To wydajność pracowników w dużym stopniu zależy od poziomu wynagrodzeń. Typowa jest tutaj dodatnia zależność (podwyżki wynagrodzeń to bodziec motywacyjny dla lepszej pracy). Jednak wzrostowi wynagrodzeń może towarzyszyć zmniejszenie wydajności pracy. Jeśli pracodawcy zwiększają wynagrodzenie (np. w wyniku zmiany ustawodawstwa o płacy minimalnej), nie opierając tego na poprawie efektywności pracy, to pozwala pracownikowi na utrzymanie dotychczasowego tempa pracy lub ewentualnego zmniejszenia (pracownik zastanawia się nad czynnym wykorzystaniem wolnego czasu). Rysunek 3. Relacja tempa zmian przeciętnego poziomu płac oraz wydajności pracy. 25 2 15 % 1 5 w ydajność w ynagrodzenie ogółem -5 21 22 23 24 25 Źródło: Obliczenia własne.

Wydajność pracy a przeciętne wynagrodzenie w gospodarce polskiej w latach 2-25 157 Z wykresu 3 wynika, że dla większości badanych lat tempo zmian wydajności pracy jest wyższe od dynamiki zmian przeciętnych wynagrodzeń. Obserwacja ta napawa optymizmem, gdyż nie pobudzi to zjawisk inflacyjnych. Ujemne tempo zmian obserwujemy tylko w roku 23 i dotyczy ono poziomu wynagrodzeń. Sytuacja ta była związana ze złą sytuacją na rynku pracy. Wówczas pracodawcy wykorzystywali dekoniunkturę (wysoki poziom stopy bezrobocia) i nie tylko wstrzymali indeksację płac ale również zmniejszali poziom wynagrodzeń. W ostatnim z badanych lat dostrzega się wyrównane tempo zmian obserwowanych zmiennych. Pomimo krótkiego okresu obserwacji można założyć, że pomiędzy zmiennymi występuje pewna zależność. Jeśli założymy, że zależność między zmiennymi przypomina literę L, wówczas ogólna postać funkcji kwadratowej może posłużyć jako model ekonomiczny: f(x)=ax 2 + bx + c, gdzie a wówczas funkcja przyjmuje postać: w 1) (E) =,1532E 2-1,6276E + 1233 p lub (wówczas R 2 =,3396) 2 w w w 2) E ( ) =,51( +1,887 + 2,3172 p p p (wówczas R 2 =,477) Wyprowadzone postacie funkcji pozwalają na pewną konkluzję. Okazuje się, że jeśli założymy, że poziom wynagrodzeń zależy od wydajności pracy (1) to zmienna ta jest wyjaśnia w 33,96% kształtowanie się przeciętnych płac. Niestety z ekonometrycznego punktu widzenia jest to bardzo niski współczynnik. Traktuje się, że zmienna objaśniająca wyjaśnia w bardzo niskim stopniu zmienną objaśnianą. Jeśli natomiast założymy, że wydajność pracy jest funkcją przeciętnych płac (2) to R 2 =,477. Oznacza to, że w 4,7% 8 płace objaśniane są przez efektywność pracy. Wskaźnik ten jest tak niski, że może być pominięty przy budowie modelu dotyczącego czynników określających wydajność pracy w Polsce w latach 2-25. Podsumowanie Z powyższego opracowania można wyciągnąć kilka istotnych wniosków. Zróżnicowanie poziomu płac w poszczególnych sektorach jest wynikiem pewnych specyficznych cech, charakteryzujących daną branżę. Sektor, który wymaga wysoce wykwalifikowanej siły roboczej, charakteryzuje się wyższym poziomem przeciętnych wynagrodzeń w stosunku do średniej płacy w kraju. Ponadto wyższe wynagrodzenia obserwuje się w branżach, gdzie przedsiębiorstwa notują wyższy poziom zysku, czy też wyższy wskaźnik rentowności. Sektory, w których pojawiają się problemy z pozyskaniem pracowników o odpowiednich kwalifikacjach, również charakteryzują się ponadprzeciętną dynamiką wynagrodzeń. Do mitów można zaliczyć tezę dotyczącą niskich zarobków w Polsce. Nominalnie, pracujący w Polsce, zarabiają mniej, ale i dużo mniej produkują. Poza tym siła nabywcza pieniądza jest odmienna w stosunku do innych krajów. Dlatego poziom wynagrodzeń, mimo że jest stosun- 8 Obliczenia własne.

158 Mariusz Nyk kowo niższy od poziomu w innych krajach, to i tak pozwala na stworzenie przyzwoitego koszyka dóbr. Dla większości badanych lat, tempo zmian wydajności pracy było wyższe od przeciętnych płac. Pomiędzy zmiennymi nie występuje stała zależność (tzn. nie można uchwycić stałego trendu). Korelacja tych zmiennych pozwala na zaobserwowanie parabolicznej zależności. Oznacza to, że w długim okresie czasu można wyróżnić trzy etapy zależności. Pierwszy przedstawia spadek jednej zmiennej i jednocześnie, mniej niż proporcjonalnie, wzrost drugiej zmiennej. Drugi etap to zmiana jednej wielkości przy stałym poziomie drugiej. Trzeci etap jest odwrotnością pierwszego. Wnioskiem płynącym z opracowania jest fakt, iż przeciętny poziom realnych płac jest funkcją efektywności pracy ( a nie odwrotnie). Wynika z tego, że im wydajniej pracujemy tym możemy oczekiwać wyższych wynagrodzeń. Natomiast podwyżka wynagrodzeń, występująca jako bodziec motywacyjny, nie spowoduje wyższej efektywności pracy. Wszystkie obliczenia oparte są na danych przedstawianych przez GUS. Tymczasem w Polsce mamy do czynienia z tzw. szarą strefą. Dla porównania szacuje się, że jest ona większa niż w Czechach czy na Węgrzech. W mniejszych firmach nagminna jest praktyka, iż pracodawca oficjalnie płaci pracownikom niewiele, a dopłaca im z ręki do ręki. W ten sposób pracownik i pracodawca oszczędzają na podatkach i składkach ZUS które mocno podwyższają koszty pracy. To sprawia, że faktyczne wynagrodzenia mogą być w Polsce wyższe niż podają statystyki. BIBLIOGRAFIA: 1. Borkowska S., (2) Pakietowe systemy wynagrodzeń, IPiSS, Warszawa. 2. Juchnowicz M., (22) Efektywne systemy wynagrodzeń, IPiSS, Warszawa. 3. Kabaj M., (23) Partycypacyjny system wynagrodzeń, IPiSS, Warszawa.