Łukasz Tomczyk ŚLĄSKIE UNIWERSYTETY III WIEKU, JAKO NOWA PERSPEKTYWA POWSZECHNEJ EDUKACJI SENIORÓW Abstrakt Od czasu, gdy powstał pierwszy Uniwersytet III Wieku (UTW) w woj. śląskim minęło 26 lat a idea ta wzmocniona wieloma czynnikami rozszerza się w imponującym tempie, stanowiąc o ogromnym potencjale intelektualnym środowisk, które skupia. Artykuł ma na celu zaprezentowanie determinantów funkcjonowania i rozwoju UTW. W tekście została uwzględniona specyfika UTW w województwie śląskim na tle stanu obecnego i prognoz działalności tego typu placówek w aspekcie przemian społecznych, edukacyjnych oraz kulturowych. Słowa kluczowe: śląskie uniwersytety trzeciego wieku Uwarunkowania demograficzne województwa śląskiego Województwo śląskie pod względem obszarowym zajmuje 14 lokatę ze wszystkich 17 województw w Polsce. Zważywszy na ilość zamieszkałej ludności mieści się na 2 pozycji po województwie mazowieckim posiadając 4,65 mln mieszkańców (12,2% populacji polskiej). W 2007 r. odnotowano w porównaniu z 2000 r. spadek ilości mieszkańców o 2,3% (średnia dla Polski wynosi -0,4%). Przyrost naturalny w 2007 r. wyniósł -0,08% (średnia dla Polski wynosi 0,3%). Ludność w wieku powyżej 65 roku życia obejmowała w 2000r. 11,5% populacji regionu, natomiast w 2007r. już 13,8%, zatem odnotowany został w przeciągu siedmiu lat aż 17,4% wzrost grupy seniorów. Ogółem ilość osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 mieszkańców wynosi obecnie 52,5. 1 Prognozy Głównego Urzędu Statystycznego zwracają uwagę na fakt, że relatywnie niski współczynnik przyrostu naturalnego w Polsce doprowadzi za 25 lat do zmniejszenia się liczebności naszego kraju o prawie 2,5 mln obywateli. Proces ten będzie powiązany z jednoczesnym zwiększeniem się ilości osób starszych, które ukończyły 65 rok życia do liczby 8,5 mln z obecnej 6 mln populacji. Analiza danych demograficznych w wielu krajach ukazuje, iż postępujące zjawisko starzenia się społeczeństw jest typowe dla państw kontynentu europejskiego. 2 Progresywny proces starzenia się społeczeństw jest, zatem właściwością występującą nie tylko globalnie, lecz ma 1 Główny Urząd Statystyczny, Rocznik Statystyczny Województw, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa 2009, s.36-41. 2 A. Fabiś, Edukacja seniorów odpowiedź na wymagania współczesności, [w:] Wyzwania współczesnej edukacji dorosłych. Tom II, red. A. Fabiś, Wyd. Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda, Mysłowice Zakopane 2005, s.153. 1
również charakter lokalny. Pojawiające się zmiany demograficzne warunkują nowe następstwa w wielorakich obszarach m.in. społecznych, kulturowych, czy też ekonomicznych. O idei Uniwersytetów III Wieku Wiele składowych takich jak: postępowanie demograficznego starzenia się społeczeństw, prowadzenie coraz szerszych analiz związanych z funkcjonowaniem osób w wieku poprodukcyjnym, wdrażanie i ustalanie polityki społeczno-oświatowej na poziomach państwowym oraz Unii Europejskiej dotyczącej seniorów wraz z różnorodnymi inicjatywami podejmowanymi przez animatorów społeczności lokalnej stają się pochodną tworzenia coraz większej liczby Uniwersytetów III Wieku (UTW). UTW to placówki oświatowe dla osób w wieku emerytalno-rentowym, prowadzące systematyczne zajęcia z wybranych dyscyplin naukowych, lektoratów językowych, zespołów rekreacji ruchowej oraz grup artystycznych. 3 Współczesny człowiek niezależnie od wieku nie jest w stanie w pełni funkcjonować w społeczeństwie bez odpowiednich kompetencji. UTW oprócz aktywizacji intelektualno-fizycznej umożliwiają aktualizowanie, weryfikowanie i nabywanie nowych umiejętności np. z zakresu nowych technologii (obsługa komputera osobistego i Internetu). 4 Polska od połowy lat siedemdziesiątych aktywnie współuczestniczyła w procesie tworzenia płaszczyzny zapewniającej ludziom starszym dostęp do oświaty, integracji społecznej oraz realizacji. Pierwszy UTW powołano w 1975r. w Warszawie, następne placówki powstawały w Opolu, Wrocławiu, Szczecinie, Łodzi, Poznaniu, Lublinie, Gdańsku i wielu innych miastach. W 2000r. ich sieć liczyła 25 jednostek 5, współcześnie według danych przedstawionych na międzynarodowej konferencji Uniwersytet Trzeciego Wieku sprzymierzeńcem integracji społecznej w Europie, która odbyła się w dniach 9-10 września 2009 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim liczba ta wzrosła do ok.180. W samym woj. śląskim ilość UTW na podstawie przeprowadzonej analizy wynosi 21 placówek (łącznie z filiami). UTW w założeniach organizacyjnych podkreślają, iż struktury tego typu mają na celu organizowanie czasu wolnego, promowanie aktywnych form życia i wypoczynku, udostępnianie różnorodnych przedsięwzięć oświatowych, tworzenie płaszczyzn integracji międzypokoleniowej, wewnątrzpokoleniowej i środowiskowej, wszechstronną aktywizację 3 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wyd. Żak, Warszawa 2001, s.423-424. 4 Por. Ł. Tomczyk, Technologia informacyjna w procesie kształcenia ustawicznego osób w wieku poprodukcyjnym, [w:] Technologie i systemy informatyczne w organizacjach gospodarki opartej na wiedzy, red. E. Ziemba, Wyższa Szkoła Bankowa, Poznań 2008, s.241-248. 5 E. Trafiałek, Edukacja, integracja i aktywizacja ludzi w starszym wieku. Polska a Europa, [w:] Seniorzy w rodzinie, instytucji i społeczeństwie, red. A. Fabiś, Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu, Sosnowiec 2005, s.81. 2
słuchaczy, wdrażanie do samokształcenia, samopomocy, wspieranie w realizacji i rozwoju, podnoszenie sprawności intelektualnej, psychicznej oraz fizycznej, a także angażowanie do współuczestnictwa w życiu społecznym. 6 Jedno z podstawowych kryteriów egzystencjalnych warunkujących wartościowe życie zawiera się w zachowaniu aktywności. Nie ma wątpliwości, że starość, jeśli ma być szczęśliwa, powinna być aktywna, gdyż każdy organizm ze swej natury przeznaczony jest do działania. 7 UTW w woj. śląskim charakterystyka Pierwszy UTW w woj. śląskim powstał w 1983r. i od początku swojego istnienia związany był z Uniwersytetem Śląskim. Obecnie jest to największa placówka oświatowa dedykowana dla seniorów w regionie z tak długą tradycją, ponieważ kolejne UTW powoływane zostały kilkanaście lat po założeniu katowickiej instytucji. Bogate tradycje oświatowe ziemi śląskiej, powstawanie nowych szkół wyższych, zauważenie znaczenia edukacji dorosłych spowodowało, iż współcześnie idea edukacji osób w wieku emerytalnym rozwija się w imponującym tempie. Poniżej zaprezentowano zestawienie 21 UTW funkcjonujących na terenie woj. śląskiego. Nazwa Bytomski UTW UTW w Bielsku- Białej UTW w Częstochowie Stowarzyszenie Cieszyński UTW Afiliacja, porozumienie o współpracy Ilość członków Oferta edukacyjna Centrum Kształcenia Ponad Wykłady plenarne, 12 sekcji Ustawicznego im. Wojciecha 500 osób Korfantego, WSHE w Łodzi Akademia Techniczno - 460 Wykłady plenarne, 12 sekcji Humanistyczna Akademia im. Jana Długosza 600 Wykłady plenarne, 12 sekcji Uniwersytet Śląski, Wydział 560 Wykłady plenarne, 12 sekcji Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie Pałac Kultury Zagłębia, 145 Wykłady plenarne, 16 sekcji Wyższa Szkoła Humanitas Współpraca z kilkoma 180 Wykłady plenarne, 6 sekcji Uczelniami Wyższymi UTW w Dąbrowie Górniczej Górnośląski UTW w Chorzowie UTW w Gliwicach Stowarzyszenie 476 Wykłady plenarne, 19 sekcji Jaworznicki UTW Dom kultury w Szczakowej Ponad Wykłady plenarne, 7 sekcji 200 UTW w Jastrzębiu Ośrodek działalności Ponad Wykłady plenarne, 6 sekcji Zdroju dydaktycznej Uniwersytetu 400 UTW w Katowicach Śląskiego filia UTW UŚ Uniwersytet Śląski 1200 4 rodzaje wykładów monograficznych, 10 sekcji Rok założenia 2006 UTW w Knurowie Patronat Uniwersytet Śląski 230 Wykłady plenarne, 12 sekcji 2007 UTW w Górnośląska Wyższa Szkoła 90 Wykłady plenarne, 6 sekcji 2007 6 Ibidem. 7 A. Schulz, Znaczenie aktywizacji psychicznej ludzi starszych, [w:] Uniwersytety III Wieku. Aktywny trzeci wiek, red. A. Krzeczkowska, Fundacja dla UJ, Kraków 2008, s.11. 1996 1994 2007 2006 2008 2002 1983 3
Mysłowicach Stowarzyszenie Śląski UTW w Raciborzu UTW, Uniwersytet Rodzinny w Sosnowcu UTW w Sosnowcu Pedagogiczna imienia Kardynała Augusta Hlonda Współpraca: PWSZ Racibórz, ŚLAM, Uniwersytet Śląski Wyższa Szkoła Humanitas 187 Wykłady plenarne, 9 sekcji Ponad 200 osób Wykłady plenarne, Planowane 7 sekcji Wykłady plenarne, 14 sekcji Uniwersytet Śląski filia UTW, Wydział Nauk o Ziemi Ponad 600 Rudzki UTW Stowarzyszenie, szkoła Ponad Wykłady plenarne, 13 sekcji podstawowa nr 1 w Rudzie 350 Śląskiej UTW w Rybniku Stowarzyszenie pożytku 340 Wykłady plenarne, 14 sekcji publicznego, Uniwersytet Śląski UTW w Skoczowie Skoczowski dom kultury Ponad Wykłady plenarne, 5 sekcji 100 osób UTW w Tychach Wyższa Szkoła Zarządzania i 500 Wykłady plenarne, 4 sekcje Nauk Społecznych UTW w Zabrzu Stowarzyszenie 300 Wykłady plenarne, 17 sekcji Uniwersytet Misericordia Otwarty Żywiecki UTW Stowarzyszenie 40 Wykłady plenarne, sekcja komputerowa Źródło: opracowanie własne. 8 2005 luty 2009 Przedstawiona powyżej tabela zawiera wybrane elementy ukazujące działanie UTW w woj. śląskim. Idea UTW na początku była realizowana przy ośrodkach akademickich, obecnie tendencja ta została zachowana, ponieważ większość uczelni wyższych w woj. śląskim współtworzy lub sprawuje patronat nad tego typu instytucją. Zdarza się również, że w mniejszych miejscowościach UTW działają pod afiliacją bądź wsparciem placówek zajmujących się kształceniem ustawicznym, domów kultury lub też funkcjonują, jako samodzielne stowarzyszenia. Mimo, iż praktyka kształcenia seniorów w formie UTW w woj. śląskim posiada ponad dwudziestopięcioletnią tradycję, to zdecydowanie znacząca ilość jednostek tych została założona po 2002r. (ponad 80%). Charakterystyczne jest, że większość UTW działa w podobnej postaci organizacyjnej prowadzenia zajęć, składającej się z wykładów plenarnych (wielo tematycznych, monograficznych), które prowadzą wybitni specjaliści zazwyczaj pracownicy naukowi, a także z dodatkowych różnorodnych sekcji (zajęć ćwiczeniowych), przykładowo: językowych (angielski, niemiecki, francuski, czeski), komputerowych, filozoficznych, zdrowotnych, rekreacyjnych, 2002 2008 1999 2002 2008 8 Na podstawie informatorów UTW udostępnionych w sieci Internet oraz przeprowadzonego wywiadu środowiskowego. Sekcję należy traktować jako jeden typ zajęć np. język angielski bez rozróżnienia na poziom zaawansowania słuchaczy. Niestety do tej pory nie wydano aktualnego repozytorium opisującego działalność wszystkich UTW, zatem konieczne wydaje się prowadzenie w tej kwestii dalszych rozważań. W celu integracji środowiska skupiającego UTW istotne jest powołanie organizacji reprezentującej tego typu placówki, o czym rozmawiano m.in. w trackie kilku poprzednich konferencji organizowanych przez Fundację dla Rozwoju UJ w Krakowie i Warszawie w 2008r. 4
turystycznych, psychologicznych, historycznych, literackich, plastycznych, tanecznych, zielarskich, etc. 9 Wybrane perspektywy i problemy UTW Finansowanie działań śląskich placówek oświatowych dla osób w złotym wieku odbywa się w głównej mierze ze składek członkowskich słuchaczy. UTW wspierane są także przez uczelnie wyższe, instytucje kulturalno-oświatowe m.in. poprzez materialne odciążenia np. bezpłatne udostępnienie sal wykładowych i ćwiczeniowych jak również wolontariuszy, którzy nieodpłatnie prowadzą wykłady oraz zajęcia. Wielokrotnie zdarza się, że sponsorowanie ważnych działań przejmują na siebie instytucje (banki, firmy prywatne), pragnące wspomagać lokalne przedsięwzięcia edukacyjne dla osób w wieku emerytalnorentowym. Dość istotnym problemem dotykającym śląskie UTW jest zagadnienie pozyskiwania funduszy na swoją działalność statutową ze źródeł w postaci funduszy unijnych, programów grantowych fundacji, konkursów ogłaszanych przez władze samorządowe. Sytuacja ta spowodowana jest tym, iż kadra zarządzająca nie jest w odpowiednim stopniu przygotowana do uczestnictwa w skomplikowanych procedurach aplikacyjnych. Ważnym elementem w prawidłowym funkcjonowaniu i rozwoju UTW jest dobór kadry dydaktycznej. Prowadzący zajęcia powinni być wyposażeni w kompetencje pedagogicznomerytoryczne oraz posiadać predyspozycje charakterologiczne pozwalające na efektywną pracę z seniorami. Na podstawie doświadczeń własnych autora warto wyróżnić kilka z nich m.in.: posiadanie podstaw teoretycznych z zakresu nauk humanistycznych ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień andragogiki, gerontologii, metodyki nauczania danego przedmiotu. Istotną kwestią jest posiadanie przez instruktora bieżących informacji ze swojej dyscypliny (szczególnie dotyczy to przedmiotów szybko dezaktualizujących się np. technologii informacyjnej). Wśród cech osobowościowych należy wyeksponować elementy takie jak: empatia, umiejętność radzenia sobie ze stresem, komunikatywność, łatwość nawiązywania relacji mistrz-uczeń, wysoką kulturę osobistą oraz konsekwencję w postępowaniu dydaktycznym. 10 Obecnie w województwie śląskim żadna uczelnia wyższa nie prowadzi kierunku studiów w trybie I lub II stopnia zapewniających przygotowanie pedagogów do pracy edukacyjnej 9 Warto jednocześnie zaznaczyć, że wiele UTW wprowadziło wymagania wiekowe, np. w cieszyńskim UTW w zajęciach mogą uczestniczyć osoby, które ukończyły 55 rok życia. 10 Por. Ł. Tomczyk, Wybrane aspekty kształcenia seniorów z zakresu technologii informacyjnej w dobie społeczeństwa informacyjnego, [w:] Informatyka w nauce, dydaktyce i praktyce gospodarczej, red. C. M. Olszak, Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania, Katowice 2008, s.207. 5
stricte z osobami w wieku poprodukcyjnym. Jedynie można spotkać się z formami podyplomowymi z dziedziny andragogiki. Nie oznacza to jednak, że absolwenci kierunków nauczycielskich nie posiadają teoretycznych podstaw do pracy z osobami dorosłymi, gdyż w ramach realizacji programu nauczania na kierunku pedagogicznym poznają przedmioty takie jak: andragogika, gerontologia, edukacja permanentna. W kontekście uwarunkowań społeczno - kulturowych oraz tradycji i dalszego rozwoju placówek oświatowych kształcących kadrę pedagogiczną należy w najbliższym czasie uwzględnić zapotrzebowanie rynku oświatowego na specjalistów potrafiących prowadzić skuteczną edukację seniorów. W dobie starzenia się społeczeństwa w woj. śląskim ważne jest dalsze tworzenie miejsc umożliwiających osobom w wieku emerytalno-rentowym aktywizację intelektualno fizyczną. UTW poprzez swoją bogatą ofertę zajęć oraz coraz większą liczbę placówek, dostępnych nie tylko w dużych miastach są jedną z głównych przestrzeni edukacyjnych dla seniorów na terenie śląska oraz innych części kraju. Istnieje spore prawdopodobieństwo, że ośrodki kształcenia dedykowane dla osób w wieku poprodukcyjnym będą coraz intensywniej rozwijać się pod względem ilościowym jak i jakościowym, jednocześnie z pozytywnym skutkiem urealniając założenia efektywnej edukacji przez całe życie. Bibliografia Fabiś A., Edukacja seniorów odpowiedź na wymagania współczesności, [w:] Wyzwania współczesnej edukacji dorosłych. Tom II, red. A. Fabiś, Wyd. Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda, Mysłowice Zakopane 2005. Główny Urząd Statystyczny, Rocznik Statystyczny Województw, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa 2009. Schulz A., Znaczenie aktywizacji psychicznej ludzi starszych, [w:] Uniwersytety III Wieku. Aktywny trzeci wiek, red. A. Krzeczkowska, Fundacja dla UJ, Kraków 2008. Tomczyk Ł., Technologia informacyjna w procesie kształcenia ustawicznego osób w wieku poprodukcyjnym, [w:] Technologie i systemy informatyczne w organizacjach gospodarki opartej na wiedzy, red. E. Ziemba, Wyższa Szkoła Bankowa, Poznań 2008. Tomczyk Ł, Wybrane aspekty kształcenia seniorów z zakresu technologii informacyjnej w dobie społeczeństwa informacyjnego, [w:] Informatyka w nauce, dydaktyce i praktyce gospodarczej, red. C. M. Olszak, Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania, Katowice 2008. Trafiałek E., Edukacja, integracja i aktywizacja ludzi w starszym wieku. Polska a Europa, [w:] Seniorzy w rodzinie, instytucji i społeczeństwie, red. A. Fabiś, Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu, Sosnowiec 2005. 6