Ocena bezpieczeñstwa surowcowego Polski w zakresie surowców nieenergetycznych

Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk nr 81, rok 2011 Krzysztof GALOS*, Krzysztof SZAMA EK** Ocena bezpieczeñstwa surowcowego Polski w zakresie surowców nieenergetycznych Streszczenie: Bezpieczeñstwo surowcowe jest œciœle powi¹zane z gospodark¹ krajow¹ i miêdzynarodow¹ w zakresie mo liwoœci dostêpu do Ÿróde³ surowców mineralnych (pierwotnych i wtórnych) oraz ich wykorzystania obecnie i w przysz³oœci. Punktem wyjœcia w ocenie bezpieczeñstwa surowcowego jest rozpoznanie obecnego i prognoza przysz³ego zapotrzebowania gospodarki na poszczególne surowce mineralne. Dotyczy to zarówno surowców pochodz¹cych ze z³ó kopalin (surowce pierwotne), z recyklingu materia³owego (surowce wtórne), jak te z ró nego rodzaju odpadów przemys³owych (mineralne surowce odpadowe). Bezpieczny, niezale ny i niezawodny dostêp do surowców postrzegany jest jako przes¹dzaj¹cy o mo liwoœci utrzymania pozycji konkurencyjnej gospodarki danego kraju. St¹d, zgodnie z ostatnimi inicjatywami surowcowymi Unii Europejskiej, bezpieczeñstwo krajów Unii Europejskiej (w tym Polski) w zakresie surowców nieenergetycznych powinno bazowaæ na trzech filarach: zapewnieniu odpowiedniego dostêpu do surowców na rynkach miêdzynarodowych, rozwijaniu stabilnych dostaw surowców ze Ÿróde³ w³asnych oraz poprawie efektywnoœci wykorzystania surowców i promowaniu wykorzystywania surowców wtórnych i odpadowych. W artykule poddano analizie zapotrzebowanie krajowej gospodarki na poszczególne surowce nieenergetyczne (metaliczne i niemetaliczne). W odniesieniu do jego poziomu oceniono wielkoœæ i wystarczalnoœæ krajowych zasobów kopalin do produkcji tych surowców, a tak e podstawowe trendy w ich krajowej produkcji. Szczególn¹ uwagê zwrócono na strukturê uzupe³niaj¹cego importu surowców nieenergetycznych, a tak e na przyczyny rosn¹cego udzia³u surowców importowanych w zaspokajaniu krajowego popytu na omawian¹ grupê surowców. Podkreœlono tak e rosn¹ce znaczenie surowców wtórnych i odpadowych ze Ÿróde³ krajowych w zaspokajaniu tego popytu, co nale y uznaæ za zjawisko zdecydowanie pozytywne. Polska jest i pozostanie w najbli szej przysz³oœci niemal ca³kowicie wystarczalna pod wzglêdem zaspokajania potrzeb w zakresie surowców budowlanych oraz znacznej czêœci surowców ceramicznych. Niestety, w zakresie surowców chemicznych, poza utrzymywan¹ poda ¹ soli i siarki, skazana jest na posi³kowanie siê importem. Wysoka pozycja Polski jako znacz¹cego producenta miedzi i srebra oraz kilku ich koproduktów (np. z³oto, selen, surowce renu) oraz planowane utrzymanie produkcji cynku i o³owiu metalicznego (mimo spodziewanej w najbli szych latach likwidacji górnictwa rud Zn-Pb) przyczynia siê do utrzymywania dodatniego salda obrotów surowcami metalicznymi. Nie zmieni to jednak faktu, e w zakresie pozosta³ych ponad 30 surowców metalicznych, a w szczególnoœci rud elaza, elazostopów, aluminium metalicznego, niklu, krajowa gospodarka pozostanie ca³kowicie zale na od dostaw z zagranicy. ** Dr in., Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków; e-mail: kgalos@min-pan.krakow.pl ** Dr hab., prof. UW, Wydzia³ Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Ceramiki i Materia³ów Budowlanych, Warszawa 37

Zapewnienie dostaw surowców nieenergetycznych na bazie trzech filarów europejskiej inicjatywy surowcowej na gruncie polskim wymaga w chwili obecnej opracowania nowej polityki surowcowej naszego kraju. S³owa kluczowe: bezpieczeñstwo surowcowe, surowce metaliczne, surowce niemetaliczne, popyt krajowy, produkcja, import Assessment of the non-energy minerals security of Poland Abstract: Minerals security is strictly related to the domestic and world economy regarding access to primary and secondary sources of such minerals, as well as directories of their current and future use. Estimation of current and perspective demand of national economy for particular types of minerals should be the starting point for assessment of minerals security. All sources of minerals supplies should be investigated: primary mineral raw materials (from deposits), secondary mineral raw materials from recycling (scraps), as well as waste raw materials from various industrial wastes. Secure, independent and stable access to mineral raw materials is a crucial factor which decides on competition position of the country s economy. So, according to the latest European Union s initiatives, non-energy minerals security of EU countries (including Poland) should be based on three pillars: assurance of appropriate access to minerals on the international market, development of their production from own sources, as well as improvement of effectiveness of minerals use with promotion of use of secondary and waste raw materials. In the paper, national economy s demand for particular non-energy minerals is analyzed. In relation to this demand, quantity and sufficiency of the domestic reserves of such minerals, as well as their production trends, are assessed. The special attention is paid on the structure of the supplementary imports of non-energy minerals, and reasons of the increasing share of imported minerals in mineral supplies which meet domestic demand. Growing importance of domestic secondary and waste raw materials in total mineral supplies is underlined as positive phenomenon. Poland is self-sufficient in case of almost all construction raw materials and the majority of ceramic raw materials. Such situation should be maintained in the coming years. Unfortunately, regarding chemical raw materials, Poland is entirely dependent on imported raw materials, except for salt and sulfur from domestic supplies. Our country is very important producer of copper, silver and their co-products (e.g. gold, selenium, rhenium). Maintaining of smelter production of zinc and lead is also planned in spite of the expected closure of the last Zn-Pb ore mine in the coming years. This is why Poland s trade balance in the area of metallic raw materials is still positive. However, Poland s economy will remain fully dependent on imports of over 30 metallic raw materials, with iron ore, ferroalloys, aluminum and nickel being the most important. Assurance of non-energy minerals supplies on the basis of three pillars of the European raw materials initiative should result in the preparation of the new minerals policy of Poland. Key words: minerals security, metallic raw materials, non-metallic raw materials, domestic demand, imports Wprowadzenie Bezpieczeñstwo surowcowe jest œciœle powi¹zane z gospodark¹ krajow¹ i miêdzynarodow¹ w zakresie mo liwoœci dostêpu do Ÿróde³ surowców mineralnych (pierwotnych i wtórnych) oraz ich wykorzystania obecnie i w przysz³oœci. Dotyczy ono zatem bilansu surowcowego gospodarki pañstwa, obejmuj¹cego m.in. pozyskiwanie surowców mineralnych ze Ÿróde³ krajowych i z zagranicy, a tak e ich magazynowanie. Bezpieczeñstwo surowcowe pañstwa mo na wi¹zaæ w okreœlonych warunkach z bezpieczeñstwem militarnym oraz coraz powszechniej z innymi, pozamilitarnymi aspektami bezpieczeñstwa, takimi jak: bezpieczeñstwo energetyczne, ywnoœciowe czy ekologiczne. Celem artyku³u jest ocena bezpieczeñstwa surowcowego w obrêbie grupy surowców nieenergetycznych, tj. metalicznych i niemetalicznych (ceramicznych, budowlanych itp.) (Galos, Lewicka 2004). 38

Zagadnienie bezpieczeñstwa surowcowego tradycyjnie rozpatrywane jest pod k¹tem zabezpieczenia poda y surowców z krajowych Ÿróde³ pierwotnych (z³ó kopalin), a co za tym idzie dotyczy oceny wystarczalnoœci bazy zasobowej poszczególnych kopalin mineralnych w okreœlonym horyzoncie czasowym w ujêciu statycznym lub dynamicznym, przy za³o eniu nieskrêpowanej dostêpnoœci do z³ó kopalin. Takie rozumienie tego problemu prowadzi m.in. do promowania prac poszukiwawczych i rozpoznawczych. Podstawowe bowiem znaczenie dla oceny stanu bezpieczeñstwa surowcowego kraju i ustalenia strategii jego rozwoju ma zasób wiedzy o wielkoœci zasobów w z³o ach kopalin, zarówno tych rozpoznanych, jak i prognozowanych, tj. mo liwych do odkrycia i zagospodarowania. Wiedza o tych zasobach jest zdobywana i uzupe³niana przez s³u bê geologiczn¹ w Bilansie perspektywicznych zasobów kopalin Polski (Bilans perspektywicznych zasobów... 2011). Krytycznym elementem w tym dzia³aniu staje siê w³aœciwe przyjêcie kryteriów, wed³ug których przyrodnicze zasoby abiotyczne mog¹ byæ uwa ane za mo liwe do zagospodarowania i wykorzystania w przysz³oœci. Polska dzia³a w tym zakresie podobnie jak wiele innych krajów œwiata, w których mimo istnienia gospodarki rynkowej z jej zasadami swobody gospodarczej i konkurencji, podejmowane s¹ dzia³ania na szczeblu centralnym, zapewniaj¹ce dostêp do z³ó i dostawy pierwotnych surowców mineralnych w wymaganej iloœci i jakoœci. Realizacja tego celu mo liwa jest przez rozpoznanie wielkoœci w³asnej bazy zasobowej, wydobycie kopalin i produkcjê z nich pierwotnych surowców mineralnych oraz z drugiej strony poprzez zawieranie umów miêdzynarodowych, kontraktów miêdzy producentami i konsumentami, wreszcie poprzez nabywanie surowców na gie³dach surowców mineralnych (Szama³ek 2007). Coraz bardziej istotny, w kontekœcie zapewnienia bezpieczeñstwa surowcowego, jest wp³yw poda y surowców ze Ÿróde³ wtórnych i odpadowych (Galos 2011; Galos i in. 2009). Ocena bezpieczeñstwa surowcowego i jego realizacja prowadzona jest zarówno w pañstwach o bardzo silnie rozwiniêtej gospodarce rynkowej (przyk³adowo w USA ju od niemal 130 lat), pañstwach ze wspó³istnieniem silnego sektora pañstwowego obok sektora prywatnego, jak te w nielicznych pañstwach z gospodark¹ centralnie planowan¹ i dominuj¹c¹ w³asnoœci¹ pañstwow¹ (Szama³ek 2011a). 1. Przes³anki oceny bezpieczeñstwa surowcowego Polski w zakresie surowców nieenergetycznych Przyjêta w 2009 roku przez Sejm RP Polityka ekologiczna Pañstwa w latach 2009 2012 z perspektyw¹ do roku 2016 w czêœci 3.5 zawiera zapis, i Stan rozpoznania geologicznego w Polsce nale y uznaæ za dobry. Wynikiem ( ) rozpoznania budowy geologicznej kraju jest ponad 9 tysiêcy udokumentowanych z³ó, w tym 3 tysi¹ce z³ó zagospodarowanych (Polityka ekologiczna... 2008). Jest to diagnoza trafna, wiêkszoœæ znanych z³ó jest niezagospodarowana. Z³o a niezagospodarowane to g³ównie z³o a powszechnie wystêpuj¹cych kopalin skalnych. Wobec tego w najbli szych latach nale y uznaæ potrzebê koniecznoœci przesuniêcia akcentów w dzia³alnoœci geologicznej na ochronê z³ó rozpoznanych, a do tej pory niezagospodarowanych, szczególnie w kontekœcie potrzeby zabezpieczenia potrzeb surowcowych przysz³ych pokoleñ. Zgodnie z Polityk¹ ekologiczn¹ Pañstwa... wœród celów œredniookresowych do roku 2016 znajduje siê miêdzy innymi 39

wzmocnienie ochrony niezagospodarowanych z³ó kopalin ( ). Dzia³ania w tym zakresie musz¹ dotyczyæ zmiany przepisów zarówno w ustawie prawo geologiczne i górnicze, jak i ustaw dotycz¹cych planowania i zagospodarowania przestrzennego, b¹dÿ te wprowadzenia nowych, odrêbnych regulacji ustawowych. Na forum publicznym s¹ bowiem prezentowane coraz czêœciej postulaty o koniecznoœci przyjêcia nowej, odrêbnej ustawy o ochronie z³ó kopalin (Nieæ, Radwanek-B¹k 2011). Aktywnoœæ organów pañstwa na wszystkich szczeblach kompetencji winna koncentrowaæ siê na wyprzedzaj¹cym i planistycznym dzia- ³aniu, które pozwoli zapobiegaæ procesom zagospodarowywania powierzchni ziemi w sposób uniemo liwiaj¹cy eksploatacjê wystêpuj¹cych tam z³ó kopalin w przysz³oœci (Szama³ek 2011a). Takie podejœcie jest spójne z polityk¹ Unii Europejskiej. Przyk³adowo, podczas prac nad przyjêciem strategii surowcowej Unii Europejskiej z 2008 r. stwierdzono m.in., e nale y uwzglêdniæ d³ugoterminowy dostêp do z³ó w planach zagospodarowania przestrzennego. Z tego wzglêdu Komisja zaleca wiêkszy i aktywniejszy udzia³ krajowych s³u b geologicznych w planowaniu przestrzennym w pañstwach cz³onkowskich. W strategicznej i d³ugofalowej ocenie perspektyw kraju niezwykle wa nym zagadnieniem jest w³aœciwe rozpoznanie obecnego i przysz³ego zapotrzebowania gospodarki na surowce mineralne. Dotyczy to zarówno surowców pochodz¹cych ze z³ó kopalin (surowce pierwotne), z recyklingu materia³owego (surowce wtórne), jak te z ró nego rodzaju odpadów przemys³owych (mineralne surowce odpadowe) i to nawet w sytuacji, gdy obecnie u ytkowanie gospodarcze tych odpadów jest niewielkie b¹dÿ traktowane s¹ one jako nieu yteczne i gromadzone na zwa³owiskach tworz¹c tzw. z³o a antropogeniczne (Galos i in. 2009; Nieæ 1999; Galos 2003). Problematyka ta, w szczególnoœci w kontekœcie bezpieczeñstwa surowcowego pañstwa, zosta³a ujêta w licznych dokumentach rz¹dowych oraz publikacjach (w tym realizowanych na zamówienie agend rz¹dowych). Do najwa niejszych spoœród nich nale y zaliczyæ: Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych Polski (sporz¹dzany corocznie od 1953 roku), Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata (od 1992 r.), Za³o enia polityki pañstwa w dziedzinie surowców mineralnych (1996), II politykê ekologiczn¹ pañstwa (2000), Politykê ekologiczn¹ Pañstwa w latach 2009 2012 z perspektyw¹ do roku 2016 (2008), Kierunki badañ w dziedzinie geologii surowcowej na lata 2009 2015 (2009). Czas jaki up³yn¹³ od przyjêcia Za³o eñ polityki pañstwa w dziedzinie surowców mineralnych (1996) oraz zmiana miêdzynarodowych uwarunkowañ gospodarczych wymagaj¹ ponownego okreœlenia zasad polityki surowcowej celem zapewnienia bezpieczeñstwa surowcowego. Bez w¹tpienia przygotowanie w tym zakresie polityki opieraæ siê powinno w zasadniczej czêœci na wynikach badañ geologii z³o owej. Poza tradycyjnym zakresem zainteresowania geologii z³o owej wspó³czeœnie poszerza siê j¹ o nowe obszary, uwzglêdniaj¹ce m.in. mo liwoœci pozyskiwania surowców ze Ÿróde³ wtórnych i odpadowych (Galos 2003, 2011). Warto zauwa yæ, e aktualnie obowi¹zuj¹ce Kierunki badañ w dziedzinie geologii surowcowej (2009) zak³adaj¹ m.in. opracowywanie bilansu zasobów perspektywicznych co 5 lat. Taki wyraÿnie skrócony okres przygotowywania tego bilansu mo e zaowocowaæ zwiêkszon¹ wiedz¹, wynikaj¹c¹ z rezultatów prowadzonych prac i lepsz¹ diagnoz¹ co do 40

stanu bezpieczeñstwa surowcowego kraju (w odniesieniu do krajowych Ÿróde³ surowców pierwotnych) oraz przygotowania nowej doktryny w zakresie tego bezpieczeñstwa (Szama³ek 2011a). W pracach nad ocen¹ bezpieczeñstwa surowcowego Polski nale y wzi¹æ pod uwagê wszystkie doœwiadczenia i wnioski wyp³ywaj¹ce z prac konceptualnych, jak i realizacji (b¹dÿ jej braku) wczeœniejszych Za³o eñ polityki pañstwa w dziedzinie surowców mineralnych z 1996 r. W podejmowanych dzia³aniach chodziæ powinno równie o to, aby dokonaæ pe³niejszego zintegrowania celów i kierunków dzia³añ wszystkich instytucji i agend rz¹dowych oraz realistycznej oceny mo liwoœci i potrzeb wprowadzenia instrumentów stosowanych przez pañstwo w odniesieniu do samodzielnych podmiotów gospodarczych. Dokumenty strategiczne dotycz¹ce perspektyw zrównowa onego rozwoju Polski (II polityka ekologiczna pañstwa 2000; Polityka ekologiczna Pañstwa... 2008) uwzglêdniaj¹ zagadnienia surowcowe g³ównie w zakresie ochrony zasobów z³ó kopalin i wód podziemnych, z ci¹gle aktualnym postulatem ich racjonalnego zagospodarowania oraz zmniejszaniem surowcoch³onnoœci i energoch³onnoœci gospodarki wraz z ograniczaniem iloœci odpadów wytwarzanych przez sektor wydobywczy. W listopadzie 2008 roku Komisja Unii Europejskiej przekaza³a do Parlamentu Europejskiego dokument Inicjatywa na rzecz surowców zaspokajanie naszych kluczowych potrzeb w celu stymulowania wzrostu i tworzenia miejsc pracy w Europie. Ju nawstêpie stwierdza siê w nim, e dostêp do surowców mineralnych i ich cenowa przystêpnoœæ s¹ decyduj¹ce dla prawid³owego funkcjonowania gospodarki Unii Europejskiej. Bezpieczny, niezale ny i niezawodny dostêp do surowców (w wymaganej iloœci i jakoœci, terminach, godziwej cenie) postrzegany jest jako przes¹dzaj¹cy o mo liwoœci utrzymania pozycji konkurencyjnej krajów Unii Europejskiej i realizacji strategii lizboñskiej zak³adaj¹cej wzrost gospodarczy i zwiêkszenie zatrudnienia (Galos, Smakowski 2008). Bezpieczeñstwo surowcowe UE bazowaæ ma na trzech filarach (Inicjatywa... 2008; Galos 2009): zapewnienia dostêpu do surowców na rynkach miêdzynarodowych na tych samych warunkach, które maj¹ pozostali konkurenci przemys³owi, ustalenia w³aœciwych warunków ramowych wewn¹trz Unii Europejskiej dla wspierania stabilnych dostaw surowców ze Ÿróde³ europejskich, wspierania ogólnej poprawy efektywnoœci wykorzystania zasobów i promowanie recyklingu w celu ograniczenia zu ycia surowców pierwotnych w UE oraz zmniejszenia wzglêdnej zale noœci od ich przywozu. Istotn¹ rolê w rozwoju badañ zwi¹zanych z poszukiwaniem z³ó kopalin ma wielkoœæ nak³adów finansowych przeznaczonych na tê dzia³alnoœæ. Mimo, i szczegó³owe dokumentowanie z³ó jest sfer¹ dzia³ania inwestora, a nie pañstwa, to jednak decyzje inwestycyjne jest znacznie ³atwiej podejmowaæ w sytuacji dobrego rozpoznania budowy geologicznej i wstêpnych przes³anek potwierdzaj¹cych mo liwoœci wystêpowania nagromadzeñ z³o owych. Nale y podkreœliæ, e nak³ady na poszukiwania z³ó kopalin w Europie s¹ w ostatnich dziesiêcioleciach wielokrotnie znacz¹co ni sze od nak³adów ponoszonych np. w USA, Kanadzie czy Australii. Z drugiej strony rozwój technik badawczych i eksploatacyjnych stwarza nowe przes³anki do rozpoznania i zagospodarowania z³ó g³êbokich (do 1000 m i poni ej). W warunkach europejskich (starego górnictwa i wyeksploatowania p³ycej zalegaj¹cych z³ó ) stwarza to impuls do rozwoju poszukiwañ nowych obszarów z³o owych, szczególnie w przypadku rud metali (Galos 2009). 41

Rozwijana w kolejnych latach Inicjatywa na rzecz surowców... zaowocowa³a m.in. kolejnym dokumentem Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego z lutego 2011 r. pt. Stawianie czo³a wyzwaniom zwi¹zanym z rynkami towarowymi i surowcami (okreœlany jest on niekiedy mianem strategii surowcowej UE). Okreœlone zosta³y w niej definicje surowców krytycznych dla Unii Europejskiej, przedstawiono strategiê handlow¹ UE dotycz¹c¹ surowców nieenergetycznych, okreœlono nowe mo liwoœci w zakresie badañ i innowacji, przedstawiono wytyczne wdra ania prawodawstwa w zakresie sieci Natura 2000, przedstawiono tak e kierunki bardziej efektywnego gospodarowania zasobami (w tym recyklingu). Wskazano tak e na przysz³e kierunki realizacji Inicjatywy na rzecz surowców..., w tym: zapewnienie stabilnych i rzetelnych dostaw surowców z rynków œwiatowych, wspieranie stabilnych dostaw surowców ze Ÿróde³ wewn¹trz UE oraz wspieranie efektywnego gospodarowania zasobami surowców. Podtrzymano tym samym znaczenie trzech filarów bezpieczeñstwa surowcowego UE, okreœlonych w dokumencie z 2008 r. Wa n¹ rezerw¹ surowcow¹ s¹ zasoby oceanu œwiatowego, którego potencja³ surowcowy jest wielokrotnie wiêkszy ni zasobów dostêpnych na l¹dzie. Dlatego tak wa n¹ z punktu widzenia bezpieczeñstwa surowcowego œwiata oraz poszczególnych pañstw (w tym Polski) jest prognostyczna ocena wielkoœci tych zasobów, identyfikacja obszarów z³o owych, okreœlenie barier technicznych i ekologicznych ich eksploatacji, a tak e technologii przetwarzania kopalin morskich (Mizerski, Szama³ek 2009). Wa na rola w tym zakresie przypada wspólnej organizacji Interoceanmetal, do której nale y tak e Polska (Kotliñski, Szama³ek 1998). 2. Zmiany w zapotrzebowaniu krajowym na surowce nieenergetyczne Krajowe zapotrzebowanie na surowce mineralne by³o i jest g³ówn¹ si³¹ napêdow¹ rozwoju górnictwa i produkcji surowców w Polsce. Do rzadkoœci nale a³ i wci¹ nale y rozwój produkcji surowców przeznaczonych g³ównie czy niemal wy³¹cznie na eksport. Do tych wyj¹tków zaliczyæ nale y siarkê elementarn¹ (zw³aszcza w latach osiemdziesi¹tych ubieg³ego wieku), srebro i surowce renu (Bilans gospodarki... 2011). Wielkoœæ zapotrzebowania krajowego na poszczególne surowce jest tak e punktem wyjœcia do rozwa añ nad stanem bezpieczeñstwa surowcowego kraju. Zapotrzebowanie na surowce mineralne jest zmienne w czasie i g³ównie zwi¹zane z fazami cyklu koniunkturalnego œwiatowej gospodarki (Szama³ek 2008). Spadek krajowego zapotrzebowania na surowce mineralne, zanotowany na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku, mia³ charakter przejœciowy. Dotyczy³o to m.in. aluminium, miedzi, cementu (tab. 1). W przypadku niektórych surowców poziom zapotrzebowania krajowego jest obecnie wyraÿnie wy szy ni dwadzieœcia lat temu, co dotyczy np. gipsu, kamieni budowlanych, kruszyw, piasków szklarskich czy surowców skaleniowych. Dla pewnej grupy surowców obni enie zapotrzebowania krajowego na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku mia³o jednak charakter trwa³y. Obserwowano to zw³aszcza w przypadku stali i surowców metali staliwnych (Mn, Cr itp.), dolomitów przemys³owych, i³ów ogniotrwa³ych, piasków podsadzkowych, wapieni czy wapna (tab. 1). 42

TABELA 1. Zapotrzebowanie Polski na najwa niejsze nieenergetyczne surowce mineralne w latach 1989, 1992, 2003 i 2009 [mln Mg] TABLE 1. Poland s demand for the most important non-energy raw materials in 1989, 1992, 2003 and 2009 [million Mg] Surowiec mineralny 1989 1992 2003 2009 Aluminium metaliczne 0,14 0,07 0,15 0,09 Cynk metaliczny 0,15 0,08 0,10 0,08 MiedŸ rafinowana 0,24 0,12 0,25 0,20 O³ów rafinowany 0,07 0,05 0,06 0,08 Srebro (tys. t) 0,33 0,05 0,01 0,10 elaza rudy i koncentraty 13,45 7,41 8,59 3,78 Chromity 0,16 0,03 0,01 0,01 Manganu rudy i koncentraty 0,57 0,16 0,01 0,00 elazostopy 0,31 0,14 0,14 0,11 Stal surowa 15,03 9,86 9,10 7,13 Fosforyty 3,32 1,12 1,45 0,46 Siarka 1,03 0,46 0,46 0,30 Sole potasowe 2,06 0,46 0,85 0,21 Sól kamienna 3,82 3,08 3,37 3,51 Soda kalcynowana 0,77 0,69 0,59 0,57 Alumina 0,19 0,10 0,15 0,05 Cement 16,46 10,47 12,10 15,63 Dolomity przemys³owe 5,93 4,11 1,82 1,86 Gips 1,13 0,74 2,52 3,51 I³y ogniotrwa³e 0,84 0,36 0,11 0,13 Kaolin 0,21 0,12 0,20 0,22 Kamienie budowlane 0,58 0,14 2,59 4,37 Kruszywa ³amane 30,60 8,98 27,24 60,18 Kruszywa wirowo-piaskowe 72,7 28,8 71,3 119,6 Magnezyty 0,19 0,07 0,11 0,13 Piaski podsadzkowe 28,44 20,36 8,61 8,89 Piaski szklarskie 1,03 0,78 1,41 1,96 Skaleniowe surowce 0,05 0,04 0,56 0,75 Wapienie 57,28 37,15 31,75 29,65 Wapno 4,37 2,43 2,05 1,73 ród³o: GUS, Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata 43

3. Wielkoœæ i wystarczalnoœæ krajowych zasobów kopalin nieenergetycznych G³ównym fundamentem zapewnienia bezpieczeñstwa surowcowego kraju powinno byæ, o ile to mo liwe, pozyskiwanie surowców ze Ÿróde³ krajowych, g³ównie ze z³ó kopalin. Praktyka ostatnich dwudziestu lat pokaza³a, e czêsto du e udokumentowane zasoby bilansowe nie zawsze w realiach rynkowych s¹ wystarczaj¹c¹ podstaw¹ do kontynuowania czy rozwoju eksploatacji kopalin. Przyk³adowo, ocena znaczenia gospodarczego z³ó rud elaza oraz fosforytów doprowadzi³a do skreœlenia ich zasobów z ewidencji zasobów bilansowych (Nieæ, Przenios³o 2004). Zasoby z³ó rud Zn-Pb uleg³y z kolei bardzo du emu, a z³ó rud Cu znacz¹cemu obni eniu w wyniku prowadzonej eksploatacji. W tym czasie nie udokumentowano praktycznie adnego nowego z³o a tych rud. W przypadku z³ó rud Zn-Pb oznacza to blisk¹ ju perspektywê ca³kowitego wyczerpania zasobów i zakoñczenia trwaj¹cej od setek lat eksploatacji. Pewne nadzieje wi¹zaæ nale y z realizowanymi poszukiwawczymi pracami geologicznymi w okolicach Zawiercia. Obiecuj¹ce s¹ zw³aszcza prace nad dalszym rozpoznaniem z³o a rud Mo-W-Cu ko³o Myszkowa. Za³amanie cen na œwiatowym rynku siarki doprowadzi³o do niemal ca³kowitego upadku polskiego przemys³u siarkowego oraz ograniczenia o niemal po³owê wielkoœci jej zasobów w wyniku skreœlenia zasobów z³ó, których eksploatacji zaniechano. Zasoby wiêkszoœci kopalin skalnych nie ulega³y ju tak spektakularnym zmianom, ale jednoczeœnie nie udokumentowano w tym czasie z³ó kopalin skalnych do produkcji surowców obecnie deficytowych dla gospodarki krajowej. Dla oceny bezpieczeñstwa surowcowego zabezpieczanego z pierwotnych Ÿróde³ krajowych mo na pos³u yæ siê wskaÿnikami wystarczalnoœci zasobów. WskaŸnik wystarczalnoœci statycznej zasobów W s okreœlany w latach dostêpnoœci jest ilorazem wielkoœci zasobów mo liwych do wydobycia w danym roku oraz wielkoœci wydobycia kopaliny w tym e roku. Stosowany jest równie wskaÿnik wystarczalnoœci dynamicznej W d uwzglêdniaj¹cy zmiany zarówno wielkoœci wydobycia, jak i dostêpnych zasobów (Szama³ek 2011b). W niniejszej ocenie pos³u ono siê prostszym i mniej kontrowersyjnym wskaÿnikiem wystarczalnoœci statycznej, przyjmuj¹c dane na temat dostêpnych zasobów operatywnych z³ó eksploatowanych oraz wielkoœci wydobycia w 2009 r. ( Bilans zasobów kopalin... 2010). O bezpieczeñstwie surowcowym w krótszej perspektywie czasowej decyduje przede wszystkim wystarczalnoœæ zasobów przemys³owych z³ó eksploatowanych W s.wniektórych grupach kopalin nieenergetycznych, np. rudy Zn-Pb, i³y bia³o wypalaj¹ce siê, wystarczalnoœæ zasobów przemys³owych jest niezwykle niska, poni ej 10 lat. Bardzo niska jest ona tak e w przypadku z³ó kruszyw wirowo-piaskowych (15 lat) oraz kopalin skaleniowych, dolomitów przemys³owych i i³ów ogniotrwa³ych (tab. 2). O bezpieczeñstwie surowcowym w d³u szej perspektywie czasowej mog¹ mówiæ dodatkowe wskaÿniki (Nieæ, Przenios³o 2004): wskaÿnik stopnia zagospodarowania z³ó W, obliczany jako iloraz zasobów bilansowych z³ó zagospodarowanych do ³¹cznych udokumentowanych zasobów bilansowych, oraz wskaÿnik potencja³u rezerw zasobowych z³ó niezagospodarowanych wyliczany jako iloczyn dwóch ilorazów: udzia³u zasobów przemys³owych w zasobach bilansowych z³ó zagospodarowanych oraz udzia³u zasobów bilansowych z³ó niezagospodarowanych w ³¹cznych udokumentowanych zasobów bilansowych (tab. 2). Zwraca uwagê fakt, e wskaÿnik W jest bardzo wysoki dla rud miedzi, ale 44

TABELA 2. Ocena wystarczalnoœci zasobów z³ó eksploatowanych wa niejszych kopalin nieenergetycznych w Polsce wed³ug stanu na 31.12.2009 r. TABLE 2. Estimation of reserves sufficiency of the main non-energy minerals in Poland, as of 31 st December 2009 Kopalina Zasoby przemys³owe z³ó zagospodarowanych [mln Mg] Wydobycie w 2009 r. [mln Mg] Wystarczalnoœæ statyczna zasobów przemys³owych W s [lata] Stopieñ zagospodarowania z³ó W [%] WskaŸnik potencja³u rezerw zasobowych [%] Rudy Zn-Pb 13,57 2,35 5,8 23 (ma³y) 49 (przeciêtny) Rudy Cu 1 193,84 23,16 51,5 83 (bardzo wysoki) 14 (bardzo ma³y) Siarka 28,75 0,29 99,1 6 (znikomo ma³y) 93 (bardzo wysoki) Sól kamienna 664,35 3,07 216,4 15 (bardzo ma³y) 5 (znikomy) Dolomity przemys³owe 71,77 2,94 24,4 44 (przeciêtny) 27 (ma³y) Gipsy i anhydryty 110,78 1,28 86,5 49 (przeciêtny) 44 (przeciêtny) I³y bia³o wypalaj¹ce siê 0,98 0,14 7,0 4 (znikomo ma³y) 37 (ma³y) I³y kamionkowe 9,50 0,16 59,4 13 (bardzo ma³y) 74 (wysoki) I³y ogniotrwa³e 2,99 0,10 29,9 9 (znikomo ma³y) 54 (przeciêtny) I³y ceramiki budowlanej* 144,95 2,64 54,9 13 (bardzo ma³y) 47 (przeciêtny) Kamienie ³amane i bloczne 3019,68 55,28 54,6 48 (przeciêtny) 33 (ma³y) Kopaliny kaolinowe 72,96 0,26 280,6 38 (ma³y) 56 (przeciêtny) Kopaliny skaleniowe 2,82 0,11 25,6 8 (znikomo ma³y) 25 (ma³y) Kruszywa wirowo-piaskowe 2 177,37 141,04 15,4 25 (ma³y) 40 (przeciêtny) Magnezyty 4,03 0,05 80,6 31 (ma³y) 62 (wysoki) Piaski formierskie 44,37 1,07 41,5 28 (ma³y) 33 (ma³y) Piaski szklarskie 149,52 1,79 83,5 33 (ma³y) 48 (przeciêtny) Piaski do produkcji betonów kom. i wyrobów wapienno-piaskowych* Wapienie dla przemys³u wapienniczego Wapienie i margle dla przemys³u cementowego 45,82 0,88 52,1 20 (ma³y) 43 (przeciêtny) 942,92 14,88 63,4 33 (ma³y) 33 (ma³y) 2214,30 20,28 109,2 33 (ma³y) 36 (ma³y) *mlnm 3 ród³o: Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych wed³ug stanu na 31.12.2009 r.; obliczenia w³asne 45

w przypadku wiêkszoœci kopalin jest on ma³y (20 40%) lub przeciêtny (40 60%). Dla z³ó kilku kopalin wskaÿnik ten jest bardzo niski, np. dla siarki, i³ów bia³o wypalaj¹cych siê, i³ów ogniotrwa³ych, kopalin skaleniowych. Nie oznacza to jednak, e dostêp do eksploatacji z³ó rezerwowych jest automatyczny i bezproblemowy. Podobnie wysoka wartoœæ wskaÿnika potencja³u rezerw zasobowych z³ó niezagospodarowanych, notowana np. dla siarki, magnezytów, kopalin kaolinowych, i³ów ogniotrwa³ych, rud Zn-Pb, piasków szklarskich, wskazuje na potencjalne mo liwoœci uruchomienia eksploatacji z³ó tych kopalin w przysz³oœci, ale nie uwzglêdnia aspektów zwi¹zanych z mo liwoœci¹ udostêpnienia tych z³ó, która bardzo czêsto jest ograniczona ze wzglêdów œrodowiskowych, przestrzennych czy nawet spo³ecznych. 4. Trendy krajowej poda y surowców nieenergetycznych Od pocz¹tku transformacji gospodarczej w Polsce nast¹pi³y doœæ znaczne zmiany w zakresie poda y surowców mineralnych, wynikaj¹ce przede wszystkim z inwestowania w nowoczesne technologie przetwórcze i stosowanie nowych wydajnych maszyn, jak równie reorganizacji spowodowanej komercjalizacj¹ i prywatyzacj¹ poszczególnych sektorów przemys³u surowcowego. Efektem tych dzia³añ by³o m.in. istotne ograniczenie szkodliwych emisji, energoch³onnoœci i surowcoch³onnoœci, a tak e podjêcie proekologicznej produkcji wielu surowców, m.in. kruszyw drogowych z u li pohutniczych i odpadów pogórniczych, gipsów syntetycznych z odsiarczania spalin w elektrowniach i elektrociep³owniach, o³owiu surowego i rafinowanego ze zu ytych akumulatorów, a tak e uruchomienie ostatnio produkcji nadrenianu amonu i renu (Galos, Lewicka, Smakowski 2010). Wielkoœæ krajowej produkcji wielu wa nych surowców mineralnych uleg³a na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat wyraÿnemu zmniejszeniu, np.: koncentratów rud Zn o 53%, koncentratów rud Pb o 49%, cynku metalicznego o 22%, siarki o 85%, piasków podsadzkowych o70%, wapieni o 11%. Wp³yw na to zjawisko mia³y rozmaite czynniki, takie m.in. jak utrata udzia³u w rynku miêdzynarodowym (siarka), wyczerpywanie siê zasobów eksploatowanych z³ó (cynk o³ów). Jednoczeœnie nast¹pi³ wyraÿny rozwój produkcji wielu surowców skalnych, np. kruszyw ³amanych (o ok. 110%), gipsu (o ok. 100%), piasków szklarskich (o oko³o 140%), kaolinu (dwukrotnie) oraz surowców skaleniowo-kwarcowych (wzrost piêtnastokrotny!). O 20% wzros³a produkcja koncentratów rud miedzi, a o ponad 40% produkcja miedzi rafinowanej i o³owiu rafinowanego (pozyskiwanego w coraz wiêkszym stopniu ze Ÿróde³ wtórnych). Mo na wysnuæ ogólny wniosek, e produkcja krajowa danego surowca ros³a, gdy spe³nione by³y równoczeœnie dwa warunki: 1) wystêpowa³ wzrost zapotrzebowania krajowego na ten surowiec, 2) na rozwój produkcji pozwala³y istniej¹ce i dostêpne Ÿród³a surowców. Wyczerpywanie siê dostêpnych zasobów i/lub nasilenie konkurencji ze strony dostawców zagranicznych, to najczêstsze przyczyny malej¹cego udzia³u poda y ze Ÿróde³ 46

TABELA 3. Udzia³ produkcji krajowej w pokryciu zapotrzebowania Polski na najwa niejsze surowce nieenergetyczne [%] TABLE 3. Share of domestic production in meeting of Poland s demand for the most important non-energy minerals [%] Surowiec 1993 2000 2009 Surowce metaliczne Aluminium 57 51 18 Cynku koncentraty rud 71 72 53 Cynk metaliczny 98 95 72 Kadm 100 86 100 Miedzi koncentraty rud 100 100 95 MiedŸ rafinowana 99 100 93 O³ów rafinowany 87 78 83 Selen 57 14 73 Srebro metaliczne 99 98 97 Z³oto 94 98 67 elaza surówka 98 100 95 Stal surowa 100 100 100 elazostopy 79 10 14 Surowce niemetaliczne Baryt 68 22 0 Bentonity 16 1 3 Cement 100 98 97 Diatomity 65 10 6 Dolomity przemys³owe surowe 99 95 92 Gips i anhydryt 99 97 96 I³y bia³o wypalaj¹ce siê 100 9 14 I³y kamionkowe 99 99 99 I³y ogniotrwa³e 98 82 77 Kamienie budowlane i drogowe 80 71 88 Kaolin 38 65 59 Kruszywa naturalne wirowo-piaskowe 100 100 99 Kruszywa naturalne ³amane 99 96 95 Kwarc 99 84 38 Kwarcyty 96 95 59 Magnezyt surowy 100 100 91 Piaski formierskie 100 100 100 Piaski szklarskie 100 99 100 Siarka elementarna 93 90 88 Skalenie 57 58 63 Sól 100 96 86 Wapienie 100 100 100 Wapno 100 98 97 ród³o: Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata; obliczenia w³asne 47

krajowych w zaspokajaniu popytu Polski na niektóre surowce. W sposób najbardziej widoczny zjawisko to jest notowane dla aluminium metalicznego, koncentratów rud Zn, cynku metalicznego, elazostopów, barytu, diatomitów, i³ów bia³o wypalaj¹cych siê, kwarcu i kwarcytów (tab. 3). 5. Wzrost znaczenia uzupe³niaj¹cego importu surowców do Polski Rozwój wielu bran przemys³u nie by³by mo liwy bez wzrostu importu surowców, których z³o a nie wystêpuj¹ w kraju lub te rodzima poda jest niewystarczaj¹ca. Na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku do g³ównych surowców nieenergetycznych importowanych do Polski nale a³y: rudy i koncentraty elaza (7 10% wartoœci importu wszystkich surowców mineralnych), aluminium (do 3%), fosforyty (2 3%) i sole potasowe (1 2%). Poza tym sprowadzano wiele innych surowców metalicznych, chemicznych i niektórych skalnych (Galos, Lewicka, Smakowski 2010). Ostatnie dwadzieœcia lat nie przynios³o zasadniczych zmian w strukturze wartoœciowej importu surowców mineralnych do Polski, choæ udzia³ rud i koncentratów elaza zosta³ nieco ograniczony (do 3 4%) przy znacznych rocznych fluktuacjach ich importu (rys. 1), a udzia³ elazostopów i aluminium mieœci³ siê w przedziale 1 3%. Import dwóch najwa niejszych surowców chemicznych, tj. fosforytów i soli potasowych, po g³êbokiej zapaœci na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku, w póÿniejszym okresie zosta³ odbudowany do poziomu z lat osiemdziesi¹tych ubieg³ego wieku, choæ w 2009 r. uleg³ on znacznemu chwilowemu ograniczeniu (rys. 2). Rys. 1. Import koncentratów rud elaza, elazostopów i aluminium do Polski w latach 1990 2010 [tys. Mg] Fig. 1. Imports of iron ore concentrates, ferroalloys and aluminium to Poland in the period 1990 2010 [ 000 Mg] 48

Rys. 2. Import fosforytów i soli potasowych do Polski w latach 1990 2010 [tys. Mg] Fig. 2. Imports of phosphate rock and potassium salts to Poland in the period 1990 2010 [ 000 Mg] W ostatnich dwóch dekadach radykalnie zwiêkszy³a siê liczba importowanych rodzajów surowców, niekiedy sprowadzanych w powa nych iloœciach. Do wa niejszych przyk³adów zaliczyæ nale y (tab. 4): rosn¹cy import elazostopów czêœciowo bêd¹cy rezultatem utraty konkurencyjnoœci przez krajowego ich producenta Hutê aziska, import uzupe³niaj¹cy miedzi hutniczej i koncentratów rud Cu, a w szczególnoœci koncentratów rud Zn, maj¹cy na celu optymalne wykorzystanie potencja³u krajowych hut metali nie elaznych, uzupe³niaj¹cy import kruszyw ³amanych, wynikaj¹cy z renty geograficznej dostaw tych kruszyw na rynek Polski pó³nocnej i wschodniej, rosn¹cy import kamieni budowlanych maj¹cy na celu poszerzenie dostêpnego asortymentu tych kamieni na rynku krajowym, znacz¹cy import i³ów ceramicznych zwi¹zany g³ównie z brakiem krajowych Ÿróde³ i³ów najwy szej jakoœci. Dla wielu deficytowych surowców nieenergetycznych zaznacza siê bardzo znacz¹cy udzia³ jednego producenta w dostawach do Polski (tab. 5). W niektórych przypadkach udzia³ ten przekracza 50%, co najczêœciej wynika z bardzo silnej, niekiedy wrêcz monopolistycznej pozycji tego dostawcy na œwiatowym rynku danego surowca. Najbardziej jest to zauwa alne w przypadku koncentratów rud tytanu, kwarcytów, tlenków antymonu, i³ów bia³o wypalaj¹cych siê, kwarcu, grafitu, boksytów, perlitu i fluorytu (tab. 5). Najwiêksze potencjalne niebezpieczeñstwo zak³óceñ w dostawach, przy braku realnych mo - liwoœci alternatywnych dostaw do Polski surowców w zbli onej cenie i zbli onej jakoœci, dotyczyæ mo e: 49

TABELA 4. Udzia³ importu w pokryciu zapotrzebowania krajowego dla najwa niejszych surowców nieenergetycznych [%] TABLE 4. Share of imports in meeting of Poland s demand for the most important non-energy minerals [%] Surowiec 1993 2000 2009 Surowce metaliczne Aluminium 43 50 82 Cynku koncentraty rud 29 28 47 Cynk 2 5 28 Miedzi koncentraty rud 0 0 5 MiedŸ 1 0 7 O³ów rafinowany 13 22 17 Surówka elaza 2 0 5 elazostopy 21 90 86 Boksyty i alumina, antymon, arsen, beryl, bizmut, chromity, chrom, cyna, gal, ind, kobalt, krzem, magnez, manganu surowce, molibden, nikiel, niob, pallad, platyna, pierwiastki ziem rzadkich, rtêæ, tal, tantal, tellur, tytanu surowce, wolfram, elaza rudy i koncentraty ca³kowicie deficytowe Surowce niemetaliczne Baryt 26 100 100 Bentonity 84 99 98 Cement 0 2 3 Dolomity 1 5 8 Gips i anhydryt 1 3 5 I³y bia³o wypalaj¹ce siê 0 80 86 I³y ogniotrwa³e 2 15 23 Kamienie budowlane i drogowe 3 31 10 Kaolin 62 35 41 Kruszywa naturalne ³amane 0 4 5 Kwarc 2 16 62 Kwarcyty 5 5 41 Siarka elementarna 3 10 12 Skalenie 45 33 37 Sól 4 4 14 Wapno 0 3 3 Andaluzyt, boru surowce, brom, cyrkon, diamenty, diatomity, fluoryt, fosforyty, fosfor, grafit, jod, korund i szmergiel, litu surowce, magnezyty kalcynowane, pra one i topione, mika, perlit, pumeks, sole potasowe, strontu wêglan, talk i steatyt, wermikulit, wollastonit ca³kowicie deficytowe ród³o: Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata 50

TABELA 5. Znaczenie g³ównego dostawcy wybranych surowców deficytowych TABLE 5. Importance of the main supplier of selected deficite minerals Surowiec Udzia³ importu w pokryciu zapotrzebowania krajowego G³ówny dostawca w 2009 r. [%] Surowce metaliczne Udzia³ g³ównego dostawcy w ³¹cznym imporcie do Polski [%] Aluminium 82 Rosja 40 Alumina 100 Niemcy 31 Antymonu tlenki 100 Chiny 88 Boksyty 100 Grecja 63 Chromity 100 RPA 43 Cyna 100 W.Brytania 31 Cynku koncentraty rud 47 Australia 42 Krzem 100 Brazylia 36 Magnez 100 Chiny 54 Nikiel 100 Rosja 38 Tytanu rudy i koncentraty 100 Norwegia 93 elaza rudy i koncentraty 100 Ukraina 46 elazochrom 100 Rosja 42 elazomangan 95 S³owacja 29 elazomolibden 100 Belgia 28 Surowce niemetaliczne Andaluzyt 100 RPA 51 Baryt 100 S³owacja 46 Bentonity 98 S³owacja 45 Diatomity 94 Niemcy 23 Fluoryt 100 Meksyk 55 Fosforyty 100 Maroko 49 Grafit 100 Chiny 67 I³y bia³o wypalaj¹ce siê 86 Ukraina 74 Kaolin 41 Niemcy 50 Kwarc 62 Norwegia 72 Kwarcyty 41 Ukraina 93 Magnezyty i magnezje 100 Chiny 31 Perlit 100 Wêgry 65 Skalenie 37 Czechy 50 Sole potasowe 100 Bia³oruœ 48 Talk i pirofyllit 100 Finlandia 36 ród³o: Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata; obliczenia w³asne 51

grafitu i tlenków antymonu w zwi¹zku z dominacj¹ Chin w dostawach przy zmiennej polityce tego kraju w zakresie eksportu surowców, boksytów do produkcji cementu glinowego pochodz¹cych z Grecji (nieliczne czynne kopalnie), i³ów bia³o wypalaj¹cych siê pochodz¹cych z Ukrainy w zwi¹zku z oczekiwanym wzrostem kosztów ich transportu kolejowego na rynek polski. Saldo obrotów surowcami mineralnymi Polski jest ujemne co najmniej od lat siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku, choæ przez wiele lat deficyt w handlu surowcami by³ w znacznym stopniu niwelowany przez przychody z eksportu du ych iloœci wêgla kamiennego, miedzi i siarki. Od roku 1997 uleg³o ono bardzo wyraÿnemu pog³êbieniu do oko³o 55 mld z³ w 2010 r., g³ównie za spraw¹ coraz bardziej ujemnego salda obrotów surowcami energetycznymi. Surowce metaliczne to jedyna grupa surowców, w której Polska w wymianie z zagranic¹ utrzymuje dodatnie saldo obrotów (rys. 3), a to za spraw¹ powa nego co do wartoœci eksportu miedzi i srebra. Wynik ten jest utrzymywany, mimo importu rosn¹cych iloœci m.in. rud i koncentratów elaza, aluminium, elazostopów, niklu i in. (tab. 6). Wahania wartoœci salda stanowi¹ w du ym stopniu odzwierciedlenie wahañ cen miedzi i srebra na rynkach œwiatowych (Bilans gospodarki... 2011). Obroty surowcami niemetalicznymi by³y dodatnie w latach, gdy g³ównym surowcem eksportowym tej grupy by³a siarka. W po³owie lat dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku dodatkowym pozytywnym czynnikiem by³ okresowy wzrost eksportu m.in. cementu czy kruszyw (rys. 3). Od 1997 r. utrzymuje siê ju Rys. 3. Saldo obrotów surowcami mineralnymi metalicznymi i niemetalicznymi w Polsce w latach 1990 2010 [mld z³] Fig. 3. Trade balance of metallic and non-metallic raw materials in Poland in the period 1990 2010 [billion PLN] 52

jednak ujemne saldo obrotów tymi surowcami, bêd¹ce konsekwencj¹ rosn¹cego ich importu (tab. 6). Lista surowców, których Polska jest znacz¹cym importerem, jest obecnie bardzo obszerna. Na ponad 140 surowców mineralnych i wyrobów pochodnych konsumowanych w Polsce, oko³o 70 (tj. niemal po³owa) w ca³oœci pochodzi z importu. Dla kolejnych kilkunastu surowców import zaspokaja co najmniej 40% krajowego zapotrzebowania (tab. 4). TABELA 6. Saldo obrotów wa niejszymi surowcami mineralnymi nieenergetycznymi w Polsce w latach 2000 2010 [mld z³] TABLE 6. Trade balance of the main non-energy minerals in Poland in the period 1990 2010 [billion PLN] Surowiec 2000 2005 2008 2009 2010 Surowce metaliczne Aluminium 0,66 0,87 1,35 1,07 2,19 Rudy i koncentraty elaza 1,13 1,31 1,93 0,78 1,84 Koncentraty rud miedzi 0,00 0,11 0,33 0,29 0,31 Surówka elaza +0,07 0,27 0,31 0,15 0,25 elazostopy 0,23 0,36 0,46 0,39 0,17 Koncentraty rud cynku 0,08 +0,01 0,21 0,09 0,15 MiedŸ hutnicza 0,00 0,05 0,56 0,32 0,14 Tlenki glinu (alumina) 0,22 0,24 0,28 0,17 0,14 Nikiel 0,07 0,08 0,16 0,06 0,09 MiedŸ rafinowana +1,86 +3,70 +4,57 +4,94 +6,65 Srebro +0,72 +0,86 +1,22 +1,55 +2,25 Z³om elaza i stali +0,41 +1,11 +1,32 +0,65 +1,55 Z³om aluminium +0,14 +0,65 +0,32 +0,17 +0,81 Z³om miedzi +0,09 +0,31 +0,48 +0,36 +0,69 Cynk +0,33 +0,21 +0,19 +0,29 +0,39 Koncentraty rud o³owiu +0,03 +0,12 +0,16 +0,11 +0,05 Surowce niemetaliczne Sole potasowe 0,28 0,51 1,09 0,28 0,87 Fosforyty 0,29 0,28 0,87 0,16 0,41 Kruszywa mineralne 0,03 0,09 0,32 0,35 0,30 Magnezyty i magnezje 0,09 0,08 0,14 0,13 0,14 Kamienie budowlane 0,12 0,14 0,18 0,17 0,13 I³y ceramiczne 0,04 0,10 0,13 0,08 0,12 Siarka +0,19 +0,07 +0,24 +0,02 +0,11 ród³o: GUS; obliczenia w³asne 53

Œwiadczy to o wysokim stopniu uzale nienia krajowej gospodarki surowcami od dostaw z zagranicy, a dotyczy w du ej czêœci surowców wy ej przetworzonych (np. metali, a nie ich rud i koncentratów). W grupie surowców nieenergetycznych do najwa niejszych surowców deficytowych zaliczyæ nale y: surowce metaliczne: wiêkszoœæ lub ca³oœæ krajowego zapotrzebowania na metale i/lub koncentraty ich rud, za wyj¹tkiem surowców cynku, miedzi, o³owiu, selenu, srebra rafinowanego, z³ota, surówki elaza i stali surowej; surowce niemetaliczne: wiêkszoœæ lub ca³oœæ krajowego zapotrzebowania na surowce grupy andaluzytu, baryt, bentonity, borany, brom, bursztyn, cyrkon, diamenty, diatomity, fluoryt, fosforyty i apatyty, fosfor, grafit, i³y ceramiczne bia³o wypalaj¹ce siê, jod, korund i szmergiel, kwarcyty, zwi¹zki litu, magnezyty i magnezje, mikê, perlit, pigmenty elazowe, pumeks, sadzê, sole potasowe, wêglan strontu, talk i steatyt, wermikulit i wollastonit (tab. 4). 6. Znaczenie surowców wtórnych i odpadowych w bilansie zapotrzebowania Polski na surowce mineralne Przez stulecia pierwotne surowce mineralne pozyskiwane ze z³ó kopalin mia³y wiod¹ce znaczenie na rynkach surowców mineralnych. Wobec pojawienia siê licznych czynników natury ekologicznej, technologicznej i ekonomicznej, znaczenie wtórnych i odpadowych Ÿróde³ surowców systematycznie ros³o, szczególnie w ostatnich 20 latach. Znaczenie surowców wtórnych i odpadowych zale y od rodzaju surowca czy grupy surowcowej. Mog¹ one pe³niæ rolê zarówno pe³nowartoœciowych substytutów surowców pierwotnych (np. z³omy metali), substytucyjnych komponentów do wytwarzania niektórych produktów mineralnych (np. szereg surowców odpadowych do produkcji cementu), jak i surowców wyraÿnie ni szej jakoœci ni odpowiadaj¹ce im surowce pierwotne, ale zdecydowanie konkuruj¹cych z nimi cen¹ (Galos 2011). Mineralne surowce wtórne i odpadowe s¹ lub mog¹ byæ substytutami ponad 30 rodzajów pierwotnych surowców mineralnych lub grup tych surowców (Bilans gospodarki... 2011). Tradycyjnie najwiêksze znaczenie maj¹ z³omy metali i ich stopów. Ich udzia³ w krajowej produkcji poszczególnych metali jest zró nicowany, np. 100% dla aluminium metalicznego, ponad 50% dla o³owiu rafinowanego, oko³o 40% dla elaza i stali, do 11% dla miedzi rafinowanej, 3 8% dla cynku metalicznego, 2 3% dla srebra. Ze z³omów odzyskuje siê w Polsce tak e niewielkie iloœci kadmu, niklu i magnezu (lub ich stopów), a tak e z³ota i platynowców (Lewicka 2003). Recykling materia³owy obni aj¹cy zapotrzebowanie przemys³u na surowce pierwotne jest tak e istotny w przypadku st³uczki szklanej, której udzia³ we wsadzie do produkcji szk³a opakowaniowego przekracza obecnie 30%. Przedmiotem recyklingu s¹ tak e pewne iloœci zu ytych materia³ów ogniotrwa³ych, w szczególnoœci magnezytowych, szamotowych, topionych korundowo-cyrkonowych oraz andaluzytowych. Inne przyk³ady stanowi¹: produkcja zwi¹zków chromu z odpadów chromonoœnych, kryolitu pozyskiwanego ubocznie przy produkcji kwasu siarkowego, a tak e zwi¹zków litu ze zu ytych baterii litowo-jonowych. Mineralne surowce odpadowe maj¹ coraz wiêksze znaczenie na rynkach niektórych surowców niemetalicznych. Gips syntetyczny z odsiarczania spalin w elektrowniach wêglo- 54

wych ma w chwili obecnej ju 50% udzia³u w krajowej poda y surowców gipsowych. Ni szej jakoœci surowce kaolinowe otrzymywane po p³ukaniu piasków szklarskich stanowi¹ obecnie ju 55 60% ³¹cznej krajowej poda y surowców kaolinowych (Lewicka 2009). Ni szej jakoœci surowce odpadowe skaleniowo-kwarcowe pozyskiwane ubocznie w toku produkcji kruszyw ³amanych maj¹ obecnie 10 15% udzia³ w krajowej produkcji surowców skaleniowych (Bilans gospodarki... 2011). Ró nego rodzaju kruszywa ³amane wytwarzane z odpadów, m.in. z u li hutniczych, odpadów wzbogacania grawitacyjnego rud Zn-Pb, odpadów powêglowych i innych odpadów przeróbki kopalin skalnych stanowi¹ ³¹cznie 25 30% ³¹cznej krajowej poda y kruszyw ³amanych. Nie nale y tak e zapominaæ o obszernej liœcie surowców odpadowych stosowanych w przemyœle cementowym. Udzia³ tych surowców w produkcji klinkieru cementowego osi¹gn¹³ 10%, a w produkcji cementów przekroczy³ 20%. ¹cznie do tych celów zu ywa siê ju ponad 4 mln ton/r. odpadów, spoœród których najwiêksze znaczenie maj¹ popio³y lotne ze spalania wêgli, u le wielkopiecowe, gipsy z odsiarczania, odpady wapienne i odpady elazonoœne. Znaczenie popio³ów lotnych jest tak e niebagatelne w produkcji betonów komórkowych oraz ceramiki budowlanej (Galos 2011). Podsumowanie Znaczenie Polski jako producenta surowców mineralnych bior¹cych udzia³ w wymianie miêdzynarodowej wyraÿnie zmala³o, za wyj¹tkiem miedzi, srebra, selenu i surowców renu, których produkcja w KGHM Polska MiedŸ S.A. systematycznie siê rozwija. Istnieje równie szansa na rozwój produkcji górniczej cynku i o³owiu w rejonie Zawiercia. Rozpoznanie z³ó w tym rejonie w ramach udzielonych koncesji prowadzi Rathdowney Polska Sp. z o.o. nale ¹ca do œwiatowego koncernu Hunter Dickinson Inc. Ewentualne przysz³e wydobycie wymagaæ bêdzie pokonania szeregu barier spo³ecznych i œrodowiskowych. Potencjalnie mo liwe jest tak e zagospodarowanie z³o a rud Mo-W-Cu w rejonie Myszkowa. Produkcja hutnicza cynku i o³owiu bêdzie w najbli szych latach uzale niona od importu koncentratów (cynk) lub skali wykorzystania Ÿróde³ wtórnych (o³ów). Polska pozostanie wa nym europejskim producentem soli i jednej z jej pochodnych sody kalcynowanej, natomiast produkcja siarki elementarnej z ostatniej czynnej kopalni Osiek zale y od kszta³towania siê relacji poda y do popytu na jej miêdzynarodowym rynku. Wobec braku w³asnych Ÿróde³ Polska pozostanie wa nym importerem soli potasowych i fosforytów. Dziêki posiadaniu licznych z³ó kopalin skalnych dla budownictwa i szeroko rozumianego przemys³u ceramicznego, krajowa gospodarka surowcami skalnymi bêdzie w przewa aj¹cym stopniu zaspokajaæ swe potrzeby w tym zakresie z rodzimych Ÿróde³, pod warunkiem spe³nienia przez przedsiêbiorców górniczych wci¹ rosn¹cych wymogów formalnych dotycz¹cych eksploatacji z³ó, szczególnie w zakresie ochrony œrodowiska. Wyj¹tkiem mog¹ pozostaæ niektóre wy szej jakoœci gatunki takich surowców ceramicznych, jak: kaoliny, i³y ceramiczne, bentonity czy magnezyty, dla których brak jest mo liwoœci znacz¹cego rozwoju produkcji w kraju. Rosn¹ce zapotrzebowanie gospodarki na surowce przypuszczalnie w coraz wiêkszym stopniu bêdzie musia³o byæ zaspokajane importem, co w ujêciu wartoœciowym dotyczyæ bêdzie w szczególnoœci takich surowców, jak: rudy i koncentraty elaza, aluminium, elazostopy, 55

fosforyty, sole potasowe. Dodatkowo nik³e perspektywy rozwoju eksportu surowców mineralnych z Polski prowadziæ bêd¹ w sposób nieunikniony do pog³êbienia siê ujemnego salda obrotów. Nale y siê liczyæ z tym, e Polska bêdzie w coraz wiêkszym stopniu importerem netto wiêkszoœci surowców mineralnych. Tym samym bêdzie ros³o, obserwowane od d³u szego czasu, uzale nienie polskiej gospodarki od importowanych surowców mineralnych. W ostatnim okresie, w ujêciu wartoœciowym, udzia³ surowców importowanych w ³¹cznym krajowym zu yciu surowców mineralnych zwiêkszy³ siê z oko³o 50 do 60 70% (tab. 7), a kolejne lata mog¹ przynieœæ wzrost tego udzia³u nawet do 75%. W przypadku surowców metalicznych udzia³ ten ju przekracza 90%, natomiast dla surowców niemetalicznych oscyluje on wokó³ 20% (tab. 7) i taki zapewne pozostanie bior¹c pod uwagê fakt, e zasadnicz¹ czêœæ wartoœci u ytkowanych w Polsce surowców niemetalicznych stanowi wartoœæ wytwarzanych w kraju: cementu, kruszyw mineralnych i kamienia wapiennego (Bilans Gospodarki... 2011). Zapewnienie bezpieczeñstwa surowcowego kraju w d³ugoletniej perspektywie wymaga opracowania nowej polityki surowcowej pañstwa uwzglêdniaj¹cej m.in.: potrzebê bie ¹cego opracowywania analiz, prowadzenia baz danych i gromadzenia informacji o z³o ach kopalin i odpadach oraz o gospodarowaniu surowcami mineralnymi, ocenê stanu i wielkoœci bazy zasobowej kraju oraz wprowadzenie elementów jej aktywnej ochrony, okreœlenie mo liwoœci zagospodarowania i eksploatacji z³ó niezagospodarowanych oraz mo liwoœci rozwoju produkcji surowców ze Ÿróde³ wtórnych i odpadowych, okreœlenie mo liwoœci pozyskiwania surowców mineralnych z krajów trzecich (tak e poprzez wspólne przedsiêwziêcia surowcowe z udzia³em firm polskich), okreœlenie rodzaju nowych surowców do wykorzystania w przysz³oœci dziêki postêpowi technicznemu, TABELA 7. Wartoœæ krajowej produkcji, importu, eksportu i zu ycia surowców mineralnych 1 w Polsce [mln z³] TABLE 7. Values of domestic production, imports, exports and consumption of mineral commodities in Poland [billion PLN] Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Produkcja 30 806 31 277 38 251 40 978 45 448 48 566 52 491 52 408 Import 22 103 26 224 32 971 37 341 50 325 60 023 74 786 54 609 Eksport 9 480 10 279 15 282 16 243 19 440 18 371 19 011 16 586 Zu ycie 43 429 47 222 55 940 62 076 76 333 90 218 108 266 90 431 Udzia³ importowanych surowców w ³¹cznym zu yciu krajowym (w ujêciu wartoœciowym) [%] 50,9 55,5 58,9 60,2 65,9 66,5 69,1 60,4 surowce metaliczne 81,0 92,8 97,8 98,7 98,7 81,5 93,8 90,7 surowce niemetaliczne 20,2 21,7 22,2 20,2 19,5 17,6 21,0 16,0 1 Z uwzglêdnieniem surowców energetycznych ród³o: Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata; obliczenia w³asne 56