EN ISO 12100-1 i EN ISO 12100-2 nowe normy zharmonizowane z dyrektywą maszynową mgr inż. Mariusz Łukaszyński EN 292 zastąpione przez EN ISO 12100 Dnia 31 grudnia 2005 r. w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (2005/C 336/05) został opublikowany zaktualizowany wykaz norm zharmonizowanych z dyrektywą maszynową 98/37/WE. Wykaz ten informuje o wycofaniu domniemania zgodności dla norm EN 292-1 i EN 292-2 oraz podaje numery norm, zastępujących obie części ww. norm: EN 292-1 -> EN ISO 12100-1, EN 292-2 -> EN ISO 12100-2. Oba arkusze normy EN ISO 12100 zostały opracowane przez Europejski Komitet Normalizacyjny (CEN) już w 2003 r. i noszą tytuł Bezpieczeństwo maszyn. Pojęcia podstawowe, ogólne zasady projektowania : Część 1: Podstawowa terminologia, metodyka, Część 2: Zasady techniczne. Datą ustania domniemania zgodności dla norm EN 292 ogłoszona została data tej publikacji, czyli 31.12.2005 r. Oznacza to, że nie określono żadnego okresu przejściowego dla stosowania nowych norm. Taki zapis zapewnia pełną przejrzystość w kwestii stosowania norm i powinien cieszyć wszystkie zainteresowane strony, choć niesie to za sobą pewien wysiłek ze strony przedsiębiorców, związany z koniecznością szybkiego zaznajomienia się z nowymi rozwiązaniami przyjętymi w aktualnych normach. Normy EN ISO 12100 są podstawowymi normami z zakresu bezpieczeństwa maszyn, określonymi jako normy typu A, które zawierają podstawowe pojęcia, ogólne zasady projektowania i zasady techniczne, których znajomość jest niezbędna w codziennej pracy projektantów. Nowe normy nie wprowadzają żadnych rewolucyjnych zmian. Różnice między EN 292 a EN ISO 12100 są niewielkie, aczkolwiek, w pewnych przypadkach mogą wymagać przeprowadzenia zmian w maszynach, dokumentacji technicznej oraz sposobach pracy projektantów. Zmiany ogólne Norma wydaje się być opracowana w sposób bardziej przyjazny dla użytkownika. W arkuszu pierwszym zrezygnowano z podziału stron na 2 kolumny, co wyraźnie poprawiło przejrzystość. Poza tym, wiele akapitów zostało na nowo sformułowanych, a przedstawiane zagadnienia poukładano w sposób lepiej usystematyzowany. Nowy układ informacji zawartych w EN ISO 12100 wiąże się jednak z pewną trudnością, z jaką spotkają się wszystkie osoby wykonujące ocenę zagrożeń wg normy EN 1050. Załącznik A tej normy zawiera listę zagrożeń (jakie mogą występować w maszynach), która wielokrotnie odwołuje się do opisów tych zagrożeń, zamieszczonych w normach EN 292. Chcąc sprawdzić na czym polega dane zagrożenie, czym może być ono wywołane itp., konstruktor będzie musiał własnoręcznie znaleźć odpowiedni opis zagrożenia w normach EN ISO 12100. Trudności tej nie muszą się obawiać użytkownicy programu Safexpert (wersji 4.2 i późn.), który od ponad 2 lat zawiera aktualną listę interaktywnych odnośników do odpowiednich punktów nowych norm. LUC CE CONSULTING, CE-InfoService nr 3/2006 www.luc.pl tel./fax : 077 442 68 90 Strona 1
Dodatkowe środki zapobiegawcze teraz w kroku drugim Dyrektywa maszynowa 98/37/WE, załącznik I (1.1.2 b) Zasady bezpieczeństwa kompleksowego: Przy wybieraniu najbardziej właściwych metod producent musi stosować następujące zasady, według podanej kolejności: wyeliminowanie lub możliwie największe zminimalizowanie ryzyka (projektowanie i wykonywanie maszyn bezpiecznych z założenia * ), podjęcie koniecznych środków ochronnych w stosunku do ryzyk, których nie można wyeliminować, informowanie użytkowników o pozostałych istniejących ryzykach, spowodowanych wszelkimi niedostatkami w przyjętych środkach ochronnych, wskazanie, czy konieczne jest przeszkolenie i określenie potrzeby stosowania środków ochrony osobistej. * Włączenie koncepcji bezpieczeństwa do procesu konstrukcji i budowy maszyny (patrz CE-InfoService nr 3/2004 [03.06.2004]). Jedną z najważniejszych zasad wymienionych w dyrektywie maszynowej, dotyczących projektowania bezpiecznych maszyn, jest wymaganie włączenia koncepcji bezpieczeństwa do fazy projektowej oraz fazy budowy maszyny (patrz ramka). Nie zastosowanie się do tego pragmatycznego wymagania jest w praktyce przyczyną wysokich kosztów ponoszonych na dokumentację i techniczne wyposażenie ochronne stosowane w maszynach. W EN ISO 12100-1 zalecany w dyrektywie sposób postępowania nazwano 3-krokową metodą zmniejszania ryzyka, którą przedstawiono w sposób graficzny na rysunku 2 (strona 20). Rysunek ten jest zmienioną wersją tablicy 2 z normy EN 292-1 i stanowi jedną z najciekawszych zmian zawartych w nowych normach. Oba rysunki różni obszar dodatkowych środków zapobiegawczych (np. stop awaryjny), które w EN ISO 12100-1 nazwano uzupełniającymi środkami ochronnymi i umieszczono w kroku drugim. Jest to bardzo rozsądna zmiana, gdyż uzupełniające środki ochronne powinny mieć pierwszeństwo nad informacjami dla użytkownika. Odpowiednio do tej zmiany, zawartość rozdziału 6 normy EN 292-2, została umieszczona w rozdziale 5 normy EN ISO 12100-2. Dzięki temu zapewniono zgodność norm z kolejnością podaną w dyrektywie: rozwiązania konstrukcyjne bezpieczne same w sobie, techniczne środki ochronne i uzupełniające środki ochronne, informacje dotyczące użytkowania. Te trzy punkty (będące jednocześnie rozdziałami 4, 5 i 6 normy EN ISO 12100-2) dają liczne pomysły i rozwiązania, jak w praktyce spełnić wymagania dyrektywy maszynowej. Niestety, w wielu wydziałach konstrukcyjnych wciąż jeszcze nie rozpoznano wielkich korzyści wynikających z tych norm. Właśnie z myślą o tym został opracowany praktyczny program Safexpert pomaga on bardzo szybko i efektywnie przeprowadzić ten iteracyjny proces analizy, oceny i zmniejszania ryzyka oraz dokumentacji rozwiązań. Niestety opinia, że zalecany sposób postępowania jest niemożliwy do wykonania w praktyce, jest mocno wyolbrzymiona. Być może nowe normy przyczynią się do tego, by krytycznie spojrzeć na algorytmy postępowania funkcjonujące w działach konstrukcyjnych i pomogą rozpoznać okazje do oszczędności, jakie kryją się w zgodnych z normami i przepisami sposobach postępowania. Ciekawe nowości w EN ISO 12100 Celem tego artykułu nie jest wskazanie wszystkich wprowadzonych zmian. Przedstawiono jedynie niektóre ważniejsze tematy, które mogą być przedmiotem dyskusji i na które należy zwrócić uwagę w trakcie lektury norm. Norma EN ISO 12100-2 nie zawiera już w swoim załączniku załącznika I dyrektywy maszynowej. Nie stanowi to dla nikogo żadnego LUC CE CONSULTING, CE-InfoService nr 3/2006 www.luc.pl tel./fax : 077 442 68 90 Strona 2
problemu, bo od dawna treść tego załącznika jest dostępna za darmo w Internecie (np. na naszej stronie internetowej www.luc.pl). Dzięki temu obniżyła się też cena normy. W trakcie lektury zauważyć można, że EN ISO 12100 w wielu miejscach przywołują inne normy z serii ISO, które są międzynarodowymi odpowiednikami europejskich norm, np.: ISO 14121 -> EN 1050, ISO 13849-1 -> EN 954-1, ISO 13854 -> EN 349, ISO 13852 -> EN 294, itd. (wykaz tych i innych norm znajduje się w bibliografiach obu norm) 1. Niektóre ze wspomnianych norm ISO są w trakcie modyfikacji, a w przyszłości mają zastąpić obecnie stosowane normy zharmonizowane, np.: EN ISO 14121-1 (w Polsce PN-EN ISO 14121-1) planowana data ogłoszenia: grudzień 2007, EN ISO 13849-1 (w Polsce PN-EN ISO 13849-1) planowana data ogłoszenia: sierpień 2007. Sytuacja ta wskazuje jednoznacznie, że normalizacja zmierza w kierunku umiędzynarodowienia, co z jednej strony może cieszyć, a z drugiej będzie wymagało wysiłku ze strony przedsiębiorców, aby wdrożyć w praktyce postanowienia nowych norm. W ramach aktualizacji programu Safexpert, wraz z naszym partnerem firmą IBF Automatisierungs- und Sicherheitstechnik GmbH & Co. KEG, śledzimy rozwój sytuacji w dziedzinie norm i pracujemy nad dostosowaniem programu do wprowadzanych zmian. W momencie, gdy opracowywane jeszcze normy ujrzą światło dzienne, użytkownicy Safexpert będą potrafili łatwiej dostosować wewnętrzne procedury do nowych wymagań. 1 Uwaga! Wymienione odpowiedniki norm europejskich, na które powołują się normy EN ISO 12100, nie są normami zharmonizowanymi i nie dają domniemania zgodności z wymaganiami dyrektyw. W związku z tym, producenci powinni nadal oceniać maszyny na zgodność z odpowiednimi normami EN. Nowe i zmienione definicje W rozdziale 3 EN ISO 12100-1 zamieszczono definicje, które używane są w obu arkuszach nowych norm. Wiele definicji używanych w EN 292-1 zmieniono (np. ocena ryzyka, uszkodzenie wywołujące stan niebezpieczeństwa ), niektóre z nich pominięto (np. maszyna bezpieczna, projektowanie maszyny, uszkodzenie nie zmieniające stanu bezpieczeństwa ). Opracowano także kilka nowych definicji, m.in. podatność (maszyny) do obsługi, szkoda, zagrożenie istniejące, zagrożenie znaczące, ryzyko resztkowe, rozwiązanie konstrukcyjne bezpieczne samo w sobie, dające się przewidzieć użytkowanie nieprawidłowe, itd. Jedną ze zmienionych definicji jest również termin maszyna. Zainteresowanie może jednak budzić fakt, że i ta wersja definicji nie jest identyczna z zamieszczoną w dyrektywie maszynowej (porównaj dyrektywa 98/37/WE, art. 1, ust. 2a), co z prawnego punktu widzenia daje co najmniej pole do dyskusji. Bardzo ciekawy jest również podział terminu zagrożenie, używanego w EN 292, na 2 terminy zamieszczone w EN ISO 12100: zagrożenie istniejące - zagrożenie zidentyfikowane jako występujące w maszynie albo z nią związane. UWAGA Jest to zagrożenie zidentyfikowane w wyniku jednego z kroków postępowania opisanego w ISO 14121 (odpowiednik europejski: EN 1050) i zagrożenie znaczące - zagrożenie zidentyfikowane jako istniejące, w przypadku którego wymaga się od projektanta określonego działania w celu wyeliminowania lub zmniejszenia ryzyka zgodnie z oceną ryzyka. Podział ten sugeruje, że nie wszystkie zidentyfikowane zagrożenia, występujące w maszynie wymagają od konstruktora podjęcia działań zapobiegawczych. Zanim zostaną one podjęte, konstruktor powinien oszacować, a następnie ocenić ryzyko związane z każdym zidentyfikowanym zagrożeniem. Dopiero ta ocena pozwoli mu stwierdzić, czy sytuacja wymaga zastosowania środków zapobiegawczych. Ten LUC CE CONSULTING, CE-InfoService nr 3/2006 www.luc.pl tel./fax : 077 442 68 90 Strona 3
sposób postępowania jest pokazany schematycznie na wspominanym wcześniej rysunku 2. Dzięki wyodrębnieniu tych 2 terminów, zapewniono również zgodność nowych norm ze sposobem wykonywania oceny zagrożeń, opisanym w normie EN 1050 (porównaj rys. 1 oraz rozdział 8.1 normy EN 1050). Rośnie znaczenie oceny ryzyka W celu ułatwienia identyfikacji zagrożeń, normy typu C często zawierają opracowane listy zagrożeń znaczących, występujących najczęściej w poszczególnych rodzajach maszyn (np. EN 13218 Obrabiarki. Bezpieczeństwo. Szlifierki stacjonarne lub EN 692 Obrabiarki. Prasy mechaniczne. Bezpieczeństwo). Wykonując ocenę ryzyka, konstruktor nie może jednak poprzestać na ocenieniu wyłącznie zagrożeń wymienionych w takich normach wyrobu powinien także przeanalizować inne zagrożenia, wymienione w normach ogólnych (np. EN ISO 12100-1, EN 1050) i na podstawie oceny ryzyka zdecydować, które z nich są zagrożeniami znaczącymi. Na przykład norma EN ISO 12100-2 w rozdziale 5.5.2 stwierdza: Jeżeli w wyniku oceny ryzyka okazuje się, że maszyna powinna być zaopatrzona w elementy i części realizujące funkcję zatrzymania awaryjnego Tekst ten potwierdza, że ocena ryzyka zyskuje coraz większe znaczenie w spełnieniu wymagań bezpieczeństwa, a odpowiednie środki bezpieczeństwa, które wynikają z analizy i oceny ryzyka dokonanej w konkretnym przypadku, są ważniejsze od środków zalecanych w przypadku ogólnym. Zaktualizować umowy i deklaracje Często w umowach handlowych spotyka się zobowiązania do spełnienia wymagań norm EN 292. Jednak ze względu na to, że od 1 stycznia 2006 roku nie dają one już domniemania zgodności z dyrektywą maszynową, zalecane jest sprawdzenie umów i ewentualną ich zmianę, z norm EN 292 na EN ISO 12100. W Polsce zmiana norm zbiegła się w czasie ze zmianą rozporządzenia wprowadzającego dyrektywę 98/37/WE do prawa polskiego. Konsekwencją tych zmian jest wiec konieczność dokonania zmian w treści deklaracji zgodności wystawianych po 1 stycznia 2006 r., w których należy uwzględniać nowe normy i nowe rozporządzenie. Seminarium praktyczne: "Efektywna ocena zgodności maszyn i urządzeń z wymaganiami dyrektywy maszynowej 98/37/WE - oznakowanie CE" Przygotowanie uczestników do samodzielnego przeprowadzania oceny zgodności i nadawania oznakowania CE dla maszyn i urządzeń Przekazanie wskazówek dotyczących sporządzania dokumentacji technicznej Przedstawienie zasad przeprowadzania znormalizowanej oceny zagrożeń i oceny ryzyka Przećwiczenie procedury oceny zgodności na rzeczywistym przykładzie maszyny Pokazanie możliwości redukcji zbędnych kosztów związanych z oznaczeniem CE Najbliższe terminy: Wrocław 28-29.09.2006 Szczecin nabór otwarty Program szczegółowy, rejestracja: www.luc.pl LUC CE CONSULTING, CE-InfoService nr 3/2006 www.luc.pl tel./fax : 077 442 68 90 Strona 4
PN-EN ISO 12100 w formacie PDF Na szczęście normy EN ISO 12100 są dostępne również w polskiej wersji językowej, która była opracowywana na długo przed ich publikacją. W efekcie, 31 grudnia 2005 r. (czyli równocześnie z publikacją w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej), Prezes Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, opublikował Obwieszczenie, w którym uznał normy PN-EN ISO 12100 za Polskie Normy (PN). Pocieszające jest także to, że są one dostępne również w wersji elektronicznej, w plikach PDF wykonanych tzw. metodą tekstową, która umożliwia korzystanie z funkcji wyszukiwania fragmentów, całych słów a nawet dłuższych fraz wewnątrz dokumentu. PN-EN ISO 12100 w Safexpert Już w kwietniu 2004 roku użytkownicy Safexpert wersji 4.2 i 5.0, mogli na życzenie skorzystać z opracowanego rozszerzenia, które umożliwiało wykonywanie oceny zgodności na podstawie wówczas opublikowanych (choć jeszcze nie posiadających domniemania zgodności) norm EN ISO 12100. Od początku lutego 2006 r. dostępna jest wersja Safexpert 5.02, która w standardzie zawiera wszystkie uaktualnienia umożliwiające efektywną pracę z nowymi normami (m.in. automatyczne przekonwertowanie aktualnych nieukończonych, jak i kopiowanych zakończonych projektów). Zachęcamy wszystkich użytkowników do wykonania aktualizacji. Copyright LUC CE CONSULTING Artykuły te otrzymują Państwo w ramach naszego informatora CE-InfoService nieodpłatnie. Mogą Państwo wspierać naszą pracę, przez informowanie swoich współpracowników i partnerów handlowych o tym przydatnym narzędziu. Dlatego prosimy Państwa o nie kopiowanie i przekazywanie dalej samych artykułów, lecz informowanie o darmowej rejestracji na stronie www.luc.pl. Literatura: 1. Dyrektywa 98/37/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 czerwca 1998 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do maszyn, L 207/1 (23.7.98); 2. PN-EN ISO 12100-1:2005 Bezpieczeństwo maszyn. Pojęcia podstawowe, ogólne zasady projektowania. Część 1: Podstawowa terminologia, metodyka; 3. PN-EN ISO 12100-2:2005 Bezpieczeństwo maszyn. Pojęcia podstawowe, ogólne zasady projektowania. Część 2: Zasady techniczne 4. PN-EN 292-1:2000 Maszyny. Bezpieczeństwo. Pojęcia podstawowe, ogólne zasady projektowania. Podstawowa terminologia, metodologia; 5. PN-EN 292-2:2000 Maszyny. Bezpieczeństwo. Pojęcia podstawowe, ogólne zasady projektowania. Zasady i wymagania techniczne; 6. PN-EN 1050:1999 Maszyny. Bezpieczeństwo. Zasady oceny ryzyka; 7. W treści artykułu uwzględniono fragmenty niemieckojęzycznych artykułów opublikowanych w ramach CE-InfoService (nr 6/2004, nr 1/2006) firmy IBF Automatisierungs- und Sicherheitstechnik GmbH & Co. KEG. LUC CE CONSULTING, CE-InfoService nr 3/2006 www.luc.pl tel./fax : 077 442 68 90 Strona 5