ZBIGNIEW LANDAU GOSPODARCZE ASPEKTY W IELKIEGO KRYZYSU GOSPODARCZEGO (WYBRANE ZAGADNIENIA) 1. Problem atyka ekonomiczna wielkiego kryzysu gospodarczego jest tak rozległa, że nie m a oczywiście możliwości przedyskutow ania w trakcie jednego posiedzenia nie tylko wszystkich, ale naw et tylko w ybranych najw ażniejszych jej aspektów. S tąd w y n ik a potrzeba w stępnego w y ty powania pew nych problemów, w których traktow aniu brak ciągle jednomyślności wśród badaczy, a które równocześnie w ydają się istotne dla zrozum ienia ewolucji gospodarki światowej w latach 1929 1933 (lub w zależności od k ra ju 1929 1935). 2. D ysponujem y już obecnie stosunkow o pokaźną liczbą p rac opisowych, m ających na celu przedstawienie przyczyn, przebiegu i skutków kryzysu w poszczególnych działach gospodarki, państw ach lub grupach państw. Nie w yczerpują one jednak gospodarczej problem atyki kryzysu, gdyż naw et najpełniejszy opis sytuacji w różnych branżach czy krajach nie stw arza podstaw do wyciągania jakichkolw iek bardziej ogólnych w niosków o m echanizm ach i skutkach załam ania światow ego. Ich poznanie i zrozum ienie w ym aga przede w szystkim skoncentrow ania się n a studiach porów naw czych. 3. Badania przebiegu i skutków kryzysu w skali makroekonomicznej, a nie mikroekonomicznej (w skali poszczególnych działów gospodarki lub państw) należy rozpocząć od w ytypow ania pew nych w spólnych m ierników, za pom ocą któ ry ch będziem y m ogli m ierzyć natężenie w pływ u zjaw isk kryzysow ych. W w ypadku przem ysłu m ożna przyjąć, że tak im uniwersalnym wskaźnikiem jest ogólny wskaźnik produkcji przemysłowej, chociaż pew ne trudności spraw ia różnorodna m etodologia jego opracow y w ania w różnych państw ach. Dla rolnictw a ilościowy w skaźnik produkcji nie m a ju ż ta k un iw ersalnego charakteru. M ożna go stosować ty lko w stosunku do bardzo nielicznej grupy państw o czysto kapitalistycznym rolnictwie. Wobec tego jednak, że dom inującą na świecie form ą produkcji rolniczej w latach 1929 1935 była wytwórczość drobnotow arowa należy szukać dla niej innego m iernika charakteryzującego stopień oddziaływ ania kryzysu. W y nika to z fak tu, że gdy kapitalistyczny w ytw órca w rolnictw ie dostosowywał wielkość produkcji do aktualnego poziomu popytu, to producent drobnotow arowy starał się pokrywać ubytek dochodów spowodowany spadkiem cen, poprzez zwiększenie produkcji. Dlatego gdy w krajach o dominująco kapitalistycznym rolnictw ie kryzys spowodował pewien spadek wytwórczości, to w państw ach o przewadze rolnictw a drobnotow arow ego w zrost produkcji. W ydaje się, że w tej sytuacji odpowiednim dla rolnictw a w skaźnikiem może być indeks cen płodów rolnych. Z kolei pow staje jednak następny problem jak do wspólnego m ianownika sprowadzać wyrażone w różnych jednostkach w skaźniki ogól-
16 Dyskusja o wielkim kryzysie n y produkcji przem ysłow ej i cen arty k u łó w rolnych. Można by zaproponować oparcie się tu o dane dotyczące zmian w wielkości dochodu narodowego w poszczególnych krajach. Inform acje o kształtow aniu się dochodu społecznego są jednak ze w zględu na trudności m etodologiczne i b rak dostatecznie pew nych danych w yjściow ych praktycznie nieprzydatne do naszych celów. S tąd trzeba szukać innego rozw iązania. P ro ponowałbym, aby jako m iernik wpływu kryzysu na całą gospodarkę przyjąć ogólny wskaźnik cen hurtow ych. Odbijały się w nim bowiem zarówno zm iany w położeniu przem ysłu, jak i sytuacji w rolnictwie, handlu, transporcie itd. 4. A naliza danych o przebiegu kryzysu przem ysłow ego (tabela 1) prowadzi do wniosku, że z większą siłą uderzył on w państw a o charakterze przem ysłow ym, niż w państw a o charakterze przem ysłow o-rolniczym czy T abela 1 Spadek produkcji w okresie dna kryzysu przemysłowego w porównaniu z okresem najwyższego poziomu produkcji przed kryzysem (różnica w punktach) Kraj Spadek Kraj Spadek Świat (z ZSRR) 32 Chile 28 Świat (bez ZSRR) 38 Norwegia 24 Europa (bez ZSRR) 29 Węgry 23 Stany Zjednoczone 49 Szwecja 22 Niemcy 47 Finlandia 22 Kanada 45 Estonia 22 Polska 42 Dania 19 Czechosłowacja 41 Anglia 18 Holandia 40 Hiszpania 17 Austria 37 Rumunia 14 Wiochy 36 Japonia 9 Francja 36 Grecja 6 Belgia 31 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Mały Rocznik Statystyczny 1937, s. 125 ; 1938, s.131 ; 1939, s. 146 ; Annuaire Statistique de la Société des Nations 1936/1937. Genève 1937, s. 165. rolniczym. W zasadzie taka prawidłowość nie budzi zdziwienia. Są tu jednak pew ne w y jątki, np. W łochy czy Polska. Dlaczego k raje te o charak terze rolniczo-przem ysłow ym zostały dotknięte przez załam anie przemysłowe w takim samym stopniu, jak państw a wybitnie przemysłowe? W ydaje się, że należałoby to chyba próbować w yjaśnić hipotezą o,,autonom izacji sektorów, k tó ra dokonyw ała się w okresie kryzysu w niektórych państwach. Autonomizacja polegała na osłabieniu pod wpływem gwałtownego ubożenia wsi tradycyjnych więzów między przem ysłem a rynkiem wiejskim, co powodowało utracenie przez przem ysł znacznej części nabyw ców w śród rolników. W rezultacie przem ysł w k raja ch rolniczo-przemysłowych, gdzie nastąpiła autonomizacja sektorów reago- w ał na kryzys analogicznie, jak w państw ach dominującego przemysłu, gdyż został pozbawiony rynku wiejskiego i działał w wąskim w łasnym kręgu. 5. A nalizując kryzys przem ysłow y należałoby zastanow ić się nad
Dyskusja o wielkim kryzysie 17 wpływem polityki gospodarczej rządu na jego przebieg. Zaryzykow ałbym tu tw ierdzenie, że w pływ te n bezpośrednio nie był duży. P o lity k a gospodarcza m iała bowiem przede w szystkim na celu rozwiązywanie doraźnych trudności, a to nie w ystarczało dla zm niejszenia ogólnego zasięgu k ry zysu i osłabienia jego ostrości. O głębokości załam ania decydować więc m usiały inne czynniki, z których jako najw ażniejsze należałoby chyba wymienić: chłonność rynku wewnętrznego, co wiązało się ze stopniem zamożności społeczeństwa, w arunki dla prow adzenia efektyw nego eksportu, istnienie rezerw finansow ych pozw alających na przetrw anie n a j trudniejszego okresu itp. Stosunkow o m niejszy w pływ na głębokość załam ania odgryw ały zjaw iska m onopolizacji przem ysłu i działalność kapitałów obcych. Nie widać bowiem jakiegoś bezpośredniego związku między wielkością spadku wytwórczości przemysłowej a stopniem monopolizacji czy zależności między tym, czy kraj był eksporterem czy im porterem kapitału. P roblem oddziaływ ania m onopolizacji i kapitałów obcych w y maga jednak dalszych badań, bo dotychczasowe obserwacje i wnioski m ają charakter nazbyt intuicyjny. 6. O ile przy badaniu kryzysu przem ysłowego m ogliśm y w ysunąć h i potezę, że dotknął on przede w szystkim w ysokorozw inięte k ra je przem y słowe, to kryzys agrarny nie wykazywał takich, prawidłowości. Spadek cen był np. praw ie analogiczny w S tanach Zjednoczonych, Polsce i Jugosławii, czy w Holandii, Nowej Zelandii, A rgentynie i W łoszech (zob. ta bela 2), a przecież k raje te znajdow ały się na diam etralnie różnych szcze- T ab ela 2 Spadek cen artykułów rolnych w okresie dna kryzysu w porównaniu z okresem najwyższego poziomu cen przed kryzysem (różnica w punktach) Kraj Spadek Bułgaria 66,1 Litwa 65,0 Stany Zjednoczone 56,4 Polska 56,2 Jugosławia (ziemiopłody) 56,0 Kanada 51,9 Jugosławia (art. zwierzęce) 49,0 Holandia 48,4 Nowa Zelandia 48,1 Argentyna 47,6 Włochy 44,8 Niemcy 41,7 Australia 40,3 Irlandia 39,2 Norwegia 37,1 Szwecja 33,6 Finlandia 33,6 Szwajcaria 27,8 Anglia 24,5 Źródł o: Obliczenia własne na podstawie : Annuaire International de Statistique Agricole 1934/35. Roma 1936, s. XXX; 1935/1936 1936/1937; Roma 1937, s. XXXII; 1937/38; Roma 1938, s. XXXII. 2 Dzieje Najnowsze 2/75
18 Dyskusja o wielkim kryzysie blach rozwoju gospodarczego. W arto by pokusić się o próbę wyjaśnienia, dlaczego ta k było? A utor zagajenia nie potrafi tu w ysunąć żadnej sensownej sugestii. Jest to jednak problem w art wyjaśnienia, bo może w nim tkw ić klucz do rozw ikłania m echanizm u kryzysu rolnego. 7. W arto by też zastanow ić się n a d problem em, czy i o ile w ystępow ała korelacja m iędzy kryzysem przem ysłow ym a rolnym. Na ogół z inform acji o ty ch państw ach, dla k tórych dysponujem y niezbędnym i dan ym i statystycznym i, w ynika, że kryzys rolniczy był ostrzejszy niż przemysłowy. Spadek cen artykułów rolniczych w ystąpił w stopniu wyższym, niż zm niejszała się w ytw órczość przem ysłow a (zob. tabela 3). Są tu jed- T abela 3 Porównanie spadku ogólnego wskaźnika produkcji przemysłowej ze spadkiem cen artykułów rolnych lub żywności (w punktach) Kraj Spadek ogólnego wskaźnika produkcji przemysłowej Spadek cen artykułów rolnych lub żywności Stany Zjednoczone 49 56 Niemcy 47 42 Kanada 45 Polska 42 56 Czechosłowacj a 41 25* Holandia 40 48 Austria 37 Włochy 36 45 Francja 36 10* Belgia 31 Chile 28 Norwegia 24 37 Węgry 23 Szwecja 22 34 Finlandia 22 34 Estonia 22 37* Dania 19 Anglia 18 25 Hiszpania 17 Rumunia 14 Japonia 9 22* Grecja 6 Źródło: jak w tabelach 1 i 2. * W skaźnik kosztów żywności (Mały rocznik statystyczny 1938, s. 229). Dla inform acji należy podać, że koszty żywności spadły w stopniu znacznie m niejszym niż ceny żywności. Łączyło się to z rozwarciem w okresie kryzysu tzw. nożyc cen num er dwa. nak pewne odstępstwa od tego obrazu, np. w Niemczech i Francji, gdzie spadek ogólnego wskaźnika produkcji przem ysłowej był ostrzejszy niż spadek indeksu cen artykułów rolnych. W ydaje się, że nie przeczy to jednak ogólnej tezie o ostrzejszym przebiegu kryzysu w rolnictw ie niż w przem yśle. Teza ta pozw ala zrozum ieć, dlaczego w k rajach, w których
Dyskusja o wielkim kryzysie 19 rolnictw o odgryw ało zasadniczą rolę w gospodarce kryzys trw ał dłużej niż w państw ach przem ysłow ych. 8. A utor zagajenia nie przyw iązuje większego znaczenia do finansow ych aspektów kryzysu. W ydaje się bowiem, że sytuacja w zakresie pieniądza, kredytu, banków czy skarbowości odzwierciedlała tylko położenie produkcyjnych działów gospodarki narodow ej, a nie stanow iła sam o dzielnego czynnika sprawczego kryzysu. Oczywiście nie oznacza to, że położenie finansow e nie oddziaływ ało na przebieg załam ania w poszczególnych krajach czy w poszczególnych działach gospodarki, tak bowiem nie było. C hciałbym jedynie wskazać, że m iało ono tylko w tó rn y charakter. Wielki natom iast wpływ na przebieg załam ania odgryw ał handel zagraniczny i związane z nim płatności międzynarodowe. Można sądzić, że handel zagraniczny stanow ił zasadniczy kanał, k tórym kryzys przenosił się z k ra ju do k raju. 9. Odnoszę w rażenie, że ciągle jeszcze nie doceniane są ogólnogospodarcze konsekwencje wielkiego kryzysu. Na ogół sprowadza się je do zm ian ilościowych, a nie jakościowych. Osobiście jestem skłonny tra k to wać lata 1929 1 935 jako p u n k t zw rotny w dotychczasow ej historii kapitalizm u. Bowiem kryzys a nie dopiero II w ojna św iatow a spowodował wejście w trzecią fazę kapitalizm u (po wolnokonkurencyjnym i imperializmie) w okres kapitalizm u państwowomonopolistycznego. Pew ne m echanizm y zrodzone żywiołowo pod w pływ em załam ania stopniowo krzepły i zaczęto świadom ie je w ykorzystyw ać w system ie kierow ania gospodarką kapitalistyczną. Z m iany te okazały się trw ałe i odgryw ały coraz większą rolę. Zaliczyć do nich można: a) w zrastający udział państw a w kierow aniu gospodarką; b) stosow anie przez rząd m etod planowania jako jednego ze sposobów oddziaływania na wzrost gospodarczy; c) podniesienie znaczenia zbrojeń jako form y świadomego nakręcania koniunktury; d) wykształcenie się w związku z tym kom pleksu wojskowo-ekonomicznego, k tó ry w w ielu krajach, szczególnie słabo rozw iniętych, zajął dotychczasow e m iejsce trad y cy jn ej oligarchii finansow ej. W ymienione cechy nie z jednakową siłą w ystąpiły w różnych krajach kapitalistycznych przed 1939 r., ale w większości dały już wówczas w y raźnie znać o sobie. W tych też zmianach widzę zasadnicze historyczne znaczenie wielkiego kryzysu gospodarczego.