32/1 Solidił'ikation ol' Metais and Alloys, No.J2, 1997 Kl t.cpnięcic Metali i Stopów, Nr 32, 1997 PAN - Oddz i ał Katowiec ł'l ISSN 020!1-9J81i UDOKUMENTOWANA KONTROLA WYROBÓW l PROCESÓW JAKO ELEMENT WERYFIKACJI SYSTEMU JAKOŚCI W ODLEWNI. DEKERTJan Odlewnia Zeliwa "Śrem" S.A. Śrem, ul. Staszica l System zapewnienia jakości w Odlewni Żeliwa "ŚREM" S.A. opracowany, wdrożony i certyfikowany zgodnie z nonną ISO 9002 funkcjonuje w tej firmie od dwóch lat. Auditorzy wykonujący co pół roku audity kontrolne zwracają szczególną uwagę na dokumentowanie wszelkich czynności badawczych i kontrolnych, a wszelkie niedociągnięcia w tym zakresie traktują jako podstawę do weryfikacji systemu. Zebrane doświadczenia w zakresie przeprowadzania kontroli na różnych etapach produkcji przedstawia poniższy referat, Certyfikaty zatwierdzające w organizacjach systemy j akości wg jednej z norm serii ISO 9000 nie są wydawane raz na zawsze. Najczęściej organizacje otrzymująjena trzy lata, a w międzyczasie podlegają one systematycznej weryfikacji przeprowadzanej, w zalezno_ści od firmy certyfikującej, co pół względnie raz w roku. Weryfikacja przyznanego certyfikatu polega na wykonaniu auditu kontrolnego, obejmującego najczęściej obszary działalności organizacji, które w poprzednich auditach wykazywały odstępstwa od standardu lub praktyki. Po wygaśnięciu ważności certyfikatu całą procedurę trzeba powtórzyć. Można oczywiście kontynuować umowę z dotychczasowym partnerem względnie można poszukiwać innej firmy certyfikującej, która lepiej zabezpieczy interesy organizacji. Najczęściej jednak (w 95 % - ach przypadków) następuje kontynuacja umowy z dotychczasowym partnerem.
13 Systemy jakości opracowane i wdrożone w oparciu o serię norm ISO 9000 wymagają szczegółowego dokumentowania prowadzonych działań. Te właśnie działania, a ściślej wszelkie czynności kontrolne są istotnym elementem weryfikacji systemu jakości wykonywanej przez auditorów prowadzących audity kontrolne. Przedstawione w niniejszym referacie działania dotyczą dokumentowania kontroli wyrobów i proc(:sów w odlewni i zostały opracowane na podstawie kolejnych weryfikacji sys temujakości w Odlewni Żeliwa "ŚREM" S.A. Kontrola i ocena wyrobów a co za tym idzie zapewnienie jakości w odlewni dzieli się na dwie podstawowe grupy zagadnień: l. zapewnienie jakości w sferze zagadnień technicznych; 2. zapewnienie jakości w sferze zagadnień organizacyjnych. Zajmijmy się najpierw pierwszą grupą zagadnień czyli sferą techniczną. Należy do niej: -kontrola i badania odbiorcze dostaw; -kontrola i badania w toku produkcji; - kontrola i badania końcowe. Kontrola i badania odbiorcze dostaw. Odlewnictwo jest działem techniki o bardzo dużym udziale kosztów materiałowych w ogólnym koszcie wyrobu. Koszty te sięgają często 45% wartości odlewów. Oznacza to, że wszelkie zakupy materiałów muszą być wykonywane z dużą rozwagą. Normy serii ISO 9000 proponują doskonałe rozwiązanie omawianego problemu. Tworzenie rankingowych list dostawców pozwala na dobranie takich partnerów, którzy zabezpieczą wszystkie wymagania odlewni. Dostawcy materiałów strategicznych do organizacji powinni być dobierani bardzo starannie, a przyjęcie ich na listę rankingową, uprawniającą do dokonywania u nich zakupów, powinno być każdorazowo poprzedzone szczegółową analizą ich solidności oraz upewnieniem się co do możliwości spełnienia wymagań jakościowych, terminowych i ilościowych a także atrakcyjności cenowej. Takie podejście do zagadnienia prowadzi do maksymalnego ograniczenia kontroli dostaw. Jest to szczególnie istotne, gdyż kontrola i badania odbiorcze dostaw są bardzo kosztowne i pracochłonne a niejednokrotnie wymagają wystawienia zleceń zewnętrznych. Dla ich skutecznego przeprowadzania
14 niezbędne jest utrzymywanie sprzętu kontrolno~pomiarowego, który nie słuzy badaniom wytwarzanych wyrobów lecz jest przeznaczony wyłącznie do badań dostaw. Wykonane badania dowodzą, że struktura kosztów kontroli i badań zmienia się wraz z aktywną oceną dostawców. Rys. l przedstawia strukturę kosztów badań przed wdrożeniem systemujakości i przed utworzeniem rankingu dostawców. kontrola i badania odbiorcze dostaw kontrola i badania końcowe 25% 25% 50% kontrola i badania w toku produkcji Rys. I. Struktura kosztów kontroli i badań przed wdrożeniem systemu jakości w odlewni. Rys. l. wskazuje, że w ogólnym koszcie kontroli i badań ocena dostaw pochłania 25%. Po wdrożeniu systemu oraz po opracowaniu list kwalifikowanych dostawców a także przestrzegając wszelkich zasad ich oceny następuje wyraźna zmiana struktury kosztów. Rys. 2. wskazuje, że koszty kontroli dostaw bardzo wyra2:nie maleją. Warte zaznaczenia jest także to, że ogólne koszty kontroli i bad ań maleją o ok. 30%. Jak widać z powyższej analizy spełnienie jednego z podstawowych wymagań norm serii ISO 9000, jakim jest opracowanie i zastosowanie rankingowej listy dostawców obok wielu zalet natury organizacyjnej (uporządkowanie tematu) i ekonomicznej (zmniejszenie ilości zakupów nietrafionych, zmniejszenie reklamacji itp.) ma także aspekt w postaci obniżki ogólnie rozumianych kosztów badań. Istotne jest także to, że wszelkie kontrole i badania dostaw są ściśle dokumentowane co pozwala na bieżącą analizę wyników. Analiza ta pozwala na wykonanie ciągłej weryfikacji opracowywanych procesów i jest jednym z głównych stymulatorów aktywnej poprawy jakości.
15 kontrola i badania odbiorcze dostaw 10% kontrola i badania końcowe 15% kontrola i badania w toku produkcji Rys. 2. Struktura kosztów kontroli i badań po wdrożeniu systemu jakości w odlewni. Kontrola i badania w toku produkcji. Złożoność technologii odlewniczej sprawia, że czynności kontrolne i badawcze przeprowadzane w trakcie trwania procesu są bardzo rozbudowane. Kontroli podlegają: l. tworzywo we wszystkich fazach produkcji (składy chemiczne, temperatury spustu, przegrzania i zalewania a także wytrzymałość, twardość mierzona na próbkach, badania metalograficzne prób itd.); 2. parametry (wytrzymałość, przepuszczalność, wilgotność i in.) mas formierskich i rdzeniowych; 3. jakość wykonania rdzeni i form (pokrycia powłokami ochronnymi, stopień zagęszczenia, brak uszkodzeń itp.); 4. jakość ułożenia rdzeni w formach (umiejscowienie podpórek, brak oberwań itp.) orazjakość składania form (odpowietrzenia, zabezpieczenia, obciążenia itp.). Wszystkie w/wym. czynności kontrolne wymagają dokumentowania, które powinno być tak przemyślane, aby uzyskane wyniki można było poddać analizie. Analiza ta ma szczególne znaczenie wówczas, gdy w procesie produkcji występują zakłócenia wymagające natychmiastowej ingerencji. Dokumentowanie czynności kontrolnych i badawczych ma jeszcze i to znaczenie, że pozwala na szybkie wdrożenie działań korygujących i zapobiegawczych w przypadkach rozregulowania się procesów
16 technologicznych. Praktyka Odlewni Że l iwa "ŚREM" S.A. wskazuje, że kontrola i badania wielu różnych parametrów w toku produkcji oraz umiejętne ich korelowanie za pomocą programów komputerowych pozwala na utrzymanie całości procesu pod kontrolą. Jest to szczególnie ważne, gdy poważną część produkcji określa się mianem procesów specjalnych. Istotny jest także aspekt kosztov.ry dotyczący omawianego zagadnienia. Z przeprowadzonych w odlewni analiz wynika, że wstrzymanie produkcji na dowolnym etapie (przed zalaniem) na skutek uzyskania negatywnych wyników pomiarów i badań jest zabiegiem najtańszym i uzasadnionym ekonomicznie. Rys. 3. przedstawia wielkość ponoszonych strat w zależności od miejsca ich ujawnienia. Rys. 3. Straty ujawnione w różnych momentach procesu. Wyjaśnienia do rys. 3. l - wielkość strat w przypadku ujawnienia niezgodnośc i w czasie kontroli i badań w toku procesu produkcyjnego (najczęściej są to straty rzędu 50 -'- 60% wartości odlewu; 2 -wielkość strat w przypadku zabrakowania gotowego wyrobu w odlewni (wielkość ta oscyluje wokół l 00% wartości odlewu);
17 3 - wielkość strat w przypadku ujawnienia niezgodności u klienta (najczęściej są to straty sięgające : 130 % wartości odlewu, ale zdarza się, że sięgają one, przy dużym zaangażowaniu obróbki skrawaniem, także 200% wartości odlewu). Przytoczone dane świadczą najdobitniej o randze badań i kontroli wyrobów w toku produkcji. Należy jedynie jeszcze raz z całą mocą zaakcentować potrzebę ścisłego dokumentowania omawianych działml. Odrębnym procesem, nie wchodzącym w zakres niniejszego opracowania, jest wykonawstwo rdzennic i modeli oraz opracowania technologiczne związane z układami wlewowymi, zasilającymi, przelewami, nadlewruni itp. Proces ten także oczywiście musi być nadzorowany, a przeprowadzane w jego ramach kontrole i badania muszą być dokumentowane. Najlepsze wyniki daje tutaj stosowanie komputerowych metod symulacyjnych. Należy też dodać, że najistotniejszą kwestią decydującą o skuteczności zastosowanych metod jest stabilność procesu. Kontrola i badania końcowe. Kontrola i badania końcowe odlewów dotyczą : l. okresowej, cyklicznej kontroli wymiarów; 2. twardości odlewów; 3. oceny wytrzymałości próbek wyciętych lub przylanych; 4. oceny wzrokowej jakości powierzchni; 5. innych specjalistycznych badań, gdy są one przedmiotem umowy lub kontraktu (np. faza twarda, radiografia i inne badania nieniszczące itp.). Jak widać, proces kontroli wyrobów gotowych dotyczy jedynie oceny stanu istniejącego. Ingerowanie w ten stan jest mocno ograniczone lub wręcz niemożliwe. Stąd też działania te powinny być nastawione raczej na upewnienie się, że sprzedawane odlewy odpowiadają postawionym wymaganiom niż na sposób ich selekcji. Udokumentowana kontrola badania końcowe służą także do ostatecznego upewnienia się, że: - zastosowane oprzyrządowanie (rdzennice, modele) jest w stanie zapewnić powtarzalną produkcję; - zastosowana technologia spełni a wymagania klienta;
18 Dokumentacja ta powmna także pozwolić na opracowanie i wdrożenie działań kotygujących w przypadku stwierdzenia odstępstw oraz powinna stanowić podstawę do dyskusji z klientem w przypadku, gdy zgłaszają oni zastrzeżenia jakościowe. Zebrane doświadczenia uczą jednak, że w przypadku wykonywania zakupów u sprawdzonych i pewnych dostawców oraz przy pełnym nadzorowaniu procesu kontrola i badania końcowe powinny obejmować nie więcej niż 15 % ogółu kosztów wszystkich tego typu czynności (patrz także rys. 2.). Jak już kilkakrotnie wspomniano wszystkie czynności związane z kontrolą wyrobów procesów muszą być udokumentowane. Taki jest resztą uzasadniony, wymóg systemu jakości opracowanego wg norm serii ISO 9000. Sprawa ta ma kapitalne, czołowe znaczenie w zapewnieniu jakości wyrobów stąd też jest szczegółowo badana przez auditorów fi1m certyfikujących. W przypadkach stwierdzenia uchybień w tym zakresie niezbędna jest natychmiastowa welyf!kacja systemu, gdyż traktowane one są jako poważne naruszenie jego zasad. Z perspektywy finny, która od dwóch lat posiada certyfikowany system jakości działanie takie uznać trzeba jako w pełni zasadne.