Programy i instrumenty Kontekst luka finansowania Konwersatorium M. Gajewski (2016 lato)
Problematyka dostępu do źródeł finansowania (na podstawie badań) Skala ograniczeń w dostępie do źródeł finansowania. Co najmniej około 1/3 populacji przedsiębiorstw napotyka trudności w dostępie do źródeł finansowania. 32% 35% 27% 22% Źródło: SMEs Access to Finance (Komisja Europejska i Europejski Bank Centralny). 2
Zjawisko luki finansowania próba definicji Luka to wymagająca interwencji publicznej niedoskonałość rynku, polegająca na braku lub ograniczonym dostępie do źródeł finansowania zewnętrznego (stan niewystarczającej podaży kapitału ze zinstytucjonalizowanych źródeł finansowania). Jest to sytuacja, w której nie ma możliwości (lub możliwości są niewystarczające) pozyskania finansowania ze źródeł zewnętrznych, oferowanych na rynku komercyjnym na realizację uzasadnionych ekonomicznie projektów (finansowanie długiem debt, jak i kapitałem udziałowym equity). Luka odnoszona jest do sytuacji, gdy niemożność zaspokojenia popytu na finansowanie dotyczy przedsięwzięć uzasadnionych ekonomicznie (wykonalnych oraz realizowanych przez podmioty posiadające potencjał produktywnego wykorzystania finansowania). Zjawisko luki pomiędzy popytem a podażą kapitału, dotyczące w znacznej mierze sektora małych i średnich przedsiębiorstw, określono mianem luki Macmillana po opublikowaniu raportu na temat systemu finansowego Wielkiej Brytanii w roku 1931. Nazwa tej luki pochodzi od nazwiska przewodniczącego Komisji Finansów, późniejszego premiera Wielkiej Brytanii -Harolda Macmillana. Do grona współautorów opracowanego przez Komisję raportu należał m.in. J.M. Keynes. W sytuacji pozostawania w luce przedsiębiorstwa nie są w stanie skutecznie pozyskiwać środków na rozwój, pomimo posiadania potencjału do produktywnego wykorzystania kapitału. Możliwości rozwojowe ograniczane są do źródeł akumulacji wewnętrznej, z natury rzeczy ograniczonej aktualną skalą działania i wypracowanymi w przeszłości nadwyżkami. 3
Charakterystyka luki finansowania segmenty luki Lukę finansowania można zdefiniować jako niedoskonałość rynku, polegającą na względnie trwałej ( zmiennej ) nieciągłości po stronie podażowej rynku, wyrażającą się: Brakiem możliwości sfinansowania projektów z określonego przedziału wielkości i/lub Pochodzących od określonej grupy przedsiębiorców (ograniczenie sektorowe). Tak rozumiana luka opiera się na założeniu, że niedoskonałość rynku wywołuje istnienie pewnego wolumenu niezaspokojonego popytu na kapitał, niezbędny dla finansowania uzasadnionych ekonomicznie przedsięwzięć. Luka finansowania może dotyczyć zarówno kapitału dłużnego, jak i kapitału udziałowego (equity gap). Luka kapitałowa dotyczy najczęściej firm, które znajdują się również w luce finansowania dłużnego. Luka finansowania Finansowanie dłużne Finansowanie mieszane Finansowanie udziałowe 4
Charakterystyka luki finansowania PL 2015 40 35 30 25 20 15 Luka finansowania udziałowego 10 5 3.1. POIG KFK NEWCONNECT 0 0,1 1 10 100 Ocena stanu gotowości sektora badawczo-rozwojowego w Polsce do skorzystania z możliwości wsparcia z publiczno-prywatnych inwestycyjnych instrumentów finansowych, NCBR, Warszawa 2015 r. 5
(Przykład) Czynniki wywołujące niedoskonałości rynku w dostępie do finansowania kapitałem Dodatkowo Przyczyny silnie związane z ekonomiką procesów inwestowania i działania funduszy kapitałowych oraz naturą rynków finansowych. Inwestycje w małe przedsiębiorstwa są na ogół znacznie bardziej ryzykowne niż w przypadku dojrzałych i większych firm skutkuje to wyższym kosztem przygotowania inwestycji kapitałowej (analizy finansowe, ekonomiczne, prawne), Inwestycje kapitałowe, szczególnie gdy dotyczą mniejszych firm, mają charakter długoterminowy (3-7 nawet 10 lat). Wszelkie analizy są bardzo ryzykowne. Większe koszty przygotowawcze wywołują wzrost ryzyka portfela kapitałowego (inwestora) - kapitał skonsumowany jest przez koszty przygotowania inwestycji i nie może być przeznaczony na inwestycje. Maleje potencjał do dywersyfikacji portfela. Nadmierne zwiększenie ryzyka jest często nie akceptowane przez inwestorów. Decyduje tu niskie prawdopodobieństwo uzyskania ponad standardowych zysków. Znaczny rozwój sektora tzw. inwestorów instytucjonalnych (fundusze emerytalne, otwarte fundusze inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe itd.) zwiększa strumień kapitałów alokowanych do funduszy kapitałowych. To z kolei wymusza wzrost rozmiarów pojedynczej inwestycji, co ogranicza inwestowanie w małe firmy. Sposób konstrukcji opłaty za zarządzanie funduszem oraz premii za sukces (procent od wartości zgromadzonych kapitałów i od wypracowanych zysków) jest czynnikiem sprzyjającym powstawaniu większych funduszy (a te są bardziej zainteresowane inwestowaniem w większe niż mniejsze firmy), a nie mniejszych. Brak zainteresowania finansowaniem określonych kategorii podmiotów 6
Ogólne podstawy kształtowania luki finansowania Koncepcja racjonowania kredytu (finansowania) Stiglitz a i Weiss a: w warunkach stanu równowagi rynku finansowego racjonalnym ekonomicznie postępowaniem jest racjonowanie finansowania. Skłaniają ku temu: niedostępność informacji, umożliwiającej oszacowanie ryzyka kredytowego, trudności z monitorowaniem przedsięwzięcia Asymetria informacji Ww. problemów nie rozwiązuje manipulowanie oprocentowaniem (wyższy koszt w zamian za wyższą podaż), gdyż prowadzi to do budowy portfeli kredytowych o ponadprzeciętnym ryzyku, opartym na negatywnej selekcji kredytobiorców (stopa procentowa nie jest wyłącznym czynnikiem wyznaczającym punkt równowagi popytu i podaży). Uzasadnione staje się racjonowanie finansowania wobec jego bardziej powszechnego udostępniania po wyższej cenie (awersja do kredytowania). W rezultacie z luką mamy do czynienia wtedy, gdy: pośród podobnych podmiotów / przedsięwzięć, dla których poszukiwane jest finansowanie, występuje sytuacja, gdy niektóre z nich otrzymują je, natomiast wnioski pozostałych są odrzucane, oraz gdy w populacji biorców finansowania występują podmioty, które nie będą w stanie pozyskać finansowania niezależnie od jego ceny. 7
Asymetria informacji 8
Przejawy racjonowania Oferowanie finansowania pod warunkiem udostępnienia odpowiednich (co do ilości, jak i jakości) zabezpieczeń (zabezpieczenia osobiste zazwyczaj niewystarczające lub też stosowanie bardzo niekorzystnych form). Problem brak zabezpieczeń (!) Oferowanie finansowania dla podmiotów legitymujących się pozytywną / odpowiednio długą historią kredytową (dążenie do redukcji zjawiska asymetrii informacyjnej). Problem brak historii kredytowej (!) Wysokie wymogi w zakresie czasu funkcjonowania potencjalnego beneficjenta finansowania. Problem starterzy (!) Oferowanie finansowania w mniejszym zakresie niż oczekiwany (ograniczenie ryzyka poprzez porcjowanie ); podnoszenie wymogów w zakresie udziału własnego w finansowaniu przedsięwzięcia. Problem niewystarczające finansowanie / niewystarczające środki własne (!) Znaczna biurokratyzacja procesu analizy wniosku o finansowanie oraz znaczne wymogi dokumentacyjne. Problem wzrost kosztów pozyskania finansowania (!) 9
Czynniki kształtujące lukę finansowania Generalnie, lukę finansowania kształtują dwie grupy czynników. Pierwsza z nich wynika z warunków, w których funkcjonują instytucje finansujące. Druga wynika ze specyficznych charakterystyk podmiotów potencjalnie zainteresowanych finansowaniem. Czynniki na poziomie makro (warunki funkcjonowania instytucji finansowych) Czynniki na poziomie mikro (czynniki odnoszące się do specyficznych kategorii potencjalnych biorców finansowania) 10
Czynniki kształtujące lukę finansowania (poziom makro) Czynniki natury strukturalnej kształtujące lukę finansową: stopień zmonopolizowania / konkurencji na rynku finansowym, stopień prywatyzacji sektora bankowego, zakres ingerencji władz publicznych w mechanizmy rynkowe (np. kształtowanie stóp procentowych, poziomu rezerw obowiązkowych, różnicujące atrakcyjność finansowania dla określonych grup klientów, czy stosowania określonych instrumentów finansowania), Dostępność alternatywnych celów lokowania kapitału wobec finansowania sektora przedsiębiorstw, klimat dla przedsiębiorczości oraz związane z tym przewidywania dostarczycieli finansowania, dotyczące ogólnej sytuacji gospodarczej i jej wpływu na sytuację odbiorców finansowania, obecność oraz skuteczność metod szacowania ryzyka inwestycyjnego, ukształtowanie ram prawnych oraz warunków funkcjonowania przedsiębiorstw w gospodarce, w tym dostępność usług okołobiznesowych, dostępność informacji, pozostających w związku z procesami finansowania oraz funkcjonowaniem sektora przedsiębiorstw (i szerzej wszelkich możliwych celów inwestycyjnych). 11
Kredytowanie - ograniczenia 12
Czynniki kształtujące lukę finansowania (poziom mikro) Czynniki specyficzne, kształtujące lukę finansową w przypadku podmiotów sektora MŚP: niższa stabilność oraz poziom przychodów i zysków, niższe stopy przeżywalności firm (wysoka śmiertelność), niższa jakość informacji finansowych, którymi dysponują mniejsi przedsiębiorcy (niższa jakość systemu rachunkowości, zarządzania finansami), ograniczone możliwości oceny perspektyw rynkowych i racjonalności podejmowanych decyzji ekonomicznych, wynikające ze scalenia finansów gospodarstwa domowego i firmy, ograniczone możliwości w sferze zarządzania, wynikające z oparcia systemu zarządzania o intuicję właściciela, zbyt silne związki, występujące pomiędzy funkcjonowaniem przedsiębiorstwa i jego właścicielami, powodujące, że w razie rezygnacji z prowadzenia firmy nie są zabezpieczone warunki jej dalszego funkcjonowania, trudności w zakresie wiarygodnej oceny wartości czynników niematerialnych wiążących się z funkcjonowaniem przedsiębiorcy. 13
Konkluzje dotyczące oddziaływania luki finansowania Przeprowadzane w ostatnich latach badania (OECD) wskazują, że zjawisko luki oddziaływuje szczególne silnie w przypadku trzech kategorii przedsiębiorstw. Są to: firmy znajdujące się na wczesnych etapach cyklu rozwojowego (zasiew, start i częściowo faza ekspansji), niezależnie od sektora lub branży. zjawisko nasila się w przypadku tzw. start-up ów. firmy o profilu technologicznym, których rozwój opiera się na innowacyjnym pomyśle lub nowym modelu biznesowym. W tym przypadku charakterystyczne są: szczególnie trudna ocena wykonalności przedsięwzięcia szacowanie ryzyka brak know-how do oceny tego rodzaju przedsięwzięć). ograniczenie możliwości finansowania w oparciu o instrumenty dłużne (zwrotne) z uwagi na asymetrię informacji oraz fakt, iż instrumenty standardowe nie okazują się właściwe, np. z uwagi na niską płynność i utrzymujące się przez pewien czas, często relatywnie długi, negatywne wyniki finansowe. 14
Schemat źródeł finansowania Źródła finansowania Zewnętrzne Wewnętrzne Własne Kapitał podstawowy i zapasowy Emisja papierów udziałowych Obce Majątkowe Bieżące wpływy Amortyzacja Sprzedaż majątku Rotacja majątku obrotowego Kapitałowe Zysk zatrzymany Fundusze celowe Rezerwy Mieszane mezzanine (bardzo zróżnicowane i specyficzne) Długoterminowe Kredyt inwestycyjny Pożyczka Leasing Emisja obligacji Inne Krótkoterminowe Kredyt obrotowy Pożyczka Factoring Kredyt kupiecki Emisja papierów dłużnych Inne 15
Mieszane źródła finansowania Instrumenty specyficzne: Pożyczki z prawem do udziału w kapitale, Pożyczki z prawem do udziału w zyskach, Obligacje z warrantem Obligacje zamienne / wymienne Obligacje dyskontowe Obligacje o rosnącym kuponie Obligacje o przedłużonym terminie wykupu Obligacje lub akcje - PIK (pay-in-kind) Ryzyko Kredyty Mezzanine Kredyty podwyższoneg o ryzyka Pożyczki właścicielskie Kapitał własny Stopa zwrotu Ten typ finansowania zasadniczo nie wymaga zabezpieczenia na aktywach takich jak zapasy, należności, maszyny, budynki Finansujący nie stawia tak rygorystycznych warunków, dotyczących warunków zabezpieczenia, jak np. banki. Podstawową formą zabezpieczenia staje się zastaw na akcjach / udziałach przedsiębiorstwa (spółki) dlatego kluczowe znaczenie mają tu decyzje właścicieli. 16
Schemat źródeł finansowania dopasowania zależnie od fazy cyklu rozwojowego 17
Segmentacja pozabankowych instrumentów finansowania działalności gospodarczej Instr. Sektor bankowy Fundusze pożyczkowe Fundusze mikropożyczkowe Działalności poręczeniowa Fundusze zalążkowe Faza rozwoju 18
Dziękuję za uwagę!