ROZDZIAŁ 8 Analiza struktury dochodów i wydatków gmin województwa podkarpackiego ze szczególnym uwzględnieniem działu: Transport i łączność w latach 24-213 Mariola NYCZ, Roman KOROSTENSKYI Politechnika Rzeszowska, M_Nycz@prz.edu.pl Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Korostenskyi@gmail.com Streszczenie Celem poniższej analizy jest wskazanie źródeł dochodów budżetowych oraz struktury i kierunków wydatkowania środków budżetowych przez gminy województwa podkarpackiego ze szczególnym uwzględnieniem wydatków w dziale: Transport i łączność. Zasadnicza część analizy została przedstawiona za pomocą wykresów i tabel. Analizę przeprowadzono w oparciu o dane prezentowane przez GUS (prezentowane dane obejmowały kategorię jednostek terytorialnych: gminy łącznie z miastami na prawach powiatu). Podejście retro-?pektywne dotyczące finansów samorządu terytorialnego w kraju wskazuje na liczne zmiany jakie zaszły w ostatnich latach zarówno pod względem prawodawstwa statuującego podstawy gospodarki jednostek samorządu terytorialnego jak i w zakresie priorytetów w realizowanej polityce budżetowej. 1. Wprowadzenie Istotnym celem polityki regionalnej kraju jest zainicjowanie w regionach trwałych proceso w rozwojowych, a co za tym idzie przyjęcie długoterminowej strategii. Mimo uzalez nienia rozwoju lokalnego od polityki makroekonomicznej i decyzji podejmowanych na szczeblach centralnych to samorząd lokalny jest w duz ej mierze kreatorem sytuacji społeczno-ekonomicznej regionu. Jego aktywnos c w bezpos redni sposo b wpływa na poziom jakos ci z ycia mieszkan co w determinowany gło wnie przez gospodarkę komunalną, politykę społeczną, ochronę zdrowia czy edukację. Działalnos c władz wojewo dzkich i centralnych jest uzupełniana przez gminy i powiaty takz e w zakresie inwestycji infrastrukturalnych. Dla koniunktury gospodarczej regionu pod względem potencjału finansowego i dowolnos ci w okres laniu kierunku rozwoju najistotniejszym szczeblem samorządu lokalnego jest gmina. Gmina ma bowiem moz liwos c podejmowania własnych
9 M. Nycz, R. Korostenskyi inicjatyw, niekoniecznie finansowanych subwencją czy dotacją pochodzącą z budz etu pan stwa, moz e takz e dos c swobodnie kreowac dochody własne. [1], [2], [3]. 2. Dochody budżetu gmin Ocena polityki budz etowej gmin wojewo dztwa podkarpackiego oparta została o wybrany zestaw mierniko w, prezentujących zmiany zachodzące w ciągu ostatnich dziesięciu lat (24-213r.). Na rys. 1 zaprezentowano dochody, wydatki wraz z saldem budz etowym. 8 7 6 5 4 3 2 1 Wydatki Dochody saldo 56 213,72-36 999,82 16 111,86-12 865,76-11 962,16-384 439,39-49 538,85-62 72,73-6 484,17-73 16,41 4 2-2 -4-6 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213-8 Rys. 1. Wydatki i dochody wraz z saldem budżetowym w latach 24-213 dla wszystkich gmin województwa podkarpackiego w tys. zł. Podkreślić należy, iż w ciągu dziesięciu lat zarówno dochody jak i wydatki wyraźnie wzrosły (gminy systematycznie zwiększają swoje wydatki, ale także rosną ich dochody). Różnica w wielkości wydatków pomiędzy rokiem 213 a 28 wyniosła 3 515 971 976 zł co stanowi wzrost o 199%. W przypadku dochodów zanotowano wzrost o 3 612 353 571 zł, w przeliczeniu procentowym wzrost ten kształtuje się na poziomie 25%. Rok 27 i 28 był zdecydowanie najlepszym dla budżetów analizowanych jednostek samorządowych, bowiem gminy wypracowały wówczas nadwyżkę dochodów nad wydatkami, oscylującą wokół 1,1% oraz,3%. W roku poprzednim (213) gminy województwa podkarpackie odnotowały niedobór dochodów w stosunku do wydatków w wielkości 6 484 167 zł, zaś podsumowując salda budżetowe z wszystkich objętych analizą lat niedobór ten wynosi 1 645 845 74 zł. Dla gmin niezmiernie istotnym jest nie tylko wielkos c wypracowanego dochodu, ale przede wszystkim ich z ro dło. Na rys. 2 przedstawiono zmiany w wielkos ci dochodo w własnych w odniesieniu do dochodo w ogo łem jakie zaszły w ciągu ostatniej dekady.
Analiza struktury dochodów i wydatków gmin województwa podkarpackiego 91 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Dochody ogółem Dochody własne Udział % dochodów własnych w dochodach ogółem 38,2 36,9 35,8 37,6 42, 38,3 34,7 37,3 38,3 39,6 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 1, Rys. 2. Dochody ogółem i dochody własne w latach 24-213 wyrażone w tys. zł wraz z udziałem procentowych dochodów własnych w dochodach ogółem Dochody własne jednostek samorządu terytorialnego będące wpływami z podatko w centralnych i lokalnych, dochodami majątkowymi oraz innymi wniesionymi opłatami kształtują się na poziomie od 34,7% (21 r.) do 42% (w 28r.) udziału w dochodach ogo łem. Wahania te są stosunkowo nieduz e, mimo iz w wyniku inicjatywy ustawodawczej odnoszącej się do rosnącej partycypacji gmin w podatkach dochodowych, udział dochodo w własnych powinien ulegac zwiększeniu. Po przystąpieniu do Unii Europejskiej nastąpiły znaczne zmiany w polityce regiono w będące skutkiem decyzji wewnętrznych, związanych z dąz eniem do efektywnej realizacji działan, w celu osiągnięcia spo jnos ci społeczno-gospodarczej między regionami, a zatem eliminowaniu dysproporcji rozwojowych występujących pomiędzy nimi. Do 24 roku Polska korzystała takz e z pomocy UE (pomoc przedakcesyjna), zas przystąpienie do pan stw Wspo lnoty umoz liwiło korzystanie ze znacznie większej puli funduszy (opro cz programo w krajowych powstały takz e programy regionalne, m.in. Program Operacyjny Rozwoju Polski Wschodniej). Miarą wyraz ającą aktywnos c władz gmin jest stopien pozyskania zewnętrznych s rodko w finansowych jakimi są dochody budz etowe gmin w postaci pozyskanych z Unii Europejskiej funduszy. Gło wny Urząd Statystyczny prezentuje te dane w rozbiciu na dwa okresy od 26-29 jako s rodki pochodzące z budz etu UE i od roku 21 roku jako s rodki przeznaczone na finansowanie i wspo łfinansowanie programo w i projekto w unijnych. Wielkos c s rodko w pochodzących z funduszy unijnych w latach 26-29 dla wojewo dztwa podkarpackiego prezentuje rys. 3. 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1,,
92 M. Nycz, R. Korostenskyi 25 237 244,73 2 15 141 766,57 167 941,49 153 71,46 1 5 Rys. 3. Dochody- środki z budżetu Unii Europejskiej w latach 26-29 w tys. zł. W 29 roku gminy nalez ące do wojewo dztwa podkarpackiego znalazły się łącznie na szo stym miejscu w kraju ze względu na udział s rodko w pochodzących z Unii Europejskiej w dochodach gmin. Za większos c tych s rodko w gminy realizowały szereg inwestycji. Prowadzenie racjonalnej polityki inwestycyjnej wpływa pozytywnie na rozwo j gmin i ich funkcjonowanie. Tabela 1. Środki z budżetu UE w przeliczeniu na 1 mieszkańca i w ujęciu procentowym w dochodach gmin dla województwa podkarpackiego i w skali kraju w latach 26-29. Rok 26 27 28 29 Udział % środków z budżetu UE w dochodach gmin Środki z budżetu UE na 1 mieszkańca w zł województwo podkarpackie w skali kraju województwo podkarpackie w skali kraju 26 3,2 2,4 67,6 58,5 27 3,4 3,4 8,1 93,6 28 2,9 2,5 72,9 72,2 29 4,2 3,3 112,9 1,2 Procentowy udział funduszy unijnych w latach 26 do 29 w łącznych dochodach gmin prezentuje tabela 1. Tabela przedstawia jednoznacznie, iz gminy wojewo dztwa podkarpackiego wykazały się większym udziałem funduszy unijnych w dochodach niz s rednia dla całego kraju. S rednia wielkos c s rodko w z budz etu Unii Europejskiej przypadająca na 1 mieszkan ca w skali wojewo dztwa w badanym okresie czasu wyniosła 83,4 zł, zas dla kraju 81,1 zł. Ro z nica ta jest stosunkowo niewielka. Na rys. 4 zaprezentowano dochody budżetu gmin w latach 21-213 w postaci finansowania i współfinansowania programów i projektów unijnych. Zauważalna jest duża dysproporcja pomiędzy analizowanymi danymi z poszczególnych lat. W roku 211 pula środków osiągnęła aż 711 649 994 zł, natomiast rok później (212) była niższa o 11 14 2 zł, co stanowi spadek o 18%.
Analiza struktury dochodów i wydatków gmin województwa podkarpackiego 93 8 711 649,99 7 654 37,31 65 837,53 61 545,79 6 5 4 3 2 1 21 211 212 213 Rys. 4. Dochody - finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych w latach 21-213 wyrażone w tys. zł. Wielkos c dochodo w w przeliczeniu na 1 mieszkan ca (przedstawiona na wykresie 5) jest miernikiem okres lającym kondycję finansową gmin. W odniesieniu do wojewo dztwa moz emy zauwaz yc stałą tendencję wzrostową tego miernika. Dochody gmin wojewo dztwa podkarpackiego w przeliczeniu na 1 mieszkan ca w 213 roku w stosunku do roku poprzedniego zwiększyły się o 1,26 zł, co stanowi wzrost 3%. W 21 roku ro z nica pomiędzy dochodami gmin wojewo dztwa podkarpackiego i gmin w kraju w przeliczeniu na 1 mieszkan ca była najniz sza i wyniosła 16,2 zł. Z roku na rok dysproporcja ta jednak zaczyna wzrastac, a w 213 roku wyniosła az 436,38 zł. 4 3 5 3 2 5 2 1 5 1 5 Dochody gmin na 1 mieszkańca (woj. podkarpackie) Dochody gmin na 1 mieszkańca (Polska) Różnica 296,83 279,31 249,85 381,68 373,16 368,18 16,2 274,64 436,38 414,7 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 5, 45, 4, 35, 3, 25, 2, 15, 1, 5,, Rys. 5. Dochody ogółem w przeliczeniu na 1 mieszkańca gmin w skali województwa i kraju.
94 M. Nycz, R. Korostenskyi 3. Wydatki budżetu gmin Wydatki są s rodkami kierowanymi z budz etu jednostki samorządowej na realizację zadan. Wydatki biez ące wiąz ą się z biez ącym funkcjonowaniem jednostki samorządowej, zas wydatki majątkowe są między innymi s rodkami przeznaczanymi na inwestycję. Udział wydatko w majątkowych inwestycyjnych w wydatkach majątkowych ogo łem w ciągu ostatnich dziesięciu lat przedstawiono na rys. 6. 2 1 75 1 5 1 25 1 75 5 25 Wydatki majątkowe ogółem Wydatki majątkowe inwestycyjne saldo 17 217,62 17 436,3 17 17,1 14 284,56 14 58,54 7 585,25 4 335,74 4 185,68 22 876, 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 25 2 15 748,71 15 1 5 Rys. 6. Wydatki majątkowe ogółem i inwestycyjne wraz z saldem w latach 24-213 wyrażone w tys. zł Wydatki majątkowe ogółem w dużej mierze pokrywają się z wydatkami majątkowymi inwestycyjnymi, bowiem jedynie niewielka część środków ogółem przeznaczana jest na wydatki bieżące. W roku 212 saldo pomiędzy wydatkami majątkowymi ogółem a wydatkami majątkowymi inwestycyjnymi było najwyższe i wyniosło 22 876 zł, natomiast najmniejszą różnicą charakteryzował się rok 24, w którym wydatki majątkowe inwestycyjne stanowiły 99,3% wydatków majątkowych ogółem. Do przeprowadzenia analizy dotyczącej wydatko w gmin przyjęto zmienne (wybrane działy) zaprezentowane w tabeli 2, przedstawiono w niej takz e wielkos ci wydatko w na poszczego lne działy w latach 24-213. Łatwo jednak zauwaz yc, iz w poszczego lnych latach w pewnym stopniu zmieniała się struktura wydatko w na poszczego lne działy. Wielkos c wydatko w wzrasta, bo i taką samą tendencją odznaczają się dochody. W tabeli 2 za pomocą wykresu przebiegu w czasie kolorem czerwonym oznaczono okresy o najwyz szych nakładach s rodko w na dany dział. W analizowanym okresie ponad połowę wydawanych s rodko w przez gminy wojewo dztwa przeznaczono na zadania z trzech działo w: os wiaty i wychowania, pomocy społecznej (działania związane z polityką społeczną) oraz gospodarki komunalnej i ochrony s rodowiska, kto ry w ciągu dziesięciu lat został wyparty przez dział transportu i łącznos ci. Ciągle wysokimi nakładami charakteryzuje się
Analiza struktury dochodów i wydatków gmin województwa podkarpackiego 95 dział administracji publicznej, rosnące są takz e nakłady na zadania związane z kulturą, niepokoic natomiast moz e wyraz ny spadek s rodko w przeznaczanych na ochronę zdrowia. Tabela 2. Kierunki i wielkości wydatkowanych środków przez gminy woj. podkarpackiego w latach 24-213 wyrażone w tys. zł. Kształtowanie się struktury wydatko w gmin w Polsce według działo w ulega zmianie wraz ze zmianą kompetencji i zadan przekazywanych władzom samorządowym. Przykładem jest przekazywanie zadan z zakresu wypłat zasiłko w i s wiadczen rodzinnych, czego efektem są zwiększone wydatki w dziale: Pomoc społeczna. Brak znaczących s rodko w ponoszonych na gospodarkę komunalną wynika z komercjalizacji przedsiębiorstw uz ytecznos ci publicznej, co oznacza realizację zadan z zakresu gospodarki komunalnej za pos rednictwem firm zewnętrznych, odrębnych od władz lokalnych. Na rys. 7 przedstawiono wielkos c wydatko w ogo lnych gmin wojewo dztwa podkarpackiego w przeliczeniu na 1 mieszkan ca. 4 3 5 3 2 5 2 1 5 1 5 3 399,54 3 362,3 3 313,45 3 244,5 2 859,51 2 556,29 2 183,7 2 316,8 1 889,28 1 686,62 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Rys. 7. Wydatki ogółem w przeliczeniu na 1 mieszkańca gmin w skali województwa podkarpackiego. Wydatki te nie charakteryzują się jednoznaczną tendencją rosnącą. Po roku 21 widoczna jest wyraźna tendencja w spadku wielkości wydawanych środków
96 M. Nycz, R. Korostenskyi z budżetu gmin województwa podkarpackiego w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Spadek ten pomiędzy rokiem 21 a 212 wyniósł aż 4,8 %. Jednakże patrząc z perspektywy dziesięciu lat wzrost wydatków samorządów gminnych na 1 mieszkańca jest znaczny i wynosi aż 1 626,83 zł. 4. Wydatki w dziale: Transport i łączność Na rys. 8 przedstawiono wielkość nakładów ponoszonych w jednym z najdroższych działów jakim jest: Transport i łączność. Szczególnie wysokie nakłady w tym dziale charakteryzowały rok 21 i stanowiły wzrost do roku poprzedniego o 45 %. W ciągu dekady wyraźnie widać zmianę w wielkości wydatkowanych środków na ten dział, która wyniosła aż 288 22 zł. 8 7 6 492 559,84 5 324 73,51 376 276,82 4 298 251,15 354 629,86 3 289 741,73 2 1 715 9,74 561 483,11 447 975,7 577 763,55 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Rys. 8. Wydatki w dziale: Transport i łączność w latach 24-213 w tys. zł. Wysoki udział procentowy wydatko w na drogi publiczne w wydatkach ogo - łem dla gmin utrzymywał się do 211 roku. W ostatnich lata zauwaz alny jest spadek tego wskaz nika, co zaprezentowano na rys. 9 (z 1,8 % w 211 roku do 6,1% w roku 213). Oczywistym jest, iz większos c inwestycji w tym wyremontowanie i wybudowanie nowych dro g nie byłaby zrealizowana bez wsparcia z budz etu Unii Europejskiej. Jednakz e nalez y podkres lic, z e nie wszystkie pieniądze unijne ukierunkowane na wparcie projekto w drogowych w Polsce udało się efektywnie wykorzystac. Niekto re problemy będące barierami rozwoju infrastruktury drogowej w Polsce mogą wynikac z aspekto w pozafinansowych.
Analiza struktury dochodów i wydatków gmin województwa podkarpackiego 97 12 1 8 6 4 2 7,6 9,3 7,6 Rys. 9. Wskaźnik udziału (%) wydatków na drogi publiczne w wydatkach ogółem dla gmin w latach 28-213. Na rys. 1 przedstawiono odsetek wydatko w na drogi w podziale na poszczego lne gminy wojewo dztwa. 1,8 6,5 6,1 28 29 21 211 212 213 Rys. 1. Odsetek wydatków na drogi publiczne(213r.). W 213 roku procentowy udział wydatko w na drogi publiczne w wydatkach ogo łem gmin kształtował się na poziomie 6,1%. W poszczego lnych gminach wojewo dztwa wielkos c tych wydatko w kształtowała się na zro z nicowanych poziomach. Największym odsetkiem wydatko w na ten dział charakteryzują się gminy po łnocnej i s rodkowej częs ci wojewo dztwa. Jedynie około 2 gmin odnotowało większy niz s redni dla wojewo dztwa udział wydatko w na drogi publiczne.
98 M. Nycz, R. Korostenskyi 5. Podsumowanie Wydatki publiczne są odzwierciedleniem kierunku i zakresu działalnos ci gmin wojewo dztwa, a w szerokim ujęciu takz e pan stwa, wskazują na zadania realizowane przez pan stwo. Nalez y podkres lic, iz umiejętne kierowanie wydatkami publicznymi jest najistotniejszym instrumentem wpływu na makroekonomiczne parametry gospodarki, bowiem od struktury wydatko w publicznych jest uzalez niony kształt polityki fiskalnej. Zaro wno czasopisma jak i strony internetowe prezentują szereg analiz związanych z pozycjonowaniem gmin w postaci rankingo w gmin, np. [5]. Niestety ze względu na ro z norodnos c przyjmowanych przez nich kryterio w i mierniko w, rankingi te niejednokrotnie są rozbiez ne. Koniecznym jest takz e podkres lenie, z e pomiar i badanie efektywnos ci finanso w publicznych jest niezwykle trudne. Na podstawie analizy stwierdzono, z e s rodki finansowe gmin systematycznie się zwiększają ro wniez dzięki finansowaniu przedsięwzięc inwestycyjnych z wykorzystaniem s rodko w unijnych, dostępnych poprzez fundusze strukturalne i Regionalne Programy Operacyjne. Zaro wno zakres jaki struktura wydatko w publicznych w gminach wojewo dztwa podkarpackiego jest zbliz ona do s redniej dla kraju. Biorąc pod uwagę poziom rozwoju gospodarczego wojewo dztwa, koniecznym staje się zwiększenie wydatko w prorozwojowych kosztem wydatko w przeznaczanych na realizację polityki społecznej. Bibliografia [1] W. R. Guziejewska B., Wokół efektywności samorządu terytorialnego zagadnienia wybrane, [w:] J. Głuchowski (red), Współczesne finanse. Stan i perspektywy rozwoju finansów publicznyc., Toruń: Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 28, s.247-258. [2] S. T. Strojny J., Analiza porównawcza gospodarki budżetowej gmin woj. Podkarpackiego w latach 1999-28, Finansowy kwartalnik internetowy e-finanse, 21, vol.6, nr.2, s.76-87. [3] S. A., Zróżnicowanie poziomu rozwoju gmin przygranicznych województwa podkarpackiego, [w:] J.Runge (red.), Granice, Obszary Przygraniczne, Euroregiony, Katowice: Uniwersytet Śląski, 23, s. 249-262. [4] 9.1.214. www.stat.gov.pl.. [5] 9.1.214. http://www.mistia.org.pl/pokaz_strone.php?s=637.