Zatoń K., Jaszczak M.: Science in swimming II. AWF, Wrocław 2008: 114-121. Marcin Siewierski Zakład Teorii Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie Periodyzacja treningu oraz dobór obciążeń treningowych do imprezy wysokiej rangi w grupie pływaków najwyższej klasy 1 Słowa kluczowe: obciążenia treningowe, pływanie, periodyzacja, trening Streszczenie Celem pracy była analiza wielkości i struktury obciążeń treningowych w kolejnych cyklach w sezonie szkoleniowym 2005/2006 zrealizowanych przez zawodników najwyższej klasy w pływaniu. Badaniami objęto 9 pływaków (dwie kobiety i siedmiu mężczyzn) prezentujących wysoki międzynarodowy poziom sportowy. Wielkość i strukturę obciążeń analizowano w oparciu o stworzony w tym celu arkusz, który podzielono na dwie części (strefy): informacyjną i energetyczną. Określono objętość pracy w poszczególnych okresach makrocyklu do ME w Budapeszcie (2006). Wskazano istotne różnice w objętości pływania [km] z wykorzystaniem poszczególnych środków treningu oraz wyznaczono procentowy rozkład objętości pływania w poszczególnych strefach energetycznych Wprowadzenie Planowanie rocznego cyklu szkolenia zawodników wysokiej klasy w pływaniu wymaga uwzględnienia specyficznych aspektów przygotowania w tej dyscyplinie podporządkowanym zasadom kształtowania głównych składowych mistrzostwa. 1 Praca wykonana w Zakładzie Teorii Sportu AWF w Warszawie w ramach projektu DS. 102, finansowana z funduszy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 1
Cele główne postawione przed rozpoczęciem szkolenia a realizowane w kolejnych cyklach o różnej długotrwałości nie tylko określają ich strukturę, ale również odnoszą się do dynamiki obciążeń o różnym charakterze. H. Sozański i D. Śledziewski zaproponowali klasyfikację obciążeń w ujęciu systemowym obecnie bardzo popularnym, która zakłada, że w każdym organizmie (można traktować go jako system) istnieją dwa obszary (podsystemy): informacyjny i energetyczny. W obszarze informacyjnym (strefie informacyjnej) możemy wyróżnić trzy rodzaje środków treningu, których zastosowanie kwalifikuje obciążenia jako wszechstronne, ukierunkowane i specjalne. W obszarze energetycznym (strefie energetycznej) wyróżniono pięć zakresów intensywności wysiłku (T 1 T 5 ) posługując się kryteriami fizjologicznymi (poziom HR przed i bezpośrednio po wysiłku), biochemicznymi (poziom mleczanu we krwi) oraz określając czas trwania wysiłku o zadanej intensywności [4,5]. Dobór obciążeń treningowych w pływaniu z uwagi m.in. na specyfikę środowiska wodnego - jest bardzo złożonym zagadnieniem i jest przez wielu teoretyków i praktyków określanym jako zasadnicze dla teorii treningu. Zatem wysiłki podejmowane w celu ich optymalizacji niewątpliwie poszerzają wiedzę w tej dziedzinie, a praktyka dowodzi o jej użyteczności. Planowanie rocznego cyklu szkolenia zawodników wysokiej klasy w pływaniu wymaga uwzględnienia specyficznych aspektów przygotowania w tej dyscyplinie podporządkowanym zasadom kształtowania głównych składowych mistrzostwa. Według W. N. Płatonowa i H. Sozańskiego metodyka budowy makrocykli treningowych na tym etapie posiada konkretny często indywidualny charakter i jest uwarunkowana wieloma czynnikami. Wśród nich można wyróżnić m.in.: specyficzne właściwości danej dyscypliny, przygotowanie zawodnika do udziału w zawodach, indywidualne możliwości adaptacyjne zawodnika, poziom i strukturę jego wytrenowania [3]. 2
Zdaniem T.O. Bompa [1] konstruowanie rocznego planu szkolenia pozwala odpowiednio podzielić poszczególne zadania szkoleniowe i rozmieścić je w całym sezonie szkoleniowym w taki sposób, aby rozwój umiejętności, cech motorycznych i psychicznych przebiegał w logicznej i metodycznej kolejności. Zatem w metodyce treningu jednym z podstawowych problemów jest takie rozłożenie metod, form i środków w czasie, aby najwyższy poziom formy sportowej, rozumianej jako stan optymalnej gotowości do uzyskiwania wysokich wyników sportowych przypadł na okres startów głównych [2, 8]. Mając to na uwadze, celem pracy uczyniono analizę wielkości i struktury obciążeń treningowych w kolejnych cyklach w sezonie szkoleniowym 2005/2006 zrealizowanych przez zawodników Kadry Olimpijskiej w pływaniu. Imprezą główną we wskazanym makrocyklu były Mistrzostwa Europy w Budapeszcie. Materiał badawczy i metody badań Badaniami objęto 9 osób (2 kobiety i 7 mężczyzn), prezentujących wysoki poziom sportowy. Badani od wielu lat przynależą do Kadry Olimpijskiej. Są rekordzistami kraju, finalistami i medalistami mistrzostw Europy, mistrzostw świata, a część z nich również Igrzysk Olimpijskich. Posiadają klasę mistrzowską międzynarodową (MM). Wiek badanych zawierał się w przedziale od 21 do 24 lat, zaś staż treningowy od 10 do 16 lat. Wielkość i strukturę obciążeń treningowych analizowano w oparciu o stworzony w tym celu arkusz, który podzielono na dwie części (strefy). W pierwszej z nich w sposób analityczny rejestrowano udział poszczególnych grup środków treningu (np. pływanie na RR, NN, z zatrzymanym oddechem, w łapkach płetwach w pełnej koordynacji stylowej). W drugiej zaś energetycznej - określono poziom intensywności realizowanych ćwiczeń (wskazanych w części pierwszej) na podstawie stężenia kwasu mlekowego we krwi. W tym celu przyporządkowano poszczególne zadania z każdej jednostki treningowej do odpowiednich zakresów intensywności (tj. do 2; 2-3, 3-5; 5- mmol/l), kierując się przy tym 3
m.in. prędkością pływania, charakterem zadania oraz aktualnym poziomem wytrenowania zawodników. Do porównania wyników użyto analizy wariancji ANOVA-MANOVA w układzie 3x5 dla objętości pływania między poszczególnymi strefami energetycznymi w kolejnych cyklach oraz 3x10 dla objętości pływania z wykorzystaniem poszczególnych grup środków treningu w kolejnych cyklach. Istotność różnic między średnimi oceniano post hoc testem LSD (test najmniej istotnych różnic; least significant difference test). W przeprowadzonych analizach statystycznych poziom wartości p<0,05 przyjęto jako istotny. Wszystkie obliczenia wykonano programem STATISTICA (v. 5.5, StatSoft, USA). Wyniki W omawianym sezonie szkoleniowym badani pływacy Kadry Olimpijskiej realizowali szkolenie w oparciu o strukturę trójcyklową. Największą objętość pracy wszyscy zawodnicy wykonali w drugim okresie przygotowawczym (6.02 17.05), co prezentuje tabela 1. Głównym zadaniem tego okresu było uzyskanie optymalnej gotowości startowej podczas MP, które były imprezą kwalifikacyjną do ME w Budapeszcie długi basen. Tab. 1. Objętość pracy w poszczególnych okresach makrocyklu Okresy szkoleniowe Badani I I I II II II III III BPS Przygot. Startowy Przejściowy Przygot. Startowy Przejściowy Startowy Przejściowy Objętość pracy [km] O.J. 305,0 0,0 15,8 794,3 14,0 37,6 572,5 30,7 0,0 P.B 640,2 316,8 12,8 900,7 12,0 37,9 569,7 23,2 0,0 P.K. 551,2 274,9 18,0 878,9 16,0 6,0 609,5 30,7 0,0 Ł.D. 602,9 295,9 18,0 831,9 16,0 13,0 592,0 30,7 0,0 S.K. 768,2 76,7 15,8 851,7 16,0 39,6 593,4 26,7 0,0 Ł.G. 830,7 28,0 63,8 696,7 0,0 * 13,6 505,2 0,0 * 0,0 Ł.Gi. 886,7 91,2 29,5 901,8 16,0 26,4 506,3 30,7 0,0 M.R. 730,6 14,2 12,0 827,7 16,0 26,4 622,5 30,7 0,0 M.W. 621,4 90,1 75,7 746,7 8,0 13,6 473,4 14,0 0,0 * zawieszony w startach przez Polski Związek Pływacki 4
W pierwszym okresie przygotowawczym do Zimowych Mistrzostw Polski (ZMP) (5.09 24.11) przepłynęli średnio ok. 733 km. Ci którzy uzyskali kwalifikacje do ME (na krótkim basenie) uczestniczyli w dalszych fazie przygotowania, trenując i startując. Po ME pływacy trenowali i jednocześnie startowali w Pucharach Świata. Okres przejściowy mieli między 27.01 a 5.02, po którym rozpoczęli przygotowania do MP (długi basen) i ME (długi basen). Przed imprezą główną sezonu zaplanowano bezpośrednie przygotowanie startowe (BPS) w terminie 29.05 30.07. W tabelach 2-5 przedstawiono średnie wartości pływania [km] z udziałem poszczególnych środków treningowych oraz w poszczególnych strefach energetycznych (zakresach intensywności) w kolejnych cyklach. Ponadto określono odsetek ogólnej objętości pracy w poszczególnych strefach (zakresach). Zbadano różnice na poziomie istotności statystycznej (p<0,05) w wykonanej pracy [km] w odniesieniu do strefy informacyjnej i energetycznej. W analizowanym sezonie istotnie różniła się objętość pływania [km] z wykorzystaniem poszczególnych środków w każdym z cykli (tab.2). Różnice na poziomie istotności (p<0,05) wystąpiły także w ogólnej objętości pływania w poszczególnych zakresach intensywności (tab.4, 5). 5
Tab.2. Różnice objętości pływania [km] (średnia±sd) z wykorzystaniem poszczególnych grup środków treningu w kolejnych cyklach Objętość pływania z wykorzystaniem środków treningowych [km] Cykle Pływanie rozwijające stylem własnym (1) Pływanie w koordynacji (2) Pływanie RR (3) Pływanie NN (4) Pływanie z zatrzymanym oddechem (5) Rozwój techniki (6) Pływanie w łapkach (7) Pływanie w płetwach (8) Pływanie z kubkami (9) Pływanie na uwięzi [min] (10) I cykl 68,0 ± 25,1 500,8 a ± 124,4 176,9 ab ± 46,7 143, 0 ab ± 35,1 51,2 bcd ± 14,6 39,6 bcd ± 15,2 265,2 abcdef ± 73,0 118,5 abcefg ± 36,7 55,0 bedgh ± 20,0 14,9 abcdeghi ± 7,1 II cykl 84,7 ± 9,1 519,4 a ± 41,2 189,3 ab ± 23,8 153,4 abc ± 16,8 37,5 abcd ± 3,9 46,7 abcd ± 3,7 302,5 abcdef ± 45,8 143,5 abcefg ± 14,3 52,4 abcdgh ± 7,0 42,2 abcdgh ± 14,1 III cykl 75,9 ± 7,3 379,9 a ± 35,6 115,6 ab ± 12,4 100,4 abc ± 12,4 21,0 abcd ± 1,2 34,7 abcde ± 5,5 203,3 abcdef ± 19,5 80,0 bcdefg ± 5,9 22,0 abcdfgh ± 1,4 23,8 abcdfgh ± 4,3 % ogólnej objętości pracy 10,0 ± 0,7 61,5 a ± 0,9 21,11 ab ± 0,5 17,4 abc ± 0,6 4,8 abcd ± 0,4 5,3 abcd ± 0,6 33,9 abcdef ± 1,3 15,0 abcdefg ± 0,7 5,6 abcdegh ± 0,8 X Średnie różnią się istotnie względem: (1) vs (2), (3), (4), (5), (6), (7), (8), (9), (10) a - p<0,05; (2) vs (3), (4), (5), (6), (7), (8), (9), (10) b - p<0,05; (3) vs (4), (5), (6), (7), (8), (9), (10) c - p<0,05; (4) vs (5), (6), (7), (8), (9), (10) d - p<0,05; (5) vs (6), (7), (8), (9), (10) e - p<0,05; (6) vs (7), (8), (9), (10) f - p<0,05; (7) vs (8), (9), (10) g - p<0,05; (8) vs (9), (10) h - p<0,05; (9) vs (10) i - p<0,05 6
Tab.3. Różnice objętości pływania [km] (średnia±sd) między kolejnymi cyklami, wykorzystania poszczególnych grup środków treningu Środki treningowe Pływanie rozwijające stylem własnym Pływanie w koordynacji Pływanie RR Pływanie NN Pływanie z zatrzymanym oddechem Rozwój techniki Pływanie w łapkach Pływanie w płetwach Pływanie z kubkami Pływanie na uwięzi [min] Ogólna objętość pracy Objętość pracy [km] I cykl II cykl III cykl 68,0 84,7 a 75,9 ± 25,0 ± 9,1 ± 7,3 90,0 90,2 95,3 ± 33,2 ± 11,4 ± 7,0 500,8 ± 124,4 81,3 ± 20,3 176,9 ± 46,7 79,4 ± 21,0 143,0 ± 35,0 80,4 ± 19,9 51,2 ± 14,6 76,2 ± 21,8 39,6 ± 15,2 81,5 ± 31,8 265,2 ± 73,1 80,8 ± 22,3 118,5 ± 36,7 83,2 ± 25,9 55,1 ± 20,0 79,8 ± 29,0 14,9 ± 7,1 87,4 ± 39,1 820,7 ± 204,0 80,2 ± 20,2 519,4 ± 41,2 86,7 ± 4,7 189,3 ± 23,8 84,9 ± 7,8 153,4 ± 16,8 85,7 ± 5,6 37,5 a ± 3,9 84,7 ± 8,7 46,7 ± 3,7 89,6 ± 7,6 302,5 ± 45,8 84,8 ± 10,6 143,5 a ± 14,3 86,0 ± 6,7 52,4 ± 7,0 84,4 ± 10,2 42,2 a ± 14,1 104,0 ± 38,4 862,0 ± 79,3 85,3 ± 6,2 379,9 ab ± 35,6 95,9 a ± 2,1 115,6 ab ± 12,4 98,8 ab ± 8,1 100,4 ab ± 12,4 96,8 a ± 6,3 21,0 ab ± 1,2 97,9 a ± 3,1 34,7 b ± 5,5 93,4 ± 15,5 203,3 ab ± 19,5 98,9 ab ± 3,8 80,0 ab ± 5,9 100,0 a ± 4,5 21,9 ab ± 1,4 99,6 a ± 7,0 23,8 b ± 4,3 98,1 ± 12,8 595,8 ab ± 59,5 94,9 a ± 7,6 Średnie różnią się istotnie względem: I cykl vs II cykl, III cykl a - p<0,05; II cykl vs III cykl b - p<0,05. 7
Tab.4. Różnice objętości pływania [km] (średnia±sd) między poszczególnymi strefami energetycznymi w kolejnych cyklach w sezonie 2005/2006 Cykle do 2 [mmol/l] Objętość pracy wg poziomów intensywności [km] 2-3 [mmol/l] 3-5 [mmol/l] 5- [mmol/l] Sprint I 70,0 ± 17,5 478,1 a ± 108,7 239,0 ab ± 78,6 14,1 abc ± 5,7 19,5 abc ± 5,9 II 70,6 ± 11,2 507,0 a ± 29,7 242,0 ab ± 40,2 24,7 abc ± 8,0 14,7 abc ± 5,1 III 43,8 ± 2,4 405,5 a ± 42,0 112,9 ab ± 16,9 29,7 bc ± 3,2 4,0 abcd ± 0,4 % ogólnej objętości pracy 8,1 ± 0,7 61,2 a ± 2,0 25,9 ab ± 2,0 3,1 abc ± 0,4 1,7 abcd ± 0,5 Średnie różnią się istotnie względem: do 2 vs 2-3, 3-5, 5.., sprint 1-3 vs 3-5, 5.., sprint b - p<0,05; 3-5 vs 5.., sprint c - p<0,05; 5 vs sprint d - p<0,05; a - p<0,05; Tab.5. Różnice objętości pływania [km] (średnia±sd) między kolejnymi cyklami w poszczególnych strefach energetycznych Poziomy intensywności wg stężenia mleczanu we krwi[mmol/l] do2 2-3 3-5 5-.. Sprint Σ Objętość pracy [km] I cykl II cykl III cykl 70,0 ± 17,5 478,1 ± 108,7 239,0 ± 78,7 14,1 ± 5,7 19,5 ± 5,9 820,7 ± 204,3 70,6 ± 11,2 507,0 ± 29,7 242,0 ± 40,2 27,7 a ± 8,0 14,7 a ± 5,1 862,0 ± 79,2 43,8 ab ± 2,4 405,5 ab ± 42,0 112,9 ab ± 17,0 29,7 a ± 3,2 4,0 ab ± 0,4 595,8 ab ± 59,5 Średnie różnią się istotnie względem: I cykl vs II cykl, III cykl a - p<0,05; II cykl vs III cykl b - p<0,05. 8
Dyskusja i wnioski Jak wynika z dokonanych analiz oraz prowadzonych badań w tym zakresie [6,7] makrocykl szkolenia pływaków najwyższej klasy zazwyczaj posiada strukturę trójcyklową z trzema (lub niekiedy z dwoma) okresami przejściowymi. Czas trwania każdego z kolejnych okresów (lub cykli średnich) w obrębie analizowanego makrocyklu jest zróżnicowany i uwarunkowany m.in. specyfiką przygotowania zawodników do udziału w kolejnych zawodach wysokiej rangi (Zimowe Mistrzostwa Polski 25 m, Mistrzostwa Europy - 25m, Letnie Mistrzostwa Polski 50m, Mistrzostwa Europy 50m.). Uzyskane wyniki badań oraz przeprowadzona analiza upoważniają do sformułowania następujących wniosków: Pomimo, iż wartości bezwzględne objętości pływania [km] zmieniały się w kolejnych cyklach to procentowy rozkład ogólnej wielkości obciążeń w obrębie poszczególnych grup środków nie różnił się istotnie statystycznie (p<0,05) co prezentuje tab.3. Badani pływacy przeważającą objętość pracy wykonali w zakresach tlenowych. Równorzędnie jednak, lecz o mniejszej objętości, realizowali wysiłki o charakterze mieszanym i beztlenowym (tab.4). Procentowy rozkład ogólnej objętości pływania w poszczególnych strefach energetycznych (zakresach intensywności) różnił się na poziomie istotności statystycznej (p<0,05). Uwzględniając wartości średnie proporcje te rozkładają się następująco 8,1 % obciążenia tlenowe podtrzymujące, 61,2 % - tlenowe kształtujące, 25,9 % - tlenowo-beztlenowe, 3,1 % - beztlenowe kwasomlekowe, 1,7 % - beztlenowe niekwasomlekowe (tab. 4). Istotnie statystycznie różniła się także objętość pracy między cyklem I a II w zakresach beztlenowych (kwaso i niekwasomlekowym) oraz między cyklami I a III i 9
II a III we wszystkich strefa energetycznych oprócz strefy beztlenowej kwasomlekowej. W tej strefie nie wystąpiły istotne różnice miedzy cyklem II a III. Trenerzy i zawodnicy muszą być świadomi, że stoją przed nimi wciąż nowe wymagania. Najważniejsze odnoszą się do podniesienia jakości treningu, a to oznacza osiągnięcie jego wyższej efektywności i skuteczności. Zapewnić to może poprawa programowania i planowania i szkolenia szczególnie w zakresie doboru obciążeń treningowych. Trafne rozłożenie pracy treningowej w poszczególnych cyklach uwarunkowane kalendarzem startów jest podstawą powtarzalności wysokich sukcesów sportowych na arenie krajowej i międzynarodowej. Piśmiennictwo 1. Bompa T.O.(1988) Teoria planowania treningu. RCMSzKFiS, Warszawa. 2. Naglak Z. (1999) Metodyka trenowania sportowca. AWF, Wrocław. 3. Płatonow W.N., Sozański H. (1991) Optymalizacja struktury treningu sportowego. RCMSzKFiS, Warszawa. 4. Sozański H.(1992) Kierunki optymalizacji obciążeń treningowych. AWF, Warszawa. 5. Sozański H., Śledziewski D. (1995) Obciążenia treningowe. Dokumentowanie i opracowywanie danych. RCMSzKFiS, Warszawa. 6. Siewierski M. (2007) Skuteczność startowa pływaków najwyższej klasy a liczba startów w makrocyklu rocznym. Sport Wyczynowy, 1-3, 26-37. 7. Siewierski M., Słomiński P., Białecki R. (2007) Analiza obciążeń treningowych i startowych w dwóch sezonach przygotowań do imprez najwyższej rangi rekordzistki i mistrzyni świata w pływaniu. [In:] Kuder A., Perkowski K., Śledziewski D. (ed.) Kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej Diagnostyka. T. 4. PTNKF, Warszawa, 43-48. 8. Sozański H.(1999): Podstawy teorii treningu sportowego. COS, Warszawa. 10