Wpływ projektów realizowanych w ramach Działania 9.2 na podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim

Wpływ projektów realizowanych w ramach Działania 9.2 na podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim Raport końcowy listopad 2013

Streszczenie Głównym celem badania była ocena wpływu projektów realizowanych w ramach Działania 9.2 na podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim, a także trafności, skuteczności i trwałości wsparcia z Działania 9.2 z punktu widzenia beneficjentów (szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe) i pracodawców. W ramach badania zastosowane zostały zarówno ilościowe, jak i jakościowe techniki zbierania i analizy danych: analizę danych zastanych (wyniki badań, dokumenty strategiczne, dane nt zdawalności egzaminów zawodowych, dane nt oferty szkół), badanie CATI na próbie 401 pracodawców (dobór próby losowo-warstwowy o charakterze nieproporcjonalnym), badanie techniką CAWI w szkołach zawodowych (uzyskano 104 wypełnione ankiety, co stanowi ponad 50% wszystkich zespołów szkół zawodowych w województwie), studia przypadku, wywiady indywidualne z przedstawicielami instytucji na szczeblu wojewódzkim. Końcowym etapem badania był warsztat ekspercki. Jakość i atrakcyjność szkolnictwa zawodowego Wyniki badania wskazują, że na jakość i atrakcyjność szkolnictwa zawodowego wpływają przede wszystkim: Kompleksowość kształcenia, uwzględniająca wysoki udział i wysoki poziom kształcenia praktycznego w realnym nowoczesnym środowisku pracy, pod kierunkiem wykwalifikowanych pod względem dydaktycznym praktyków oraz obejmująca kształtowanie kompetencji miękkich, Zainteresowanie pracodawców współpracą ze szkołami, Rozwinięty system doradztwa zawodowego w gimnazjach, Powszechna dostępność przejrzystej informacji o szansach zawodowych po poszczególnych typach szkół, Dostępność wśród pracodawców wiedzy o możliwościach wyszkolenia młodych pracowników (uczniów) przy jednoczesnym ograniczeniu związanej z tym biurokracji oraz pewnym stymulowaniem finansowym, Wyposażenie miejsc do nauki praktycznej, Wysokie kompetencje kadry nauczycielskiej, włączając w to znajomość realnych warunków wykonywania danego zawodu, a także umiejętność oddziaływania na kompetencje miękkie uczniów. 2

Adekwatność oferty szkół do potrzeb rynku pracy Istnieje znaczna rozbieżność opinii przedstawicieli szkół i przedstawicieli przedsiębiorstw na temat adekwatności oferty szkół: - zdaniem 85% badanych przedstawicieli szkół zawodowych ich oferta jest dostosowana do potrzeb lokalnego rynku pracy, - jednocześnie tylko 15,5% pracodawców uważa, że oferta szkół zawodowych jest dostosowana do ich potrzeb. Odnosi się do to konkretnych zawodów (braku ich w ofercie lokalnych szkół), ale przede wszystkim do niskiego poziomu przygotowania praktycznego uczniów ze względu na zbyt mały udział zajęć praktycznych. Zdaniem pracodawców sytuacja w tym zakresie nie zmienia się od lat. Według opinii przedstawicieli szkół na dostosowanie oferty kształcenia w szkołach zawodowych największy wpływ mają: odpowiednia infrastruktura i wyposażenie szkoły, współpraca z pracodawcami, znajomość potrzeb lokalnego rynku pracy odpowiednio wykształcona kadra dydaktyczna. Są to dwa kluczowe rodzaje czynników: wskazujące na potrzebę posiadania odpowiedniej bazy dydaktycznej oraz lokalowej, jak również informacji o potrzebach pracodawców. Współpraca szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami Niemal wszystkie szkoły i placówki kształcenia zawodowego, które wzięły udział w badaniu zadeklarowały, że w okresie ostatnich 5 lat współpracowały z pracodawcami z terenu województwa łódzkiego. Deklarację o współpracy ze szkołami złożyło 200 z 401 badanych pracodawców (co stanowiło kryterium doboru próby, osiągnięte jednak w sposób niemal naturalny). Współpraca najczęściej polega na organizacji praktyk zawodowych i zajęć praktycznych w zakładzie pracy. Co ciekawe, szkoły deklarują większy zakres obszarów współpracy i na ogół częściej niż pracodawcy. Najczęściej pracodawcy wyrażają chęć poszerzenia współpracy ze szkołami poprzez wspólne tworzenie programów kształcenia, realizowanie projektów, a także działania związane z przybliżaniem uczniom specyfiki zawodu. Zdaniem przedstawicieli szkół ich współpraca z pracodawcami ma najczęściej trwały charakter, jednak pracodawcy współpracę ze szkołami określają w większości jako doraźną. Zarówno szkoły jak i pracodawcy nie mieli problemów we współpracy. Jeśli jednak problemy się pojawiały, wiązały się najczęściej z rozbieżnością oczekiwań szkoły i firmy wobec wzajemnej współpracy. Szkoły oczekują przede wszystkim organizacji praktyk w zakładach i pomocy absolwentom w znalezieniu pracy, pracodawcy zaś oczekują zmotywowania uczniów do udziału we wspólnych przedsięwzięciach i dostosowania oferty szkół do ich potrzeb. 3

Zdaniem obu stron czynnikiem, który najbardziej zachęca firmy do nawiązywania trwałej współpracy ze szkołami zawodowymi jest możliwość pozyskania pracowników o pożądanych umiejętnościach praktycznych. Powodem braku współpracy ze szkołami i placówkami prowadzącymi kształcenie zawodowe wskazywanymi przez większość pracodawców jest brak propozycji współpracy ze strony placówki. Widoczne jest zatem postrzeganie przez pracodawców współpracy w kategoriach korzyści wynikających głównie dla szkoły. Adekwatność wsparcia w ramach Działania 9.2 PO KL do potrzeb szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe Generalnie wsparcie oferowane w ramach Działania 9.2 zostało ocenione przez badane szkoły jako odpowiadające na potrzeby szkoły, przy czym częściej dotyczyło to programów rozwojowych, a nieznacznie rzadziej współpracy szkół z pracodawcami w organizacji staży, praktyk czy przygotowania zawodowego młodocianych. Nie wskazano przy tym form nie przydatnych całkowicie. Pośrednio przydatność wszystkich form została wskazana poprzez odpowiedzi na pytania dotyczące przyszłej perspektywy odnosząc się do możliwego wsparcia szkół zawodowych w przyszłości badani wskazywali wszystkie obecnie możliwe formy. Szczególny nacisk nadal kładli przy tym na wsparcie w zakresie wyposażenia szkół/placówek prowadzących kształcenie zawodowe oraz wsparcie współpracy szkół z pracodawcami. Podkreślić należy również wysoką punktację przyznaną formie wsparcia jaką jest organizacja staży i/lub praktyk dla uczniów. Realizacja projektów pozwoliła szkołom na rozszerzenie oferty dydaktycznej szkoły oraz modernizację wyposażenia szkoły w zakresie praktycznej nauki zawodu. W znacznej liczbie placówek nastąpiły również pozytywne zmiany związane ze współpracą z pracodawcami. Zmiany te mają w opinii badanych pozytywny wpływ na dostosowanie szkolnictwa zawodowego do oczekiwań pracodawców i na podniesienie jakości oferowanych w szkole usług dydaktycznych. Zdaniem badanych przedstawicieli szkół zmiany te mają charakter długofalowy. Trzeba jednak stwierdzić, że mimo pozytywnych ocen dla wielu niezwykle ciekawych projektów i wydarzeń, jakie miały miejsce w ich ramach, to Działanie 9.2 jedynie zainicjowało proces potencjalnej ewolucji, nie powodując jeszcze trwałej zmiany w szkolnictwie zawodowym. W dużej mierze wynika to z ograniczonej możliwości oddziaływania na zmiany w szkolnictwie zawodowym na poziomie lokalnym i regionalnym, w znacznej jednak mierze z nastawienia na rozwiązywanie poprzez projekty doraźnych problemów. Zdaniem badanych przedstawicieli szkół w przyszłości warto kontynuować wsparcie takie jak oferowane w ramach Działania 9.2 PO KL, przy czym nadal w szczególności oczekiwana jest możliwość zakupów wyposażenia i wspieranie działań związanych ze współpracą szkół z pracodawcami zwłaszcza w ramach organizacji staży i/lub praktyk dla uczniów. Nadal też dużym zainteresowaniem cieszą się dodatkowe zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze oraz dodatkowe zajęcia pozalekcyjne. 4

Wnioski i rekomendacje Wyniki badania poddano ocenie z punktu widzenia przyjętych kryteriów ewaluacyjnych: skuteczność w jakim stopniu realizowane / zrealizowane projekty w ramach Działania 9.2 pozwalają osiągnąć zakładany cel, czyli podnoszą jakość i atrakcyjność szkolnictwa zawodowego Przeprowadzone badanie pozwala na częściowo pozytywną ocenę zrealizowane projekty przyczyniły się do poprawy jakości szkolnictwa zawodowego, natomiast w niewielkim stopniu przyczyniły się do poprawy jego atrakcyjności, rozumianej jako dostosowanie do potrzeb pracodawców. Nie wynika to jednak z winy czy błędów beneficjentów lub Instytucji Pośredniczącej, a ze względu na czas wymagany do takich zmian w szkolnictwie oraz ze względu na wielość czynników wpływających na atrakcyjność, z których znaczna część pozostaje poza wpływem projektodawców czy IP. Można przyjąć, że projekty zapoczątkowały pozytywny proces dostosowywania szkół do potrzeb i oczekiwań pracodawców i jeśli stworzone zostaną odpowiednie warunki, to zmiana się dokona. Nie można jednak wykluczać, że przy braku odpowiednich warunków proces ten nie zostanie zakończony i pozostanie jednorazową akcją, powinien więc być nadal stymulowany. trwałość pozwala ocenić czy pozytywne efekty projektu mogą trwać po zakończeniu finansowania zewnętrznego, Badanie nie pozwala na jednoznacznie pozytywną ocenę trwałości zmian w odniesieniu do szkolnictwa zawodowego jako systemu. W dużej mierze wiąże się to z przedstawioną powyżej oceną skuteczności. Niewątpliwie sprzęt wykorzystywany w szkole po realizacji projektu stanowi trwały produkt projektu, nie przesądza jednak o jego efekcie a więc trwałej zmianie. Ponadto tempo zmian technologicznych czyni uprawnioną obawę, że znaczna część sprzętu po pewnym czasie nie będzie już odpowiadała wymogom technologicznym przedsiębiorstw Kluczową kwestią jest odpowiedź na pytanie na ile równolegle wraz z doposażeniem szkoły doskonaliła się kadra oraz na ile trwale została nawiązana współpraca z przedsiębiorstwami. trafność pozwala ocenić czy udzielone wsparcie, realizowane projekty są adekwatne do potrzeb szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe/pracodawców. W przypadku trafności ocena może być pozytywna w świetle wyników badania, bowiem szkoły otrzymały to, co uważały za potrzebne. Nie jest to jednak ocena w pełni pozytywna, bo co prawda z punktu widzenia samych szkół wsparcie było wystarczające, jednak z punktu widzenia systemu szkolnictwa zabrakło łącznika pomiędzy możliwością wsparcia dla nauczycieli, realizowanego w ramach Priorytetu III i w ramach Działania 5

9.4, a także mimo podjętych prób pomiędzy wsparciem w ramach RPO województwa łódzkiego (Działanie V.3) a Działaniem 9.2 PO KL. Sformułowano następujące rekomendacje odnoszące się do nowego okresu programowania funduszy strukturalnych i skierowane do IZ RPO WŁ 2014-2020: 1) W przygotowywanym RPO należy przewidzieć wsparcie szkół zawodowych w zakresie realizacji projektów kompleksowych i zintegrowanych. Wsparcie powinny otrzymywać projekty spełniające wymogi kompleksowości, ale dające też szansę trwałości, a więc obejmujące program rozwojowy szkoły traktowany jako swego rodzaju biznes plan. 2) W przygotowywanym RPO należy przewidzieć realizację projektów badawczych (systemowych, ale też konkursowych), dotyczących m.in. monitorowania potrzeb kwalifikacyjnych przedsiębiorców oraz upowszechniania wyników tych badań. Systematyczny (cykliczny realizowany min. co roku) monitoring potrzeb kwalifikacyjnych przedsiębiorstw nie może oczywiście ograniczać się do potrzeb w zakresie kształcenia zawodowego, musi natomiast je czytelnie uwzględniać. Uzyskiwane wyniki powinny być szeroko upowszechniane, z uwzględnieniem zróżnicowanych form i kanałów komunikacji w zależności od grup odbiorców organów prowadzących i szkół, rodziców, młodzieży, a także pracodawców. Ważne, by sposób upowszechniania wyników uwzględniał poziom przygotowania poszczególnych grup do odbioru tych informacji. 3) W przygotowywanym RPO należy przewidzieć możliwość modernizacji infrastruktury szkolnictwa zawodowego, przy czym wzmacnianie infrastruktury szkół zawodowych powinno być finansowane z EFRR, ale wyłącznie jako część programów o których mowa w rekomendacji 1. 4) Należy przewidzieć działania zwiększające dostęp młodzieży gimnazjalnej do wysokiej jakości poradnictwa zawodowego i informacji zawodowej - warto rozważyć projekt systemowy dotyczący stworzenia mobilnej sieci doradztwa zawodowego. 5) Konieczne jest kontynuowanie działań na rzecz wsparcia dla (m.in.) szkół, finansowanej ze środków RPO 2014-2020, oferującej bezpłatne usługi szkoleniowo doradcze w zakresie przygotowania i realizacji projektów. Summary The main objective of the study was to evaluate the impact of projects implemented under the Measure 9.2 on the improvement of the attractiveness and quality of vocational education in the Łódzkie voivodship, as well as to evaluate the accuracy, effectiveness and sustainability of the support provided under the Measure 9.2 in 6

terms of beneficiaries (schools and institutions providing vocational education) and employers. In the study there were used both quantitative and qualitative techniques of data collection and analysis: analysis of existing data (results of previous studies, strategic documents, data on the pass rates in professional examinations, the schools' offer), CATI survey on a sample of 401 employers (random-stratified sampling of disproportionate character), CAWI survey in vocational schools (104 questionnaires completed, representing over 50% of all school teams in the voivodship), case studies, individual interviews with representatives of institutions at the voivodship level. The final stage of the study was an expert workshop. Quality and attractiveness of vocational education The results of the study show that the quality and attractiveness of vocational education is primarily affected by: The complexity of education, taking into account the high share and high level of practical training in a real modern working environment, under the guidance of qualified practitioners in terms of teaching and including the development of soft skills, The interest of employers in cooperation with schools, The developed system of vocational guidance in lower-secondary schools, The widespread availability of transparent information about professional opportunities after graduating from various types of schools, Availability of employers' awareness of the potential of training young workers (students) while reducing the associated bureaucracy, and certain financial stimulation, Equipping of working places for practical training, High competence of teaching staff, including knowledge of the real conditions for practising the given profession, as well as the ability to influence the soft skills of students. Adequacy of the schools' offer to the needs of the labour market There is a considerable difference in opinions of schools' representatives and business' representatives on the adequacy of schools' offer: - according to 85% of the representatives of vocational schools their offer is tailored to the needs of the local labour market, - at the same time only 15.5% of employers believe that the offer of vocational schools is tailored to their needs. It refers to the specific professions (lack of those professions in the offer of local schools) but mainly to the low level of practical preparation of students due to the very 7

small proportion of practical training. According to the employers the situation in this regard has not changed for years. According to the representatives of the schools the following factors have the greatest impact on tailoring training in vocational schools: appropriate infrastructure and school facilities, cooperation with employers, knowledge of the local labour market needs, properly educated teaching staff. Those are two key types of factors: those pointing to the need for adequate teaching facilities and well equipped premises as well as those pointing to the information about the needs of employers. Cooperation of schools and institutions offering vocational training with employers Almost all schools and vocational training institutions that participated in the study declared that over the past five years they cooperated with employers from across the Łódzkie voivodship. Declaration on cooperation with schools was made by 200 out of 401 employers surveyed (which was the sample selection criterion, however it was achieved in almost natural way). Cooperation the most often consists in the organization of apprenticeships and practical training in the workplace in a given enterprise. Interestingly, schools declare a wider range of areas of cooperation and they generally more often mention the cooperation than the employers. Most often employers are willing to expand cooperation with schools through joint development of training programs, implementation of projects and activities related to the making students acquainted with the specificity of a given profession. According to representatives of the schools, their cooperation with employers is the most often of sustainable character, but employers to a more significant extent define their cooperation with schools as the ad hoc cooperation. Both schools and employers do not have any problems in cooperation. However, if problems did appear, they were associated most often to divergent expectations of schools and businesses towards the mutual cooperation. Schools look forward primarily to the organization of apprenticeships in enterprises and helping graduates find jobs, whereas employers expect to motivate the students to participate in joint ventures and tailor the schools' offer to their needs. According to both parties the factor that mostly encourages enterprises to establish long-lasting cooperation with vocational schools is the possibility of obtaining workers with the desired practical skills. The reason for the lack of cooperation with schools and other institutions providing vocational training indicated by most employers is the lack of proposals for cooperation on the part of 8

institutions themselves. The perception of cooperation by employers in terms of benefits resulting mainly for schools is therefore evident. Adequacy of support offered under the Measure 9.2 HC OP to the needs of schools and institutions of vocational education Generally, the support offered under the Measure 9.2 was rated by the surveyed schools as meeting the needs of schools, whereas it was more often related to development programs, and slightly less to cooperation between schools and employers in the organization of apprenticeships and vocational training of young people. At the same time no entirely useless forms were indicated. Indirectly, the usefulness of all forms has been indicated by responses to questions about the future prospects - referring to the possible support for vocational schools in the future, all the respondents pointed out to all the forms available now. At the same time they put the special emphasis on the support for equipment for schools/institutions offering vocational training and support of cooperation between schools and employers. The high scores awarded to the form of support of organization of internships and/or apprenticeships for students.should also be noted. Implementation of projects has allowed schools to extend the range of didactic services offered and the to modernize the schools' equipment in terms of facilities for practical training. In a significant number of institutions there were also positive changes occurred regarding the cooperation with employers. In the opinion of respondents these changes have positive impact on the adaptation of vocational education to the needs and expectations of employers and on the improvement of the quality of services offered in terms of school teaching offer. According to representatives of the schools surveyed, these changes are of long-term nature. It should be noted that despite the good ratings for a number of very interesting projects and events, the Measure 9.2 has only initiated the process of potential evolution, still not resulting in a more permanent change in vocational education. In large part it is due to the limited possibility to influence changes in vocational education at the local and regional level, but to a large extent - due to the attitude to solving ad hoc problems through the projects. According to representatives of the schools surveyed in the future it would be worth to continue the support such as that offered under the Measure 9.2 PO KL, but still, in particular, the possibility to purchase equipment and support activities related to the cooperation of schools and employers is expected - especially in terms of the organization of internships and/or apprenticeships for students. Still much interest is also paid to additional compensatory classes and additional extracurricular activities. Conclusions and recommendations The results of the study were evaluated in terms of the adopted evaluation criteria: 9

effectiveness the extent to which the projects implemented/completed under the Measure 9.2 may achieve the objective expected, i.e. enhance the quality and attractiveness of vocational education The study completed allows for some positive assessments - completed projects contributed to improving the quality of vocational education, but contributed little to improve its attractiveness understood as adaptation to the needs of employers. It is not, however, due to the fault or errors of the beneficiaries or the Intermediate Body, but due to the time required for such changes in education and due to the multiplicity of factors influencing the attractiveness, many of which are beyond the influence of the project-initiators or the IB. It can be assumed that the projects initiated the positive process of adapting schools to the needs and expectations of employers and if the proper conditions are created, the change will take place. But we can not exclude that in the absence of appropriate conditions, this process will not be completed and will remain a one-time action and should therefore be further stimulated. durability enables to determine whether the positive effects of the project can continue after the external financing is finished, The study does not allow for clearly positive assessment of the sustainability of the changes in relation to vocational education as a system. To a large extent it is connected to the above presented assessment of the effectiveness. Undoubtedly, the equipment used at school after a project is completed is a sustainable product of the project, it does not however prejudge the result of that project - that is a permanent change. In addition, the pace of technological change makes legitimate the concern that much of the equipment after a while will no longer fit for technology requirements of the enterprises. The key question to answer is to what extent in parallel with the retrofitting of school, the staff improved their skills, and to what extent the long-lasting cooperation with enterprises was established. accuracy allows to evaluate whether the provided support, projects implemented, are tailored to the needs of schools and institutions providing vocational education/employers. In terms of accuracy, the assessment may be positive in the light of the results of the study, because the schools received what they considered as necessary. It is not however a fully positive assessment, because it is true that from the point of view of the schools themselves the support was sufficient, however, from the point of view of the school system, it lacked a link between the possibility of support for teachers, implemented under the Priority III and under the Measure 9.4, and also - despite the 10

measures taken - between support provided under the ROP Łódź (Measure V.3) and the Measure 9.2 HC OP. There were formulated the following recommendations relating to the new programming period of the Structural Funds and addressed to the MA ROP Łódź for the years 2014-2020: 1) In the ROP developed there should be included the support for vocational schools in terms of the implementation of complex and integrated projects. Support should be given to projects meeting the requirements of complexity, but also giving a chance to durability, thus covering the development program of the school regarded as a kind of a business plan. 2) In the ROP being developed there should be included implementation of research projects (of system and competition nature), regarding, among others, monitoring of qualification needs of entrepreneurs and dissemination of the results of these studies. Systematic (cyclical - realized minimum once a year) monitoring of qualification needs of entrepreneurs cannot of course be limited to the needs in the field of vocational training, but it clearly needs to consider them. The results obtained should be widely disseminated, including various forms and channels of communication, depending on the target groups - managing authorities and schools, parents, young people and also employers. It is important that the way of the dissemination of the results accounted for the level of preparation of each group to receive such information. 3) In the ROP under development there should be possible to upgrade the infrastructure of vocational education, whereas the strengthening of the infrastructure of vocational schools should be financed by the ERDF, but only as part of the programs referred to in the recommendation 1. 4) Actions should be taken in order to increase young people's access to high-quality lower-secondary school guidance and career information - a system project for the creation of a mobile network of counselling should be considered. 5) Further action is needed in order to support (among others) schools funded by the means of the ROP 2014-2020, offering free training and consulting services in the preparation and implementation of projects. 11

Spis treści 1. Wprowadzenie... 15 2. Metodologia badania... 18 2.1. Desk research... 18 Analiza wyników badań, publikacji i dokumentów strategicznych... 18 Analiza wyników egzaminów zewnętrznych... 19 Analiza stron internetowych szkół (Web research)... 19 2.2. Computer-Assisted Telephone Interview... 19 2.3. Computer-Assisted Web Interview... 21 2.4. Case studies... 23 2.5. Individual In-depth Interview... 23 2.6. Warsztat ekspercki... 24 3. Wyniki badania... 25 3.1. Jakość i atrakcyjność szkolnictwa zawodowego... 25 3.2. Adekwatność oferty szkół do potrzeb rynku pracy... 27 3.3. Współpraca szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami... 36 3.1. Adekwatność wsparcia w ramach Działania 9.2 PO KL do potrzeb szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe... 47 4. Wnioski i rekomendacje... 61 5. Aneksy... 69 5.1. Zestawienia danych dotyczących oferty kształcenia w województwie... 69 5.2. Studia przypadku... 84 5.2.1. Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 3 w Łodzi i Mazowiecka Spółka Gazownictwa sp. z o.o.... 84 5.2.1.1. Charakterystyka powiatu i szkoły... 84 5.2.1.2. Motywy realizacji oraz udziału w projekcie... 86 5.2.1.3. Działania zrealizowane w projekcie oraz ich ocena przez zainteresowane strony... 87 5.2.1.4. Wpływ projektu na otoczenie oraz ofertę szkoły, w tym na współpracę z pracodawcami... 89 5.2.1.5. Pożądane/oczekiwane przyszłe wsparcie w opinii zainteresowanych stron... 91 5.2.2. Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Poddębicach... 92 5.2.2.1. Ogólna charakterystyka powiatu i szkoły... 92 12

5.2.2.2. Motywy realizacji projektu/udziału w projekcie przez szkołę... 93 5.2.2.3. Działania zrealizowane w projekcie i ich ocena przez wszystkie zainteresowane strony... 93 5.2.2.4. Wpływ projektu na ofertę szkoły, w tym na współpracę z pracodawcami... 96 5.2.2.5. Pożądane /oczekiwane przyszłe wsparcie w opinii zainteresowanych stron... 97 5.2.3. Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 im. 10 Pułku Piechoty w Łowiczu... 98 5.2.3.1. Ogólna charakterystyka powiatu i szkoły... 98 5.2.3.2. Motywy realizacji projektu/udziału w projekcie przez szkołę...100 5.2.3.3. Działania zrealizowane w projekcie i ich ocena przez zainteresowane strony...100 5.2.3.4. Wpływ projektu na ofertę szkoły, w tym na współpracę z pracodawcami...102 5.2.3.5. Pożądane /oczekiwane przyszłe wsparcie w opinii zainteresowanych stron...103 5.3. Narzędzia badawcze... 105 5.3.1. Dyspozycje do wywiadów indywidualnych...105 5.3.2. Kwestionariusz CATI do badania pracodawców...106 5.3.3. Kwestionariusz CAWI do badania szkół...113 5.3.4. Wytyczne do realizacji studium przypadku...122 13

Spis tabel Tabela 1 Obszary współpracy szkół i placówek zawodowych z pracodawcami z perspektywy obu grup respondentów... 37 Tabela 2 Formy wsparcia, z których skorzystały szkoły w zakresie tworzenia programu rozwojowego... 48 Tabela 3 Formy wsparcia rekomendowane przez szkoły do realizacji w przyszłości... 49 Tabela 4 Średnia zdawalność egzaminów zawodowych w latach 2006 i 2013 średnia dla całej szkoły funkcjonującej w analizowanych okresach czasu... 57 Tabela 5 Średnia zdawalność egzaminów zawodowych w latach 2006 i 2013 średnia dla wybranych zawodów nauczanych w szkołach w analizowanych okresach czasu... 57 Tabela 6 Zawody, których według pracodawców brakuje w ofercie szkół zawodowych... 69 Tabela 7 Liczba uczniów oraz absolwentów w danym zawodzie w 2012 r.... 74 Tabela 8 Liczba szkół kształcących w poszczególnych zawodach... 78 Spis wykresów Wykres 1 Czy Pana/i zdaniem w ciągu ostatnich 5 lat szkolnictwo zawodowe w województwie łódzkim stało się bardziej dostosowane do potrzeb pracodawców?... 29 Wykres 2 Sposoby dostosowania szkolnictwa zawodowego do potrzeb pracodawców (pytanie otwarte)... 30 Wykres 3 Obszary poprawa dostosowania szkolnictwa zawodowego do potrzeb pracodawców 31 Wykres 4 Obszary, w ramach których pracodawcy rozszerzyliby zakres współpracy ze szkołami/placówkami zawodowymi... 39 Wykres 5 Oczekiwania szkół/placówek zawodowych wobec podjętej współpracy z pracodawcami... 41 Wykres 6 Oczekiwania pracodawców wobec podjętej współpracy ze szkołami/placówkami zawodowymi... 42 Wykres 7 Bariery w nawiązywaniu współpracy szkół/placówek zawodowych z pracodawcami z perspektywy szkół zawodowych... 43 Wykres 8 Bariery w nawiązywaniu współpracy szkół/placówek zawodowych z pracodawcami z perspektywy pracodawców... 44 Wykres 9 Powody braku współpracy pracodawców ze szkołami/placówkami zawodowymi... 45 Wykres 10 Zmiany w funkcjonowaniu szkół zawodowych po rozpoczęciu realizacji projektów. 55 14

1. Wprowadzenie Głównym celem badania była ocena wpływu projektów realizowanych w ramach Działania 9.2 na podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim, a także trafności, skuteczności i trwałości wsparcia z Działania 9.2 z punktu widzenia beneficjentów (szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe) i pracodawców. W diagnozie zawartej w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki zidentyfikowano istotne problemy w zakresie kształcenia zawodowego w Polsce. Stwierdzono m.in. niską atrakcyjność i jakość tego szkolnictwa, małe zainteresowanie uczniów tym typem kształcenia, słabe powiązanie kształcenia zawodowego z rynkiem pracy oraz niewystarczający udział pracodawców w opracowywaniu programów i sposobów realizacji kształcenia zawodowego, niska ranga praktycznej nauki zawodu i niewystarczające doradztwo edukacyjno-zawodowe umożliwiające wybór zawodu zgodnie z predyspozycjami ucznia. Zauważono też słabość istniejącego modelu kształcenia i doskonalenia nauczycieli kształcenia zawodowego. Z tego m.in. względu jeden z sześciu celów strategicznych PO KL sformułowano jako: Upowszechnienie edukacji społeczeństwa na każdym etapie kształcenia przy równoczesnym zwiększeniu jakości usług edukacyjnych i ich silniejszym powiązaniu z potrzebami gospodarki opartej na wiedzy. Jego osiągnięciu służyć ma m.in. Priorytet IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach, którego jednym z celów szczegółowych jest podniesienie atrakcyjności i jakości kształcenia zawodowego. Służy temu Działanie 9.2 Podniesienie atrakcyjności i jakości kształcenia zawodowego. W ramach Działania 9.2 przewidziano następujące formy wsparcia: diagnozowanie potrzeb edukacyjnych w obszarze szkolnictwa zawodowego zgodnie z potrzebami lokalnego i regionalnego rynku pracy programy rozwojowe szkół i placówek oświatowych prowadzących kształcenie zawodowe ukierunkowane na zmniejszanie dysproporcji w osiągnięciach uczniów w trakcie procesu kształcenia oraz podnoszenie jakości procesu kształcenia w szczególności obejmujące: dodatkowe zajęcia dydaktyczno - wyrównawcze oraz specjalistyczne służące wyrównywaniu dysproporcji edukacyjnych w trakcie procesu kształcenia, doradztwo i opiekę pedagogiczno psychologiczną dla uczniów wykazujących problemy w nauce lub z innych przyczyn zagrożonych przedwczesnym wypadnięciem z systemu szkolnictwa (np. wsparcie dla uczniów z obszarów 15

wiejskich, wsparcie dla uczniów niepełnosprawnych, przeciwdziałanie uzależnieniom, programy prewencyjne, przeciwdziałanie patologiom społecznym), dodatkowe zajęcia (pozalekcyjne i pozaszkolne) dla uczniów ukierunkowane na rozwój kompetencji kluczowych, ze szczególnym uwzględnieniem ICT, języków obcych, przedsiębiorczości, nauk przyrodniczo matematycznych, efektywne programy doradztwa edukacyjno zawodowego, modernizację oferty kształcenia zawodowego i dostosowanie jej do potrzeb lokalnego i regionalnego rynku pracy (wprowadzanie nowych kierunków kształcenia, modyfikacja programów nauczania na kierunkach istniejących), współpracę szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami i instytucjami rynku pracy służącą podnoszeniu kwalifikacji zawodowych uczniów jako przyszłych absolwentów i wzmacnianie ich zdolności do zatrudnienia (w tym zwłaszcza w zakresie praktycznych form nauczania staże i praktyki), wyposażenie szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe w nowoczesne materiały dydaktyczne (w tym podręczniki szkolne) zapewniające wysoką jakość kształcenia, wdrożenie nowych, innowacyjnych form nauczania i oceniania cechujących się wyższą skutecznością niż formy tradycyjne, wdrażanie programów i narzędzi efektywnego zarządzania placówką oświatową przyczyniających się do poprawy jakości nauczania. Od początku wdrażania PO KL Działanie 9.2 przeszło niewielką ewolucję od stycznia 2012 roku zamiast ww. pierwszej formy wsparcia wprowadzono nową formę: - współpraca szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami w zakresie organizacji staży i praktyk dla uczniów szkół zawodowych, obejmujących praktyczną naukę zawodu oraz pokrycie kosztów opiekuna stażu, którą następnie skorygowano od stycznia 2013 i obecnie jest to: - współpraca szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami w zakresie: organizacji staży i/lub praktyk dla uczniów szkół zawodowych obejmujących praktyczną naukę zawodu oraz pokrycie kosztów opiekuna stażu, przygotowania zawodowego młodocianego pracownika, obejmującego naukę zawodu lub przyuczenie do wykonywania określonej pracy Bardzo ważną zmianą dokonaną w koncepcji wdrażania Działania 9.2 była zmiana w Wytycznych w zakresie kwalifikowania wydatków w ramach Programu Operacyjnego Kapitał 16

Ludzki, wprowadzona od 1 stycznia 2012 roku. Do tego momentu w projektach Działania 9.2 cross-financing mógł wynosić 10% kosztów projektu. Od tego momentu ogólny limit 10% nie dotyczy już projektów realizowanych w ramach Działania 9.2, a jego określenie należy do kompetencji Instytucji Pośredniczących. Ważnym elementem kontekstu realizacji niniejszego badania jest trwający proces programowania wykorzystania funduszy strukturalnych w Polsce na lata 2014-2020. Trwają prace nad regionalnymi programami operacyjnymi, które finansowane mają być z dwóch funduszy Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Europejskiego Funduszu Społecznego. 17

2. Metodologia badania W ramach niniejszego badania zastosowane zostały zarówno ilościowe, jak i jakościowe techniki zbierania i analizy danych. 2.1. Desk research Zastosowane zostało kompleksowe podejście do techniki desk research, obejmujące analizę danych zastanych na różnych poziomach oraz pochodzących z różnych źródeł. Określone poniżej elementy desk research miały zastosowanie na różnych etapach procesu badawczego. Analiza wyników badań, publikacji i dokumentów strategicznych Podstawą i punktem wyjścia dla badania był przegląd wyników dotychczas zrealizowanych w Polsce badań odnoszących się do Działania 9.2 PO KL oraz współpracy szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe 1 z przedsiębiorcami, obejmujący następujące badania: Ocena rozwoju szkolnictwa zawodowego w województwie podkarpackim w kontekście Działania 9.2 PO KL, CDS, 2012, Komplementarność działań realizowanych w obszarze oświaty w ramach EFS, InoAudit na zlecenie MEN, 2012, Ewaluacja działań podejmowanych na rzecz edukacji w tamach EFS i ETDF w województwie opolskim, Dyspersja, 2012, Ocena działań PO KL w obszarze edukacji w województwie dolnośląskim, Collect Consulting, 2012, Powiązania systemu edukacji z potrzebami przedsiębiorstw, CRSG na zlecenie WUP Szczecin, 2011, Ocena barier w zakresie aplikowania i realizacji projektów w ramach Działania 9.2 PO KL, Biostat na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Woj. Lubelskiego, 2011, Ocena efektów współpracy przedsiębiorstw ze szkołami i placówkami kształcenia zawodowego oraz promocji przedsiębiorczości dzięki realizacji komponentu regionalnego PO KL w województwie lubuskim, ECDF, bez daty, Podsumowanie efektów realizacji projektów w obszarze edukacji w województwie śląskim, ASM, 2010, 1 Terminem szkoły zawodowe w ramach niniejszego raportu określane będą wszystkie szkoły kształcące w określonych zawodach, które są/mogą być potencjalnymi beneficjentami wsparcia w ramach Działania 9.2 PO KL, tj. zasadnicze szkoły zawodowe, technika, technika uzupełniające, szkoły policealne, szkoły specjalne przysposabiające do pracy, zakłady doskonalenia zawodowego, centra kształcenia praktycznego. Aby uniknąć niejasności związanych z nazewnictwem typu szkoły zawodowej, którą jest zasadnicza szkoła zawodowa w raporcie dla odróżnienia zawsze stosowane będzie określanie zasadnicza lub skrót ZSZ. 18

Ocena stopnia zainteresowania pracodawców współpracą z placówkami kształcenia zawodowego w zakresie praktycznych form nauczania i przygotowania zawodowego w kontekście wdrażania Działania 9.2 PO KL, PSDB i CRSG na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Woj. Kujawsko-Pomorskiego, 2010. Dodatkowo, analizie poddana została Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego 2020, a także opracowania i dane statystyczne służące określeniu sytuacji społeczno-demograficznej regionu. Zapoznano się także z wszelkimi dokumentami odnoszącymi się do wdrażania PO KL (regulacje unijne i krajowe, PO KL i jego SzOP, Instrukcje wykonawcze Instytucji Pośredniczącej w ramach PO KL w województwie łódzkim, Opis Systemu Zarządzania i Kontroli IP w ramach PO KL 2007 2013 w województwie łódzkim (jako część dokumentu ogólnokrajowego). Ponadto dokonano analizy Planów Działania dla Priorytetu IX z lat 2007-2008, 2009, 2010, 2011, 2012 i 2013. Analiza wyników egzaminów zewnętrznych Analizie poddane zostały wyniki dotyczące zdawalności egzaminów realizowanych w szkołach zawodowych stanowiących grupę potencjalnych beneficjentów Działania 9.2 PO KL. Wyniki egzaminów zostały pozyskane z zasobów Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej 2. Analiza stron internetowych szkół (Web research) Analizie poddano również strony internetowe szkół objętych badaniem, przy czym głównym przedmiotem zainteresowania była oferta szkół, czyli zawody, które proponują one uczniom. Uzyskane informacje stanowią uzupełnienie danych pochodzących z Systemu Informacji Oświatowej 3. 2.2. Computer-Assisted Telephone Interview Zastosowanie techniki CATI oraz jej kwestionariusza ankiety jako narzędzia zbierania danych miało miejsce w odniesieniu do pracodawców. Do badania tej grupy zastosowany został losowo-warstwowy dobór próby o charakterze nieproporcjonalnym. Pierwszym kryterium warstwowania była wielkość przedsiębiorstwa mierzona liczbą zatrudnianych pracowników. W ramach tego kryterium zrealizowano podział na trzy grupy wielkości zatrudnienia: 1. od jednoosobowych działalności po zatrudnianie do 9 osób, 2. zatrudnianie między 10 a 49 osób oraz 3. zatrudnianie co 2 Ze względu na problemy związane z dostępem do danych, analizę ograniczono do porównania zdawalności z okresu sprzed wdrażania Działania 9.2 PO KL ze zdawalnością w roku 2013. 3 W wyniku badania stwierdzono, że SIO stanowi obecnie na tyle kompletny zbiór informacji o szkołach, że nie ma konieczności uzupełniania tych informacji innymi metodami. 19

najmniej 50 i więcej pracowników. Podział na wskazane warstwy w sposób nieproporcjonalny pozwolił na zachowanie odpowiednich liczebności przedstawicieli wszystkich pracodawców zatrudniających określoną liczbę pracowników w porównaniu do wykorzystania podziału proporcjonalnego. Pozwolił również na uniknięcie minimalnego udziału w badaniu pracodawców zatrudniających większą liczbę osób, których w badanej populacji jest najmniej. Liczebności przedsiębiorstw województwa łódzkiego w grupach wyróżnionych ze względu na wielkość zatrudnienia pod koniec 2011 r. przedstawia poniższa tabela. Należy jednocześnie zaznaczyć, że populację pracodawców określano na podstawie wybranych sekcji PKD 2007, w których kształci się uczniów w szkołach zawodowych. Dokonany przegląd opracowań dotyczących zawodów nauczanych w szkołach zawodowych na terenie województwa łódzkiego 4, a także analiza oferty szkół zawodowych (websearch) wskazały, że kształcenie odbywa się zwłaszcza w sekcjach: C, F, G, H, I, J, K, M, N i S. W związku z tym dokonano zawężenia populacji pracodawców do tych, którzy funkcjonują w branżach, w których szkoły zawodowe przygotowują uczniów. Tym sposobem zagwarantowano dotarcie do respondentów, którzy faktycznie są lub potencjalnie powinni być zainteresowani współpracą ze szkołami, a także zwiększono prawdopodobieństwo dotarcia do pracodawców faktycznie współpracujących, przy niewielkiej skali współpracy pracodawców ze szkołami zawodowymi w ogóle. wielkość przedsiębiorstwa liczona liczbą zatrudnionych pracowników liczba przedsiębiorstw w województwie łódzkim (sekcje: C+F+G+H+I+J+K+M+N+S) 0-9 168280 10-49 7609 50+ 1286 razem 177175 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2011 r. Kolejnym kryterium podziału próby pracodawców był fakt współpracy ze szkołami zawodowymi. Zapewnienie właściwej reprezentacji pracodawców współpracujących ze szkołami przy uwzględnieniu ograniczonej skali występowania tej współpracy skłoniło do tego, aby próba zakładała odpowiednią liczebność przedsiębiorców współpracujących. W związku z tym dokonany został podział całej próby na pół pod względem występowania czy też braku współpracy pracodawców ze szkołami. Uwzględnienie tego podziału pozwoliło na uzyskanie odpowiedzi od odpowiedniej liczby reprezentantów przedsiębiorców współpracujących oraz niewspółpracujących, przez co odpowiedź na pytania ewaluacyjne uwzględnia obie postawy 4 Zobacz m.in. Zróżnicowanie profili kształcenia w szkolnictwie ponadgimnazjalnym, Piotr Zaborek, Uniwersytet Warszawski, na zlecenie Ośrodka Rozwoju Edukacji, 2012 20

pracodawców. Na etapie planowania przyjęto, że stosunek pracodawców współpracujących do niewspółpracujących wyniesie 50:50, co udało się osiągnąć na etapie realizacji badania. Jedynym odstępstwem od założeń poczynionych na etapie planowania badania było zwiększenie liczby ankiet CATI z pracodawcami współpracującymi, którzy zatrudniają od 10 do 49 pracowników kosztem liczby zrealizowanych ankiet wśród przedsiębiorców współpracujących, jednak zatrudniających do 9 pracowników. Niniejsze minimalne przesunięcie w liczbie zrealizowanych ankiet wśród pracodawców współpracujących ze szkołami zawodowymi spowodowane było trudnościami w realizacji badania wśród przedstawicieli firm zatrudniających do 9 pracowników. Próba wyniosła 401 respondentów, co dla określonej wcześniej populacji przy 95% poziomie ufności przyjmuje błąd oszacowania na poziomie 4,9%. Respondentami były osoby odpowiedzialne w firmie za sprawy kadrowe, w tym za rekrutację nowych pracowników, opiekę nad praktykantami lub osoby odpowiedzialne za współpracę ze szkołami zawodowymi. W przypadku braku takich osób, kontaktowano się z osobami zarządzającymi firmą przedstawicielem kadry kierowniczej lub właścicielem. Szczegółowy rozkład respondentów w poszczególnych warstwach przedstawia poniższa tabela. współpraca/wielkość 0-9 pracowników 10-49 pracowników 50+ pracowników Razem współpraca 98 53 50 201 brak współpracy 100 50 50 200 Razem 198 103 100 401 Źródło: opracowanie własne Realizację właściwej części badania poprzedził pilotaż ankiety CATI. Po pilotażu usunięto usterki techniczne oraz wprowadzono drobne poprawki do ankiety zgodnie z sugestiami respondentów. 2.3. Computer-Assisted Web Interview Zastosowanie techniki CAWI posłużyło do uzyskania informacji oraz opinii od przedstawicieli szkół zawodowych. Określenie liczebności szkół zawodowych z terenu województwa łódzkiego w podziale na typy szkół będących potencjalnymi beneficjentami Działania 9.2 PO KL znajduje się w poniższej tabeli. Typ szkoły/placówki dla młodzieży Liczba szkół/placówek 21

Zasadnicza szkoła zawodowa 112 Technikum 115 Technikum uzupełniające 12 Szkoła policealna (w tym policealna szkoła artystyczna) 32 Centrum Kształcenia Praktycznego 9 Szkoła specjalna przysposabiająca do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z więcej niż jedną niepełnosprawnością 30 Razem 310 Źródło: System Informacji Oświatowej, stan na 30.09.2012 r. Z doświadczenia w badaniach szkół zawodowych realizowanych na terenie województwa mazowieckiego wiemy jednak, że określone typy szkół funkcjonują w zdecydowanej większości w zespołach szkół, które mogą zawierać w swoich strukturach niemalże wszystkie rodzaje wymienionych placówek oświatowych. Wymusza to na nich określoną strukturę organizacyjną, często również przyjęcie jednej określonej strategii rozwoju nie konkretnej szkoły, a właśnie całego zespołu szkół poprzez podporządkowanie się jednemu kierownictwu. Dodatkowo, przegląd opisów projektów zamieszczonych na stronie IP wskazuje, że odbiorcami wsparcia nie są zazwyczaj szkoły o konkretnym typie, a całe zespoły szkół. W związku z tym przyjęto, że podstawową jednostką obserwacji nie będzie szkoła o określonym typie, ale zespół szkół zawodowych stworzony ze szkół określonego typu. W toku realizacji badania okazało się, że zespołów szkół 5 oraz palcówek kształcenia zawodowego funkcjonujących samodzielnie lub w zespołach innych niż ze szkołami zawodowymi stanowiących grupę docelową badania jest łącznie 180. Ankieta CAWI została skierowana do dyrektorów zespołów szkół i pozostałych placówek zawodowych. Badaniem objęto więc wszystkie zespoły szkół zawodowych i pozostałe placówki funkcjonujące samodzielnie lub w zespołach innych niż ze szkołami zawodowymi zlokalizowane na terenie województwa łódzkiego, które mogą być potencjalnymi lub aktualnymi beneficjentami Działania 9.2 a więc zarówno szkoły, które były beneficjantami wsparcia Działania 9.2 PO KL, jak i te, które ze wsparcia nie skorzystały. Zastosowany do tej części badania dobór próby miał charakter doboru wyczerpującego całość populacji (zwanego również doborem pełnym). 5 Jako zespół szkół potraktowano również placówki posiadające jedno wspólne kierownictwo, w tym m.in. ośrodki szkolno-wychowawcze, w skład których wchodzą szkoły objęte badaniem. 22

Oczekiwaną stopę zwrotu wypełnionych ankiet określiliśmy na poziomie 50%. Uzyskano 104 wypełnione ankiety, więc przekroczono zakładany poziom zwrotu. Realizację właściwej części badania poprzedził pilotaż ankiety CAWI. Po pilotażu usunięto usterki techniczne oraz zmodyfikowano część pytań ankiety zgodnie z sugestiami respondentów. 2.4. Case studies Studium przypadku (case study) jest techniką badawczą, która może łączyć w sobie różne techniki: jakościowe, ilościowe, analizę danych zastanych. Ogólnym założeniem wykorzystania case study jest jak najdokładniejsze zbadanie konkretnego przypadku. Metoda ta często wykorzystywana jest w badaniach w celu pokazania funkcjonowania jakiejś instytucji, czy projektu, zbadania interesującego problemu badawczego w kontekście jego występowania. Case study jest również często stosowane w przypadku zidentyfikowania dobrych praktyk godnych upowszechnienia. Do badania techniką case study wybrano trzy placówki realizujące projekty z Działania 9.2 PO KL, znajdujące się w różnych częściach województwa. Zwrócono przy tym uwagę, by realizowane przez nie projekty miały silny komponent współpracy z pracodawcami. Respondentami badania w przypadku case study byli: pracodawca, z którym nawiązano współpracę w ramach projektu, koordynator projektu po stronie szkoły, dyrektor szkoły, nauczyciel ds. praktycznej nauki zawodu/osoba odpowiedzialna za praktyczną naukę zawodu lub praktyki zawodowe, przedstawiciel właściwego powiatowego urzędu pracy. 2.5. Individual In-depth Interview IDI (Individual In-depth Interview) zwany indywidualnym wywiadem pogłębionym jest jakościową techniką zbierania danych, w której moderator wywiadu przeprowadza go nie na podstawie przyjętych na sztywno pytań, a stara się, aby wywiad przybrał formę swobodnej rozmowy, podczas której niektóre wątki można rozwinąć (jeśli wydają się ciekawe i wartościowe w kontekście badania), niektóre zaś pominąć (jeśli wymaga tego sytuacja wywiadu lub kwestia jest wyjątkowo drażliwa dla respondenta). Indywidualne wywiady pogłębione służyły głównie do uzyskania informacji skupionych na dostosowaniu oferty szkół zawodowych do potrzeb łódzkiego rynku pracy oraz wsparcia w ramach Działania 9.2 PO KL. Z tego względu zostały przeprowadzone z przedstawicielami instytucji na szczeblu wojewódzkim, którzy posiadają całościową, a nie fragmentaryczną wiedzę na temat problemu. Byli to: Przedstawiciel Urzędu Marszałkowskiego Województwa Łódzkiego odpowiadający za wdrażanie (m.in.) Działania 9.2 PO KL, Przedstawiciel Wojewódzkiego Urzędu Pracy, 23

Przedstawiciel Izby Rzemieślniczej. 2.6. Warsztat ekspercki Warsztaty eksperckie zakładają aktywny udział zaproszonych gości polegający na dyskusji, wspólnej interpretacji danych oraz pracy w grupach roboczych. Warsztaty z udziałem ekspertów stanowiły końcowy etap procesu badawczego, podczas którego dyskusji poddane zostały wstępne wnioski z badania, a także przyszła perspektywa finansowania na lata 2014-2020. W warsztacie udział wzięli przedstawiciele następujących instytucji: Izby Rzemieślniczej, Organizacji pracodawców, a jednocześnie Wojewódzkiej Rady Zatrudnienia, Urzędu Marszałkowskiego 4 przedstawicieli (posiadający wiedzę z zakresu edukacji oraz strategii rozwoju województwa), Wydziału ds. edukacji na poziomie powiatu 2 przedstawicieli, Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego 2 przedstawicieli. 24

3. Wyniki badania 3.1. Jakość i atrakcyjność szkolnictwa zawodowego Jakie czynniki wpływają na jakość i atrakcyjność szkolnictwa zawodowego? Które z tych czynników mają charakter wewnętrzny (zależny od szkół), a które zewnętrzny, w tym zaś które są regionalne, a które zewnętrzne wobec regionu? Rozważania na temat czynników wpływających na jakość i atrakcyjność szkolnictwa zawodowego rozpoczniemy od zdefiniowania tych pojęć jakości i atrakcyjności w obszarze szkolnictwa zawodowego. W toku badania jakościowego (IDI, warsztat ekspercki) poszukiwaliśmy odpowiedzi na pytanie dotyczące mierników jakości szkolnictwa zawodowego. W wyniku tych rozmów można zdefiniować listę takich mierników, z zastrzeżeniem, że pojecie miernik używane jest w tym przypadku swobodnie, jako cecha, zespół cech, zjawiska, które pozwalają uznać szkolnictwo za wysokiej jakości. Są one następujące: 1) Wysoki stopień zatrudnialności absolwentów szkół zawodowych uzyskiwanie przez nich pracy zgodnej z wyuczonym zawodem, w stosunkowo szybkim czasie po ukończeniu szkoły, łatwość adaptacji absolwentów w miejscu pracy, umiejętność wykonywania przynajmniej podstawowych zadań zawodowych, 2) Dobra opinia inwestorów o poziomie kadry absolwentów szkół, skutkująca lokowaniem inwestycji w danym obszarze, przy czym chodzi o inwestycje wymagające zatrudnienia specjalistów, a nie tzw. taniej siły roboczej (np. branża outsourcingowa BPO), 3) Brak problemów z zapełnianiem wolnych miejsc pracy przez przedsiębiorstwa możliwość znalezienia kandydatów spełniających nie tylko wymagania typowo kwalifikacyjnej (wiedza, umiejętności), ale też oczekiwania dotyczące chęci do pracy, pasji, umiejętności współpracy, umiejętności komunikacyjnych, lojalności, 4) Opinia publiczna przekonana co do korzyści wynikających z kształcenia zawodowego, ceniąca szkolnictwo zawodowe, 5) Duże zainteresowanie młodzieży podejmowaniem nauki w szkołach zawodowych; szkoła zawodowa nie tylko jako ostatnia szansa, lecz zgodnie z hasłem promocyjnym MEN szkołą pozytywnego wyboru, 6) Wymagania wobec kandydatów do pracy doceniające posiadanie wykształcenia zawodowego. 25

Jeśli zgodzić się co do powyższej listy mierników (przy czym nie ma ona aspiracji do bycia listą wyczerpującą zdefiniowanie takiej listy wymagałoby jednak odrębnych badań), to uznać trzeba w opinii rozmówców badań jakościowych, że na jakość i atrakcyjność szkolnictwa zawodowego wpływają przede wszystkim: Kompleksowość kształcenia, uwzględniająca wysoki udział i wysoki poziom kształcenia praktycznego w realnym nowoczesnym środowisku pracy, pod kierunkiem wykwalifikowanych pod względem dydaktycznym praktyków oraz obejmująca kształtowanie kompetencji miękkich, bardzo ważne jest coś, co jest w szkołach zawodowych pomijane, czyli kompetencje personalne, kompetencje społeczne. ( ) Żeby absolwent, oprócz tego, że ma świetny fach w ręku i być może jest doskonałym pracownikiem, też potrafił się zaprezentować i w odpowiedni sposób wejść w grupę i odnaleźć się w środowisku zawodowym. [warsztat ekspercki] Zainteresowanie pracodawców współpracą ze szkołami gotowość do współdziałania w definiowaniu programów nauczania oraz w organizowaniu różnych form kontaktu z praktyką, Rozwinięty system doradztwa zawodowego w gimnazjach, pozwalający na dokonywanie trafnych wyborów dalszej drogi kształcenia, uwzględniającej opcję kształcenia zawodowego na równi z innymi, ze świadomością istnienia otwartych ścieżek dalszej nauki; system doradztwa obejmujący nie tylko młodzież szkolną, ale także rodziców, jako osoby mające kluczowy wpływ na decyzje edukacyjne i zawodowe dzieci, rola opinii publicznej na temat gorszej jakości kształcenia zawodowego jest ogromna ( ) kiedy nasze doradczynie, doradcy zawodowi rozmawiają z uczniami, na przykład w ramach badania predyspozycji, dochodzą do wniosku, że kandydat nadawałby się do technikum informatycznego bądź do technikum gastronomicznego czy innego. To rodzic przychodzi na takie spotkanie i mówi <on się świetnie uczy, dlaczego do technikum?>. To jest kompletne oderwanie od rzeczywistych predyspozycji i możliwości tego ucznia, od tego, co by chciał robić. [warsztat ekspercki] gdzieś to pokutuje jeszcze nie tylko u uczniów, ale u rodziców, że do zawodówek trafiały dzieci gorsze, że są to uczniowie <gorszego sortu>. Teraz po reformie szkolnictwa zawodowego nie wiadomo, jak to będzie wyglądało, potrzeba jakiegoś czasu, ( ) ale już nabór do szkół zawodowych jest większy w porównaniu do lat poprzednich. Mam nadzieję, że na tym wizerunek szkolnictwa zawodowego się zmieni. Tutaj powinna być bardzo duża rola doradców zawodowych, oni powinni wejść do gimnazjów i pokazywać, że szkoła zawodowa wcale nie jest gorszą szkołą, że ona wcale nie zamyka ścieżki kształcenia, to jest ważne. [warsztat ekspercki] 26

Powszechna dostępność przejrzystej informacji o szansach zawodowych po poszczególnych typach szkół, Dostępność wśród pracodawców wiedzy o możliwościach wyszkolenia młodych pracowników (uczniów) przy jednoczesnym ograniczeniu związanej z tym biurokracji oraz pewnym stymulowaniem finansowym, Wyposażenie miejsc nauki praktycznej przede wszystkim w przedsiębiorstwach, choć także w warsztatach szkolnych, Wysokie kompetencje kadry nauczycielskiej, włączając w to znajomość realnych warunków wykonywania danego zawodu, a także umiejętność oddziaływania na kompetencje miękkie uczniów. Zdaniem dyskutantów na osiągnięcie wysokiej jakości i atrakcyjności szkolnictwa zawodowego wpływ mają wszyscy interesariusze, choć oczywiście w różnym stopniu. Są nimi niewątpliwie: ministerstwo edukacji (czy ogólnie państwo) ze względu na znaczną skalę regulacji prawnych, definiowanie podstaw programowych, określanie sposobu finansowania oraz dystrybucję środków finansowych. Uznanie kluczowej roli ministerstwa (państwa) nie stanowiło jednak chęci zrzucenia odpowiedzialności za mankamenty systemu na siłę wyższą, a jedynie zakreślenie obszaru dla działania pozostałych interesariuszy, organy prowadzące (powiaty) jednak w obszarze wytyczonym regulacjami oraz uwarunkowaniami ekonomicznymi, szkoły, kadra nauczycielska, pracodawcy, rodzice - poprzez pozytywne stymulowanie decyzji o wyborze kierunku kształcenia zawodowego przez dzieci. Niewątpliwie specyficznym interesariuszem w kontekście funduszy europejskich są obecnie także władze województwa, dysponujące potężnym instrumentem oddziaływania na system regionalnym komponentem PO KL 2007-2013 oraz uzupełniająco Regionalnym Programem Operacyjnym 2007-2013, a już wkrótce dwufunduszowym RPO 2014-2020. 3.2. Adekwatność oferty szkół do potrzeb rynku pracy Czy oferta szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe jest adekwatna do potrzeb lokalnego rynku pracy? Od czego zależy adekwatność oferty szkół zawodowych i placówek kształcenia zawodowego? Na ile wpływają na nią czynniki zewnętrzne, a na ile wewnętrzne? 27

Czy oferta szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe wpisuje się w kierunki rozwoju województwa łódzkiego? W jakich obszarach rozwoju województwa oferta szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe wpisuje się, a w jakich nie wpisuje się wcale lub wpisuje niewystarczająco? W ocenie szkół zawodowych, które wzięły udział w badaniu ilościowym, ich oferta jest dostosowana do potrzeb lokalnego rynku pracy. Takie zdanie wyraziło 85% badanych. Jednocześnie jednak zdaniem znacznej części pracodawców, uczestników badania ilościowego, oferta szkół zawodowych nie jest dostosowana do ich potrzeb (39,9% badanych pracodawców). Tylko 15,5% uznało, że oferta szkół jest adekwatna do potrzeb. Najwięcej pracodawców wskazało, że w ofercie szkół zawodowych brakuje zawodów takich jak ślusarz, spawacz, czy tokarz (ze względu na duże rozproszenie wskazań pełne ich zestawienie zawarto w aneksie). Trzeba mieć na uwadze, że potrzeby pracodawców skorelowane są z branżą, w której funkcjonuje firma, bowiem pracodawcy najczęściej wskazywali zawody związane z ich działalnością. Również sposób kształcenia zawodowego, a konkretnie proporcja czasu przeznaczonego na zajęcia praktyczne do zajęć teoretycznych jest przez większość pracodawców uznawana jako niedostosowana do potrzeb (33,4%), przy czym chodzi przede wszystkim o niedobór czasu przeznaczanego na zajęcia praktyczne. Jedynie dla 12,5% pracodawców sposób kształcenia w szkołach zawodowych jest odpowiedni. Trzeba niestety odnotować, że zdaniem większości pracodawców w ciągu ostatnich 5 lat szkolnictwo zawodowe w województwie łódzkim nie stało się bardziej dostosowane do potrzeb pracodawców. Znaczna część badanych nie miała zdania w danej kwestii. 28

Wykres 1 Czy Pana/i zdaniem w ciągu ostatnich 5 lat szkolnictwo zawodowe w województwie łódzkim stało się bardziej dostosowane do potrzeb pracodawców? 36,9 17,5 45,6 Źródło: badanie CATI pracodawców, n=401 Tak Nie Nie wiem/trudno powiedzieć Zdaniem największej liczby pracodawców podstawowym czynnikiem, który należy zmienić, aby dostosować szkolnictwo zawodowe do oczekiwań pracodawców jest wzmocnienie kształcenia praktycznego w programie nauczania m.in. poprzez zwiększenie liczby godzin zajęć praktycznych oraz przeniesienie praktycznej nauki zawodu do zakładów pracy. Kolejnym czynnikiem jest dostosowywanie oferty kształcenia do zmieniającego się kontekstu społecznego. Ostatnie działanie możliwe jest dzięki systematycznemu monitorowaniu potrzeb rynku i pracodawców. 29

Wykres 2 Sposoby dostosowania szkolnictwa zawodowego do potrzeb pracodawców (pytanie otwarte) 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% wzmocnienie kształcenia praktycznego w programie nauczania (zwiększenie liczby godzin zajęć praktycznych, zajęcia praktyczne w realnych warunkach firm itp.) 38,8% dostosowywanie kierunków i treści kształcenia do stale monitorowanych trendów na rynku pracy 27,3% realizowanie różnych form współpracy szkół z pracodawcami (położenie nacisku na kontakt bezpośredni, fora dyskusji) 15,5% odbudowanie szkolnictwa zawodowego i jego prestiżu 13,2% zwiększenie zainteresowania młodzieży podejmowaniem nauki w szkołach zawodowych i solidną pracą 4,3% zmiany w regulacjach prawnych odnośnie praktycznej nauki zawodu i organizacji praktyk 3,0% utworzenie szkół/klas kształcących w konretnych specjalnościach potrzebnych na rynku 2,6% wzmocnienie kompetetncji kadry szkolącej w zakresie nauczania umiejętności praktycznych 2,0% inne 4,3% Źródło: badanie CATI pracodawców, n=401 58,4% pracodawców, którzy w okresie ostatnich 5 lat zatrudniali lub chcieli zatrudnić absolwenta szkoły zawodowej miało problemy ze znalezieniem odpowiedniego pracownika. Pracodawcy, którzy w ostatnich pięciu latach mieli problemy ze znalezieniem odpowiedniego pracownika będącego absolwentem szkoły zawodowej deklarowali w większości przypadków, że problemy te wynikały głównie z deficytu kandydatów do pracy o odpowiednich umiejętnościach praktycznych (76,8% wskazań), brakiem kandydatów zainteresowanych solidną pracą (49,6%), brakiem kandydatów posiadających dyplom ukończenia szkoły w odpowiednim zawodzie wraz 30

z uprawnieniami niezbędnymi do jego wykonywania (44%) oraz kandydatów do pracy o odpowiedniej wiedzy teoretycznej (32%). Najczęściej problemy ze znalezieniem kandydatów do pracy posiadających dyplom ukończenia szkoły w odpowiednim zawodzie mieli pracodawcy zatrudniający 50 pracowników i więcej w porównaniu do pozostałych grup wyróżnionych ze względu na wielkość zatrudnienia. Największy odsetek pracodawców mających problemy wynikające z deficytu kandydatów do pracy o odpowiedniej wiedzy teoretycznej wystąpił w grupie pracodawców zatrudniających od 10 do 49 pracowników w porównaniu do pozostałych grup wyróżnionych ze względu na to kryterium. Pracodawcy, którzy zauważyli poprawę dostosowania szkolnictwa zawodowego do potrzeb rynku pracy najczęściej deklarowali, że poprawa nastąpiła w obszarze nauczania w zawodach potrzebnych na lokalnym rynku. Wykres 3 Obszary poprawa dostosowania szkolnictwa zawodowego do potrzeb pracodawców 0 10 20 30 40 50 Rozpoczęto/rozszerzono nauczanie w zawodach potrzebnych na lokalnym rynku pracy 46 Szkoły stały się bardziej otwarte na współpracę z pracodawcami 33 Wzrosła wiedza szkoły/uczniów na temat potrzeb lokalnego rynku pracy 32 Wzrosło zaangażowanie uczniów w proces kształcenia szkolnego oraz praktycznej nauki zawodu Wyposażono szkoły w odpowiedni sprzęt potrzebny do praktycznego nauczania zawodu 18 17 Zwiększono liczbę godzin zajęć praktycznych względem teoretycznych 16 Nie wiem/trudno powiedzieć 9 Inne 3 Źródło: badanie CATI pracodawców, n=70 31

Z kolei zdaniem przedstawicieli szkół na dostosowanie oferty kształcenia w szkołach zawodowych największy wpływ (najczęściej wskazywany czynnik) mają: odpowiednia infrastruktura i wyposażenie szkoły (84,6% badanych), współpraca z pracodawcami (80,8%), znajomość potrzeb lokalnego rynku pracy odpowiednio wykształcona kadra dydaktyczna (po 76,9%). Są więc to dwa kluczowe rodzaje czynników: wskazujące na potrzebę posiadania odpowiedniej bazy dydaktycznej oraz lokalowej, jak również informacji o potrzebach pracodawców. Baza dydaktyczna oraz lokalowa, odpowiednio wykształcona kadra oraz odpowiednie wyposażenie szkoły były czynnikami wskazywanymi przez szkoły jeszcze częściej w przypadku ich wpływu na podnoszenie standardu oferowanych usług dydaktycznych (po 90,4% badanych). Równie istotnym czynnikiem wskazywanym przez znaczną część badanych była również współpraca z pracodawcami (83,7%), która wskazana została częściej niż czynniki związane ze wsparciem finansowym, tj. w postaci dodatkowych źródeł finansowania szkoły (63,5%), wsparciem organu prowadzącego (66,3%), czy realizacją projektów ze środków Unii Europejskiej (67,3%). Uczestnicy badań jakościowych nie mieli jednoznacznej opinii na temat adekwatności oferty szkół zawodowych województwa do potrzeb rynku pracy jeśli chodzi o kierunki kształcenia, a to ze względu na brak wojewódzkich badań potrzeb pracodawców. Stwierdzono jednak, że pewne niedopasowania zauważalne w strukturze bezrobocia - wynikają z typowej dla szkolnictwa zawodowego inercji (zamknięcie kierunku, uruchomienie nowego nie może odbywać się jako natychmiastowa reakcja na nową sytuację), sztywności ram programowych oraz małej autonomii placówek oświatowych. Z drugiej strony zwrócono jednak także uwagę na to, że zbyt szybkie i nie skoordynowane zmiany mogą prowadzić do efektu nadprodukcji absolwentów nowych kierunków. Zdaniem rozmówców, patrząc z perspektywy ogólno wojewódzkiej, szkolnictwo zawodowe zaspokaja potrzeby przedsiębiorstw. Zasadniczo nie ma w województwie zawodów deficytowych 6, zaś zawody nadwyżkowe występują niemal we wszystkich grupach zawodowych, jest to jednak przede wszystkim skutkiem spowolnienia gospodarczego. Zwracano natomiast uwagę na niedostosowanie kształcenia w szkołach zawodowych z punktu widzenia sposobu nauczania, nastawionego w zbyt małym stopniu na kształcenie praktyczne. Przede wszystkim dotyczy to zbyt małej liczby godzin na kształcenie praktyczne. Aczkolwiek, jak podkreślał przedstawiciel Izby Rzemieślniczej, na terenie Łodzi większość uczniów szkół zawodowych pobiera praktyczną naukę zawodu w zakładach rzemieślniczych, w charakterze pracowników młodocianych. Jednak na terenie pozostałych powiatów województwa sytuacja nie jest taka dobra i szkolenie praktyczne odbywa się głównie lub wyłącznie w warsztatach 6 Fakt wskazywania przez pracodawców luk dotyczących braku pewnych kierunków kształcenia nie daje wystarczających podstaw do uznania zawodu za deficytowy w skali województwa, wskazuje natomiast na pewne okresowe niedopasowania przestrzenne oferty, a także na okresowe niedopasowania ilościowe w zakresie kształcenia w określonych zawodach. 32

szkolnych, nie mając do czynienia z praktykami w zawodzie (w roli instruktorów). Rejestrowane są przypadki, gdy np. fryzjerstwa uczy przekwalifikowany nauczyciel historii. Podkreślano przy tym, że odbycie praktycznej nauki zawodu bezpośrednio u pracodawcy daje duże szanse na zatrudnienie w danym zakładzie dzięki temu, że pracodawca ma możliwość z jednej strony przygotować pracownika do potrzeb swojego zakładu, z drugiej zaś ma okazję do dobrze poznać. Młody człowiek ucząc się w realnych warunkach nie tylko opanowuje niezbędną wiedzę i umiejętności typowo zawodowe, ale też uczy się kontaktów z klientami, funkcjonowania firmy i jednocześnie ogólnie zdobywa doświadczenie zawodowe, przydatne w poszukiwaniu pracy na wolnym rynku pracy. Trzeba jednak podkreślić, że uzyskane w badaniu wyniki na temat adekwatności oferty do potrzeb rynku pracy w województwie łódzkim są takie same, jak w innych województwach (analogiczne wyniki zawiera m.in. raport Powiązania systemu edukacji z potrzebami przedsiębiorców, prezentujący wyniki badań zrealizowanych na zlecenie WUP Szczecin przez CRSG w 2011 roku). Nie mają więc one charakteru regionalnego, nie wskazują na regionalny czy lokalny problem, wręcz przeciwnie wskazują na problem systemowy polskiego szkolnictwa zawodowego. To pokazuje, że rozwiązania wdrażane na szczeblu regionalnym mogą sytuację poprawić, nie będą jednak w stanie rozwiązać wszystkich problemów. Z punktu widzenia rozwoju województwa i planowania interwencji funduszy strukturalnych w nowej perspektywie finansowej istotne znaczenie ma dopasowanie oferty szkół zawodowych do kierunków rozwoju regionu. W Strategii Rozwoju Województwa Łódzkiego 2020 wskazuje się na potrzebę wykorzystania unikalnych potencjałów rozwojowych skumulowanych w wyznaczonych obszarach funkcjonalnych. W województwie łódzkim wyodrębnia się pięć obszarów funkcjonalnych, które mają stanowić podstawę budowania pozycji konkurencyjnej regionu: Łódzki Obszar Metropolitalny (cechy charakterystyczne: nastawiony na rozwój gospodarki kreatywnej i rewitalizację oraz tworzenie zintegrowanych produktów turystycznych i funkcję targowo-wystawienniczą), Zagłębie Górniczo-Energetyczne Bełchatów- Szczerców Złoczew (cechy charakterystyczne: gospodarka energetyczna, zielone przemysły, niskoemisyjne technologie węglowe, rekultywacja terenów leśnych), Zagłębie Ceramiczno-Budowlane Opoczno-Tomaszów (cechy charakterystyczne: przemysł ceramiczny, szklarski, rekultywacja terenów leśnych), Obszar rozwoju intensywnego rolnictwa (cechy charakterystyczne: rolnictwo, przemysł rolno-spożywczy, rynek hurtowy, agrobiznes, biogaz i biopaliwa, retencja), Obszary turystyczne dolin rzecznych Pilicy, Warty i Bzury (cechy charakterystyczne: turystyka i rekreacja, agroturystyka, funkcja kongresowo-konferencyjna, usługi balneologiczne i uzdrowiskowe). Tak zdefiniowane obszary funkcjonalne mogą i powinny stanowić ważną wskazówkę dla 33

szkolnictwa zawodowego (a także wyższego) co do pożądanych kierunków kształcenia. W samej strategii przewidziano już pewne kierunki działań dla szkolnictwa zawodowego, a mianowicie wzmocnienia kształcenia na kierunkach rolniczych i związanych z branżą ceramiczną oraz energetyczną. Tak zdefiniowane kierunki rozwoju mogą spowodować, że w najbliższych latach pojawi się zwiększone (w stosunku do obecnego) zapotrzebowanie na takie zawody i specjalności kształcone na poziomie zasadniczym i średnim zawodowym, jak (podkreślono zawody i specjalności, których nie stwierdzono 7 w obecnej ofercie szkół zawodowych województwa): Technik włókiennik Technik odzieży Technik technologii odzieży Technik energetyk Technik energetyki odnawialnej Mechanik/operator maszyn i urządzeń leśnych Handlowiec energooszczędnych materiałów budowlanych Eko-recykler i inne zielone zawody Technik wzornictwa przemysłowego Technik technologii szkła Technik technologii ceramicznej Ceramik wyrobów ceramiki budowlanej Ceramik wyrobów użytkowych i ozdobnych Ogrodnik Rolnik Biomasażysta Technik fizjoterapii Technik fizykoterapii Technik rehabilitant Balneonolog Należy oczekiwać, że wskazane w Strategii obszary funkcjonalne będą stanowić dla samorządów powiatowych, będących organem prowadzącym dla szkół zawodowych istotną przesłankę kształtowania swojej oferty edukacyjnej. Trzeba jednak stwierdzić, analizując listę zawodów szkolonych w województwie łódzkim, że nie ma oprócz nielicznych wskazanych wyżej - wyraźnych braków, jeśli chodzi o zawody szkolone a zawody pożądane z punktu widzenia wskazanych obszarów funkcjonalnych województwa. Zawody najliczniej reprezentowane w szkolnictwie zawodowym w regionie na podstawie danych z Systemu Informacji Oświatowej to (pełną listę zamieszczono w aneksie nr 2, natomiast 7 Na podstawie danych z SIO oraz przeszukiwania stron internetowych szkół (websearch) 34

w aneksie nr 3 zamieszczono zestawienie liczby szkół kształcących w określonych zawodach i specjalnościach, dokonane na podstawie przeszukiwania stron internetowych szkół): Technik informatyk Technik ekonomista Technik logistyk Mechanik pojazdów samochodowych Technik hotelarstwa Technik mechatronik Technik mechanik Technik pojazdów samochodowych Technik budownictwa Fryzjer Kucharz Technik żywienia i gospodarstwa domowego Technik handlowiec Technik organizacji usług gastronomicznych Technik elektronik Technik obsługi turystycznej Technik żywienia i usług gastronomicznych Kucharz małej gastronomii Technik elektryk Technik usług fryzjerskich Technik architektury krajobrazu Elektromechanik pojazdów samochodowych Sprzedawca Technik cyfrowych procesów graficznych Technik mechanizacji rolnictwa Źródło: System Informacji Oświatowej, stan na 30.09.2012 r. Warto przytoczyć w tym miejscu wyniki dwóch badań realizowanych na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Łodzi. Pierwsze z nich miało miejsce w 2009 roku, a więc w warunkach bardzo dynamicznie zmieniającej się sytuacji może zostać uznane za nieaktualne, jednak uznaliśmy za zasadne wskazanie na kluczowe wyniki. Wg ustaleń z badania Branże przyszłości. Perspektywy rozwoju zasobów pracy w regionie łódzkim najwięcej firm zgłaszających zamiar zwiększenia zatrudnienia działa w branżach: budowlanej, ochroniarskiej, poligraficznej, energetycznej, AGD i farmaceutycznej. Firmy poszukiwały pracowników produkcyjnych: monterów, operatorów, 35

mechaników, pakowaczy oraz przedstawicieli handlowych i osób związanych z bezpośrednią obsługą klienta w branży handlowej. Z kolei raport Analiza treści ofert pracy zamieszczonych w internecie kierowanych do mieszkańców województwa łódzkiego z czerwca 2012 roku pokazuje, że najbardziej dynamiczne pod względem publikowanych ofert pracy branże to przetwórstwo przemysłowe oraz handel hurtowy i detaliczny/naprawa samochodów osobowych, przy czym zauważalny jest wzrost udziału przetwórstwa przemysłowego i spadek udziału handlu. Duże znaczenie mają też takie branże, jak działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, informacja i komunikacja; budownictwo oraz działalność finansowa i ubezpieczeniowa. Na pierwszym miejscu rankingu popularnych zawodów, stworzonego na podstawie publikowanych ofert, jest przedstawiciel handlowy, a następnie szwaczka, kierowca samochodu ciężarowego, specjalista do spraw sprzedaży, księgowy, programista aplikacji oraz doradca klienta. Przedstawione dane nie pokazują, by podmioty gospodarcze regionu wykazywały szczególne zapotrzebowanie na zawody odnoszące się do wskazanych obszarów rozwoju. 3.3. Współpraca szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami Jak wygląda współpraca szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami? Jakie są oczekiwania szkół zawodowych? Jakie są oczekiwania pracodawców? Na jakie bariery i problemy natrafia ta współpraca; czy mają one charakter subiektywny (niechęć, brak wzajemnego zrozumienia, tp.), czy obiektywny (regulacje prawne, istotna rozbieżność oczekiwań, tp.); jak radzą sobie szkoły i pracodawcy współpracujący z tymi problemami? Jaki jest najbardziej skuteczny sposób zachęcania pracodawców do nawiązywania trwałej współpracy ze szkołami/ instytucjami prowadzącymi kształcenie zawodowe? Co stanowi największą barierę w nawiązaniu tej współpracy? Czy bariery nawiązywania współpracy są jednakowe dla wszystkich typów firm, czy może istnieją pewne kategorie barier typowe dla pewnych typów firm, wyróżnionych w zależności od wielkości, branży, charakteru działalności lub innych cech? Ze 104 szkół i placówek kształcenia zawodowego, które wzięły udział w badaniu prawie wszystkie (99) zadeklarowały, że w okresie ostatnich 5 lat współpracowały z pracodawcami z terenu województwa łódzkiego. Obszarami współpracy deklarowanymi najczęściej przez obie grupy respondentów szkoły i placówki zawodowe oraz pracodawców jest organizacja praktyk zawodowych oraz organizacja zajęć praktycznych w zakładzie pracy. Szkoły również często współpracują 36

z pracodawcami w postaci wizyt w zakładach pracy, podczas których przybliżana jest uczniom specyfika zawodu. Badane szkoły i placówki kształcenia zawodowego deklarują większy zakres obszarów współpracy i na ogół częściej niż pracodawcy. Tabela 1 Obszary współpracy szkół i placówek zawodowych z pracodawcami z perspektywy obu grup respondentów Obszar współpracy % wskazań szkół/placówek zawodowych % wskazań pracodawców współpracujących Organizacja praktyk zawodowych 91,9% 89,1% Organizacja zajęć praktycznych w zakładzie pracy Wizyty w firmie, podczas których przybliżana jest uczniom specyfika zawodu 69,7% 49,8% 72,7% 31,8% Zatrudnienie młodocianego pracownika 34,3% 31,3% Udostępnianie do zajęć praktycznych sprzętu firmy Pomoc absolwentom szkoły w znalezieniu pracy Udział pracodawcy w spotkaniach w szkole, na których przybliżana jest uczniom specyfika zawodu 25,3% 26,9% 39,4% 26,4% 55,6% 17,4% Wspólne działania promocyjne 47,5% 13,9% Fundowanie przez pracodawcę sprzętu i wyposażenia szkoły Udział we wspólnych projektach finansowanych z funduszy Unii Europejskiej Wspólne tworzenie programów kształcenia Wspólne wdrażanie programu rozwojowego szkoły 23,2% 13,4% 12,1% 6,5% 15,2% 5,5% 9,1% 2% Fundowanie stypendiów dla najlepszych 13,1% 1% 37

uczniów szkoły zawodowej Nie wiem/trudno powiedzieć 0% 0,5% Inne 1% 6,5% Źródło: badanie CAWI szkół zawodowych, n=99; badanie CATI pracodawców, n=201 W obszarach współpracy takich jak organizowanie wspólnych działań promocyjnych, fundowanie sprzętu i wyposażenia szkoły, wizyty w firmie, podczas których przybliżana jest uczniom specyfika zawodu, czy udział we wspólnych projektach finansowanych z funduszy Unii Europejskiej większą aktywność wykazują firmy zatrudniające 50 pracowników i więcej. Powodem, dla którego pracodawcy współpracują ze szkołami zawodowymi w takim stopniu i akurat w tych, a nie innych obszarach jest głównie chęć zatrudnienia przyszłych absolwentów szkoły zawodowej (56,7%) i specyfika branży, w której funkcjonuje firma (52,7%). Pracodawcy, którzy wyrażają chęć rozpoczęcia współpracy ze szkołami zawodowymi w innych obszarach niż dotychczas najczęściej rozpoczęliby współpracę w ramach wspólnego tworzenia programów kształcenia (35 z 75 pracodawców, którzy rozszerzyliby zakres współpracy), współpracy we wspólnym realizowaniu projektów (34 z 75), a także działania związane z przybliżaniem uczniom specyfiki zawodu. 38

Wykres 4 Obszary, w ramach których pracodawcy rozszerzyliby zakres współpracy ze szkołami/placówkami zawodowymi 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Wspólne tworzenie programów kształcenia 35 Udział we wspólnych projektach finansowanych z funduszy Unii Europejskiej Udział w spotkaniach w szkole, na których przybliżana jest uczniom specyfika zawodu Wizyty w firmie, podczas których przybliżana jest uczniom specyfika zawodu 28 31 34 Wspólne wdrażanie programu rozwojowego szkoły 27 Wspólne działania promocyjne 26 Pomoc absolwentom szkoły w znalezieniu pracy 23 Organizacja zajęć praktycznych w zakładzie pracy Udostępnianie do zajęć praktycznych sprzętu firmy 16 15 Zatrudnienie młodocianego pracownika Fundowanie stypendiów dla najlepszych uczniów szkoły zawodowej 9 9 Organizacja praktyk zawodowych 6 Fundowanie sprzętu i wyposażenia szkoły Nie wiem/trudno powiedzieć 3 4 Inne 8 Źródło: badanie CATI pracodawców, n=75 Szkoły deklarują, że ich współpraca z pracodawcami ma najczęściej trwały charakter (57,6%). Współpraca zadaniowa i doraźna jest spotykana rzadziej (odpowiednio: 22,2% i 20,2%). Z kolei pracodawcy współpracę ze szkołami określają w większości jako doraźną (53,2%), rzadziej jako trwałą (32,8%) a najrzadziej współpracują w sposób zadaniowy (13,9%). Współpraca doraźna najczęściej podejmowana jest w grupie pracodawców zatrudniających do 9 osób (w porównaniu do innych grup wyróżnionych ze względu na kryterium wielkości zatrudnienia), zadaniowa w grupie pracodawców zatrudniających od 10 do 49 osób, natomiast trwała przez firmy duże (zatrudniające 50 pracowników i więcej). 39

Średnio szkoły i placówki, które wzięły udział w badaniu współpracują z 23 pracodawcami, jednak mediana wynosi odpowiednio 15, co oznacza, że połowa szkół podejmuje współpracę z pracodawcami w liczbie do 15 partnerów współpracy. Średnią zawyża część szkół, które deklarują współpracę ze znaczną liczbą pracodawców, co w przypadku maksymalnej wartości wynosi aż 116 pracodawców. Ponad połowa badanych szkół (51 z 99 deklarujących współpracę) nie miała żadnych problemów związanych ze współpracą z pracodawcami. Jeśli jednak problemy się pojawiały, wiązały się z rozbieżnością oczekiwań szkoły i firmy wobec wzajemnej współpracy (26 wskazań), z niechęcią pracodawców do pogłębiania lub kontynuowania współpracy (17 wskazań), z regulacjami prawnymi, które ograniczały, bądź uniemożliwiały wzajemną współpracę (16 wskazań). Kolejne problemy wskazywane przez badane podmioty wynikały z niewywiązywania się ze wspólnych postanowień dotyczących współpracy (11 wskazań) oraz z braku zrozumienia ze strony kierownictwa firmy dla działań podejmowanych przez szkołę (10 wskazań). Szkoły rozwiązują problemy we współpracy z pracodawcami głównie na drodze dialogu poprzez rozmowy i negocjacje. Sposobem na rozwiązywanie problemów jest również swego rodzaju zacieśnienie współpracy z partnerami. Dzieje się to m.in. poprzez organizowanie wspólnych spotkań i mnożenie kontaktów. Niekiedy szkoły zmuszone są zerwać współpracę, jednak na ogół starają się dostosowywać jak najbardziej do oczekiwań i możliwości pracodawców, np. poprzez organizację praktyk w dniach odpowiednich dla pracodawców, czy przesuwanie praktyk na okres wakacyjny, kiedy szanse przyjęcia praktykanta do firmy wzrastają z powodu urlopów pracowników. Podobnie jak szkoły i placówki kształcenia zawodowego, pracodawcy również w większości uznają wzajemną współpracę jako nieproblematyczną. 68,7% pracodawców nie miało żadnych problemów ze współpracą ze szkołami zawodowymi. Jeśli pojawiały się jednak jakieś trudności, wówczas związane były z regulacjami prawnymi istotnie ograniczającymi lub uniemożliwiającymi współpracę (10,9%) lub z rozbieżnościami w oczekiwaniach dotyczących wzajemnej współpracy (9%). Pracodawcy radzą sobie z występującymi problemami albo kończąc współpracę, albo poprzez próbę kontaktu z dyrekcją szkoły lub nauczycielami, a także z rodzicami uczniów. Dobrym rozwiązaniem jest powołanie koordynatora współpracy w obu typach instytucji. W przypadku problemów wynikających z uregulowań prawnych następuje dostosowywanie się do aktualnych przepisów i ograniczanie współpracy np. w postaci ograniczonej liczby zadań do wykonania przez stażystów, czy rezygnacji z inicjatywy wspólnego stworzenia nowego kierunku/zawodu w szkole. Szkoły i placówki zawodowe mają szeroki zakres oczekiwań wobec pracodawców, związanych ze wzajemną współpracą. Najwięcej podmiotów oczekuje, że podjęta współpraca zapewni możliwość organizacji praktyk w zakładach pracodawców współpracujących ze szkołą, pomoc 40

absolwentom w znalezieniu pracy, a także organizację zajęć praktycznych we współpracujących zakładach pracy oraz działania związane z przybliżaniem uczniom specyfiki ich zawodu. Wykres 5 Oczekiwania szkół/placówek zawodowych wobec podjętej współpracy z pracodawcami 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Organizacja praktyk w zakładach pracy współpracujących ze szkołą Pomoc absolwentom szkoły w znalezieniu pracy Organizacja zajęć praktycznych w zakładach pracy współpracujących ze szkołą Wizyty w firmie, podczas których przybliżana jest uczniom specyfika zawodu Wspólne działania promocyjne Udostępnienie szkole sprzętu do zajęć praktycznych Udział pracodawcy w spotkaniach w szkole, na których przybliżana jest uczniom specyfika zawodu Fundowanie przez pracodawcę stypendiów dla najlepszych uczniów szkoły Fundowanie przez pracodawcę sprzętu i wyposażenia szkoły Udział we wspólnych projektach finansowanych z funduszy Unii Europejskiej Pomoc szkole w nawiązywaniu współpracy z innymi pracodawcami w regionie Wspólne tworzenie programów kształcenia i/lub wspólne wdrażanie programu rozwojowego szkoły Zatrudnienie młodocianego pracownika 81,8% 76,8% 70,7% 67,7% 61,6% 58,6% 58,6% 55,6% 54,5% 49,5% 43,4% 38,4% 33,3% Inne 1,0% Źródło: badanie CAWI szkół zawodowych, n=99 Oczekiwania pracodawców wobec podjętej ze szkołami zawodowymi współpracy w większości przypadków dotyczą działań motywujących uczniów do udziału we wspólnych przedsięwzięciach (52,2% wskazań) oraz dostosowania oferty szkół do potrzeb pracodawców (45,8%). 41

Wykres 6 Oczekiwania pracodawców wobec podjętej współpracy ze szkołami/placówkami zawodowymi Motywowanie uczniów do udziału w podejmowanych wspólnie działaniach Zgodność nauczanych w szkole zawodów z zapotrzebowaniem firmy 45,8% 52,2% Możliwość wspólnego tworzenia programu nauczania dostosowanego do potrzeb firmy Współpraca formalnie uwzględniona w programie nauczania szkoły Chęć dyrekcji szkoły do pogłębiania współpracy 31,3% 29,4% 35,8% Nie wiem/trudno powiedzieć 12,4% Inne 6,0% Brak oczekiwań 4,5% Źródło: badanie CATI pracodawców, n=201 0% 20% 40% 60% Zdaniem szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe czynnikiem, który najbardziej zachęca firmy do nawiązywania trwałej współpracy ze szkołami zawodowymi jest możliwość pozyskania pracowników o pożądanych umiejętnościach praktycznych (76% wskazań). Kolejnymi, również często wskazywanymi czynnikami, są: możliwość pozyskania najlepiej wykwalifikowanych pracowników w preferowanym zawodzie (73,1%), możliwość pozyskania pracowników o pożądanej wiedzy (60,6%). Dla prawie połowy szkół takim czynnikiem są również pozytywne opinie na temat poziomu kształcenia w szkole (48,1%). Widoczne jest, że szkoły zawodowe zwracają uwagę na pragmatyczny aspekt nawiązywania przez pracodawców trwałej współpracy ze szkołami. Aspektem tym jest bowiem zdobycie pracowników o odpowiednich kompetencjach i kwalifikacjach. Zdaniem większości pracodawców największymi zachętami rozpoczęcia trwałej współpracy ze szkołami zawodowymi są możliwości pozyskania pracowników o pożądanych umiejętnościach praktycznych (72,8% wskazań), najlepiej wykwalifikowanych pracowników w preferowanym przez pracodawcę zawodzie (69,8%) oraz pracowników o pożądanej wiedzy (60,8%). Podejście prezentowane przez pracodawców jest więc tożsame z analogicznym stanowiskiem szkół w kwestii czynników zachęcających do współpracy. 42

Szkoły i placówki zawodowe najczęściej wskazują, że w nawiązywaniu trwałej współpracy z pracodawcami największą barierę stanowi niechęć po stronie pracodawcy. Kwestie związane z dostosowaniem oferty szkoły do oczekiwań pracodawców wskazywane są znacznie rzadziej jako bariera w nawiązywaniu współpracy. Wykres 7 Bariery w nawiązywaniu współpracy szkół/placówek zawodowych z pracodawcami z perspektywy szkół zawodowych 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Brak inicjatywy/niechęć ze strony pracodawcy do podejmowania współpracy Rozbieżność oczekiwań szkoły i firmy związanych ze wzajemną współpracą Brak zrozumienia ze strony pracodawcy dla działań podejmowanych przez szkołę Regulacje prawne ograniczające współpracę Brak możliwości organizacji praktyk zawodowych u pracodawców Nieadekwatny do potrzeb pracodawców program nauczania w szkołach zawodowych Nie wiem/trudno powiedzieć 36,5% 33,7% 29,8% 24,0% 21,2% 14,4% 57,7% Brak inicjatywy/niechęć ze strony uczniów Niedostosowanie profili nauczanych w szkole zawodów do potrzeb pracodawców 11,5% 11,5% Inne 2,9% Źródło: badanie CAWI szkół zawodowych, n=104 Zdaniem większości pracodawców barierami w nawiązywaniu współpracy ze szkołami zawodowymi jest brak szkół zawodowych na terenie funkcjonowania firmy (46,9%), ale również niedostosowanie oferty szkół do potrzeb pracodawców, czy ograniczenia finansowe pracodawców. Badanie wykazało, że wśród pracodawców zatrudniających do 9 pracowników odsetek wskazań dotyczących bariery w postaci braku inicjatywy lub niechęci ze strony dyrekcji placówki prowadzącej kształcenie zawodowe do podejmowania lub pogłębiania współpracy był wyższy niż w pozostałych grupach wyróżnionych ze względu na wielkość zatrudnienia. Najniższy 43

odsetek pracodawców, którzy wskazali, że barierą jest brak inicjatywy i niechęć ze strony uczniów cechował natomiast pracodawców zatrudniających 50 pracowników i więcej. Wykres 8 Bariery w nawiązywaniu współpracy szkół/placówek zawodowych z pracodawcami z perspektywy pracodawców 0% 20% 40% 60% Brak szkół zawodowych na terenie funkcjonowania firmy Niedostosowanie profili kształcenia nauczanych w szkole zawodów do potrzeb pracodawców Brak możliwości finansowych do organizacji praktyk zawodowych ze strony pracodawców Nieadekwatny do potrzeb pracodawców program nauczania w szkołach zawodowych 46,9% 45,6% 40,4% 38,4% Brak inicjatywy/niechęć ze strony uczniów Rozbieżność oczekiwań szkoły i firmy związanych ze wzajemną współpracą Regulacje prawne ograniczające współpracę Brak inicjatywy/niechęć ze strony dyrekcji placówki do podejmowania/pogłębiania 28,9% 22,7% 22,2% 21,9% Brak zrozumienia ze strony dyrekcji szkoły dla działań podejmowanych przez firmę Nie wiem/trudno powiedzieć Inne 10,7% 8,5% 8,2% Brak potrzeby współpracy Brak odpowiedniej ilości uczniów w szkołach zawodowych 1,2% 1,2% Źródło: badanie CATI pracodawców, n=401 Powodem braku współpracy ze szkołami i placówkami prowadzącymi kształcenie zawodowe wskazywanymi przez większość pracodawców jest brak propozycji współpracy ze strony placówki. Taki powód podało prawie 80% badanych. Widoczne jest zatem postrzeganie przez pracodawców współpracy w kategoriach korzyści wynikających głównie dla szkoły i dlatego to szkoła powinna być głównym inicjatorem wspólnych działań. Przerzucanie środka ciężkości na szkołę w kwestii nawiązywania współpracy może również świadczyć o niechęci pracodawców do 44

wpływania na kształt szkolnictwa zawodowego w regionie poprzez brak własnych inicjatyw w tym zakresie. Wykres 9 Powody braku współpracy pracodawców ze szkołami/placówkami zawodowymi 0% 20% 40% 60% 80% 100% Żadna szkoła nie zgłosiła się do firmy z taką propozycją 79,5% Młodzież wymaga pilnowania, a w firmie nie ma osoby, która mogłaby zająć się dozorem Nie mamy na to środków Nie mamy na to czasu Nie wiedzieliśmy o takiej możliwości Koniunktura jest tak słaba, że i tak nie znalazłoby się zajęcie dla młodych, ponieważ pracy ledwie starcza dla To strata czasu, ponieważ młodzież nie jest zainteresowana Mamy zbyt cenne maszyny, żeby pracowali na nich nie w pełni przygotowani pracownicy Nie widzimy potrzeby nawiązywania współpracy ze szkołami zawodowymi Inne Na terenie funkcjonowania firmy brakuje odpowiednich szkół zawodowych Żadna szkoła nie zgodziła się na propozycję współpracy Nie wiem/trudno powiedzieć 40,0% 32,0% 31,5% 31,0% 30,0% 20,0% 16,0% 9,0% 6,5% 6,5% 5,5% 1,5% Źródło: badanie CATI pracodawców, n=200 Relatywnie największy odsetek pracodawców niewspółpracujących ze szkołami z powodu deficytu środków finansowych widoczny jest w grupie pracodawców zatrudniających do 9 osób w porównaniu do innych grup wyróżnionych ze względu na wielkość zatrudnienia. 45

Uzyskane wyniki nie stanowią zaskoczenia ani nowości podobne wyniki, choć na mniejszej próbie szkół, uzyskano w badaniu przeprowadzonym w 2012 roku wśród dyrektorów łódzkich szkół ponadgimnazjalnych, zarówno zawodowych jak i ogólnokształcących pn. Oczekiwania łódzkich szkół ponadgimnazjalnych wobec pracodawców z regionu, przez Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli (uzyskano odpowiedzi z 21 szkół). 2/3 badanych, w tym głównie szkoły zawodowe, zadeklarowało prowadzenie stałej współpracy z pracodawcami. Szkoły oczekiwały przede wszystkim współdziałania w organizacji zajęć praktycznych i praktyk uczniowskich, zapewnienia pomocy dydaktycznych, udziału w spotkaniach z uczniami. Badane przez Centrum szkoły w połowie pozytywnie oceniały nastawienie pracodawców do współpracy. Te, które wyrażały opinie negatywne wskazywały na niechęć firm do długofalowej współpracy ze szkołami. Podobne wyniki uzyskano także w innych województwach, na co wskazuje m.in. raport Ocena stopnia zainteresowania pracodawców współpracą z placówkami kształcenia zawodowego w zakresie praktycznych form nauczania i przygotowania zawodowego w kontekście wdrażania Działania 9.2 PO KL, przygotowany na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Woj. Kujawskopomorskiego w 2010 roku i Ocena efektów współpracy przedsiębiorstw ze szkołami i placówkami kształcenia zawodowego oraz promocji przedsiębiorczości dzięki realizacji projektów w ramach komponentu regionalnego PO KL w województwie lubuskim 2011. Analizując wątek współpracy szkół z firmami warto zwrócić uwagę na bardzo interesujący pomysł miasta Łodzi, która w ocenie rozmówców z badania jakościowego jest liderem, jeśli chodzi o docenienie szkolnictwa zawodowego. Mianowicie w ubiegłym roku Prezydent Miasta po raz pierwszy przyznawała nagrody pod nazwą Łódzkie Łabędzie dla firm, które współpracują ze szkołami. Nominowanych było 19 firm, przyznano trzy Łódzkie Łabędzie. Wręczanie statuetek miało miejsce podczas specjalnej gali, która odbyła się w Pałacu Poznańskiego z udziałem władz miasta, parlamentarzystów, radnych, przedsiębiorców, szkół i instytucji związanych z edukacją. To dobry sposób na zwrócenie uwagi na znaczenie współpracy firm ze szkołami i szkół z przedsiębiorcami. Jednocześnie zauważono, że są powiaty bardzo mało aktywne w tym obszarze, co przekłada się także na gotowość do sięgania po dodatkowe fundusze - w powiecie kutnowskim, pajęczańskim, łódzkim wschodnim ani jedna szkoła nie brała udziału w jakimkolwiek projekcie w ramach Działania 9.2. Na zakończenie warto wskazać na pojawiające się nowe bariery w zakresie współpracy firm ze szkołami w obszarze dotychczas najbardziej aktywnym, a więc w rzemiośle. Okazuje się bowiem, jak wynika z badania jakościowego, że maleje liczba zakładów rzemieślniczych zainteresowanych szkoleniem młodocianych pracowników. Wynika to m.in. (w głównej mierze) z problemów z uzyskiwaniem na czas refundacji poniesionych z tego tytułu kosztów (dofinansowanie) oraz ze zmiany kwalifikacji pomocy publicznej, za jaką uznawane jest to dofinansowanie (z wyłączenia blokowego na pomoc de minimis). Co ważne, problemem większym od faktu uznania dofinansowania szkolenia młodocianego jako pomocy publicznej jest stojąca za tym bardzo obszerna biurokracja. 46

3.1. Adekwatność wsparcia w ramach Działania 9.2 PO KL do potrzeb szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe Czy wsparcie w ramach Działania 9.2 PO KL jest adekwatne do potrzeb szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe? Które działania, jakie formy wsparcia są szczególnie adekwatne do potrzeb szkół i placówek, które wymagają poprawy jako częściowo adekwatne, a z których należy w przyszłości zrezygnować? Co zmieniło się w funkcjonowaniu szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe, które realizują/ realizowały projekty w ramach Działania 9.2 PO KL? Które z ewentualnych zmian mają charakter długofalowy, a które krótkotrwały? Czy projekty realizowane w ramach Działania 9.2 PO KL wpłynęły na podniesienie atrakcyjności szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim? Atrakcyjność rozumiana jako dostosowanie szkolnictwa zawodowego do oczekiwań pracodawców. W jakich obszarach nastąpiło ewentualne podniesienie atrakcyjności szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim? Czy projekty realizowane w ramach Działania 9.2 PO KL wpłynęły na podniesienie jakości szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim? Jakość rozumiana jako poniesienie standardu oferowanych usług dydaktycznych. W jakich obszarach nastąpiło ewentualne podniesienie jakości szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim? Jakie zmiany należy wprowadzić w interwencji Europejskiego Funduszu Społecznego w latach 2014-2020 w zakresie wspierania szkolnictwa zawodowego? jakie obszary wsparcia powinny zostać wzięte pod uwagę w latach 2014-2020; - Czy sposób i zakres finansowania szkół zawodowych w obecnej perspektywie finansowej w ramach PO KL jest w pełni wyczerpujący? Jeśli nie, jak należy go ukierunkować/doprecyzować?; - Jakie są możliwe sposoby zapewnienia pełniejszej spójności ofert szkół zawodowych wobec kierunków rozwoju województwa łódzkiego zaplanowanego do 2020 roku?; - Czy wsparcie powinno być zróżnicowane w zależności od lokalizacji szkoły? Jej typu (szkoła zasadnicza, technikum, inna placówka)? Zawodów, w jakich kształci?; - Jakie kryteria wyboru projektów należałoby stosować w nowej perspektywie, by uzyskać pożądane zmiany? Adekwatność Ze 104 szkół i placówek kształcenia zawodowego, które wzięły udział w badaniu, w 67 realizowany był projekt w ramach Działania 9.2 PO KL. W ramach wsparcia współpracy szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami w zakresie organizacji staży i/lub praktyk dla uczniów szkół obejmujących praktyczną naukę zawodu oraz pokrycie kosztów opiekuna stażu skorzystało 28 badanych. 47

W ramach tej samej kategorii wsparcia, jednak w zakresie odpowiadającym przygotowaniu zawodowym młodocianego pracownika, obejmującym naukę zawodu lub przyuczenie do wykonywania określonej pracy skorzystało 8 szkół biorących udział w badaniu. Liczebności szkół, które skorzystały ze wsparcia w zakresie tworzenia programu rozwojowego przedstawia poniższa tabela: Tabela 2 Formy wsparcia, z których skorzystały szkoły w zakresie tworzenia programu rozwojowego Forma wsparcia Liczebność szkół i placówek kształcenia zawodowego dodatkowe zajęcia (pozalekcyjne i pozaszkolne) dla uczniów ukierunkowane na rozwój kompetencji kluczowych, ze szczególnym uwzględnieniem ICT, języków obcych, przedsiębiorczości, nauk przyrodniczo-matematycznych dodatkowe zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze oraz specjalistyczne służące wyrównywaniu dysproporcji edukacyjnych w trakcie procesu kształcenia wyposażenie szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe w nowoczesne materiały dydaktyczne (w tym podręczniki szkolne) zapewniające wysoką jakość kształcenia doradztwo i opiekę pedagogiczno-psychologiczną dla uczniów wykazujących problemy w nauce lub z innych przyczyn zagrożonych przedwczesnym wypadnięciem z systemu szkolnictwa współpraca szkół i/lub placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami i instytucjami rynku pracy służącą podnoszeniu kwalifikacji zawodowych uczniów jako przyszłych absolwentów i wzmacnianie ich zdolności do zatrudnienia oraz pokrycie kosztów opiekuna stażu modernizacja oferty kształcenia zawodowego i dostosowanie jej do potrzeb lokalnego i regionalnego rynku pracy (wprowadzenie nowych kierunków kształcenia, modyfikacja programów nauczania na kierunkach istniejących) 57 50 49 35 32 28 efektywne programy doradztwa edukacyjno-zawodowego 26 wdrożenie nowych, innowacyjnych form nauczania i oceniania 25 48

cechujących się wyższą skutecznością niż formy tradycyjne wdrażanie programów i narzędzi efektywnego zarządzania placówką oświatową przyczyniających się do poprawy jakości nauczania 11 Źródło: badanie CAWI szkół zawodowych, n=67 Najpopularniejszymi formami wsparcia były więc zajęcia dodatkowe, zajęcia dydaktyczne i pozalekcyjne oraz wyposażenie szkół w nowoczesne materiały dydaktyczne. 8 Generalnie wsparcie oferowane w ramach Działania 9.2 zostało ocenione przez badane szkoły jako odpowiadające na potrzeby szkoły, przy czym częściej dotyczyło to programów rozwojowych, a nieznacznie rzadziej współpracy szkół z pracodawcami w organizacji staży, praktyk czy przygotowania zawodowego młodocianych. Nie wskazano przy tym form nie przydatnych całkowicie. Pośrednio przydatność wszystkich form została wskazana poprzez odpowiedzi na pytania dotyczące przyszłej perspektywy odnosząc się do możliwego wsparcia szkół zawodowych w przyszłości badani wskazywali wszystkie obecnie możliwe formy. Szczególny nacisk nadal kładli przy tym na wsparcie w zakresie wyposażenia szkół/placówek prowadzących kształcenie zawodowe oraz wsparcie współpracy szkół z pracodawcami (na te działania wskazywały prawie wszystkie podmioty biorące udział w badaniu). Podkreślić należy również wysoką punktację przyznaną formie wsparcia w postaci organizacja staży i/lub praktyk dla uczniów. Szczegółowy rozkład wskazań dla poszczególnych form zawiera poniższa tabela. Tabela 3 Formy wsparcia rekomendowane przez szkoły do realizacji w przyszłości Forma wsparcia Liczebność szkół i placówek kształcenia zawodowego w ramach wsparcia współpracy szkół/placówek zawodowych z pracodawcami: organizacja staży i/lub praktyk dla uczniów szkół zawodowych obejmujących praktyczną naukę zawodu oraz pokrycie kosztów opiekuna stażu przygotowanie zawodowe młodocianego pracownika, obejmujące naukę zawodu lub przyuczenie do wykonywania 88 40 8 Podobny ranking form powstał w wyniku badania Ocena zainteresowania i zdolności absorpcyjnych podmiotów aplikujących w ramach Działania 9.2, 9.3 wraz z analizą strategiczną kierunku wsparcia w ramach Działania 9.2, 9.3 w następnych latach wdrażania komponentu regionalnego POKL w województwie łódzkim 49

określonej pracy w ramach tworzenia programów rozwojowych szkół/placówek zawodowych: wyposażenie szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe w nowoczesne materiały dydaktyczne (w tym podręczniki szkolne) zapewniające wysoką jakość kształcenia współpraca szkół i/lub placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami i instytucjami rynku pracy służącą podnoszeniu kwalifikacji zawodowych uczniów jako przyszłych absolwentów i wzmacnianie ich zdolności do zatrudnienia oraz pokrycie kosztów opiekuna stażu dodatkowe zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze oraz specjalistyczne służące wyrównywaniu dysproporcji edukacyjnych w trakcie procesu kształcenia dodatkowe zajęcia (pozalekcyjne i pozaszkolne) dla uczniów ukierunkowane na rozwój kompetencji kluczowych, ze szczególnym uwzględnieniem ICT, języków obcych, przedsiębiorczości, nauk przyrodniczo-matematycznych modernizacja oferty kształcenia zawodowego i dostosowanie jej do potrzeb lokalnego i regionalnego rynku pracy (wprowadzenie nowych kierunków kształcenia, modyfikacja programów nauczania na kierunkach istniejących) wdrożenie nowych, innowacyjnych form nauczania i oceniania cechujących się wyższą skutecznością niż formy tradycyjne doradztwo i opiekę pedagogiczno-psychologiczną dla uczniów wykazujących problemy w nauce lub z innych przyczyn zagrożonych przedwczesnym wypadnięciem z systemu szkolnictwa 92 79 73 73 69 58 53 efektywne programy doradztwa edukacyjno-zawodowego 50 wdrażanie programów i narzędzi efektywnego zarządzania placówką oświatową przyczyniających się do poprawy jakości nauczania 44 Źródło: badanie CAWI szkół zawodowych, n=104 50

Prawie połowa (49%) badanych szkół nie wie jakie formy wsparcia inne niż oferowane aktualnie w ramach Działania 9.2 PO KL - należałoby wprowadzić w przyszłości. Nieco ponad 21% nie widzi potrzeby wprowadzania nowych form wsparcia. Jeśli natomiast dana placówka miała ugruntowane stanowisko na dany temat, to wśród form wsparcia, które należałoby wprowadzić w przyszłości, znalazły się takie jak: kształtowanie kompetencji psychospołecznych uczniów, organizacja kursów zawodowych, możliwość zdobywania dodatkowych uprawnień i kwalifikacji przez uczniów, zaproszenie pracodawców do szkoły, promocja kształcenia zawodowego, klasy patronackie, monitoring potrzeb pracodawców, wsparcie w pisaniu projektów, poprawa sieci internetowej, wizyty studyjne, wyjazdy na targi edukacyjne, staże i praktyki zawodowe za granicą, tworzenie centrów kształcenia zawodowego, pracownie specjalistyczne w szkołach organizowane przez pracodawców, wsparcie doskonalenia kadry dydaktycznej szkoły, projekty inwestycyjne. Widoczna jest nieznajomość oferty wsparcia w ramach Działania 9.2 PO KL, ponieważ w zasadzie wszystkie z wyżej wymienionych działań mogły być realizowane w niniejszym Działaniu. Spośród 36 szkół, które wzięły udział w badaniu a nie realizowały projektu w ramach Działania 9.2 PO KL 8 placówek wskazało, że powodem był brak środków finansowych niezbędnych do zapewnienia wkładu własnego. Taka sama liczba wskazała, ze powodem był fakt, że złożone wnioski nie uzyskały akceptacji. Nieadekwatność form wsparcia do potrzeb szkoły jako powód nie realizowania projektów wskazało tylko 7 placówek, natomiast dla 6 badanych podmiotów powodem była obawa nadmiaru obowiązków związanych z realizacja projektów. 3 szkoły wskazały również, że ich organ prowadzący nie był zainteresowany realizacją tego typu przedsięwzięć, a w 4 placówkach nauczyciele byli niechętni do realizowania projektów. Uczestnicy badania jakościowego także byli zgodni, że wsparcie dla szkół zawodowych, oferowane w ramach Priorytetu IX PO KL było niezwykle potrzebne i odpowiadające na potrzeby tego obszaru edukacji. Podkreślano jednak co widać też w badaniu ilościowym że z punktu widzenia szkół najważniejszą, najbardziej adekwatną formą była możliwość zakupu sprzętu. Z tego punktu patrząc, wadą Działania 9.2 było ograniczenie cross-financingu do 10% na ogólnych zasadach przyjętych dla PO KL. Dużą zmiana na plus było wprowadzenie w 2012 roku 51

możliwości zwiększania tego limitu, z czego Urząd Marszałkowski Woj. Łódzkiego skorzystał, przyznając dla konkursów ogłaszanych od roku 2012 limit do 45%. Jednocześnie przedstawiciel IP wskazywał, że w początkowym okresie szkoły zawodowe i ich organy założycielskie miały problem, żeby skutecznie przygotowywać projekty. Brakowało im bowiem wiedzy i umiejętności w tym zakresie. Warto zauważyć, że mimo stymulowania przez IP od samego początku za pomocą kryteriów strategicznych współpracy szkół z pracodawcami w ramach projektów to jednak w początkowym okresie realizacji POKL jedynie niewielka część wyłonionych do realizacji projektów w ramach realizacji programu rozwojowego przewidywała współpracę szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami. Poniższe zestawienie kryteriów strategicznych, stosowanych w kolejnych latach przez IP w ramach ogłaszanych konkursów pokazuje, że beneficjenci byli wyraźnie zachęcani do podejmowania współpracy z pracodawcami w ramach programów rozwojowych oraz poprzez realizację staży i praktyk. Dopiero jednak nadanie kryterium odnoszącego się do współpracy w ramach realizacji staży i praktyk wyższej wagi w II połowie 2010 roku spowodowało wyraźne zwiększenie zainteresowania tą formą, a przywrócenie premiowania współpracy z pracodawcami w ramach programów rozwojowych, jakie miało miejsce w 2011 i ponownie w 2013 roku (w 2012 nie było konkursów na standardowe projekty w ramach 9.2) spowodowało zainteresowanie tą formą. Warto w tym miejscu zauważyć, że wśród kryteriów strategicznych w kolejnych latach, poczynając od 2010, pojawiały się takie, które stymulowały podejmowanie działań zwiększających zgodność szkolnictwa zawodowego z kierunkami rozwoju nakreślonymi przez Strategię Łódzkie 2020. Plan działania z Kryteria strategiczne roku 2007-2008 Realizacja programy rozwojowe szkół zawodowych we współpracy z przedsiębiorstwami. 8 pkt 2009 Projekt zakłada współpracę z pracodawcami w zakresie podnoszenia kwalifikacji zawodowych uczniów jako przyszłych absolwentów i wzmacnianie ich zdolności do zatrudniania (w tym zwłaszcza w zakresie praktycznej nauki zawodu) 5 pkt Projekt zakłada realizację zajęć dodatkowych ukierunkowanych na minimum 3 kompetencje kluczowe w rozumieniu zaleceń Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. 5 pkt Projekt zakłada wykorzystanie sprzętu ICT zakupionego ze środków EFS w katach 2004-2006 5 pkt Projekt jest komplementarny z inwestycjami zrealizowanymi, realizowanymi lub planowanymi do realizacji (beneficjent podpisał umowę o dofinansowanie realizacji projektu), współfinansowanymi ze źródeł wspólnotowych innych niż EFS 5 pkt 2010 v1 1. Projekt zakłada współpracę z pracodawcami w zakresie podnoszenia kwalifikacji zawodowych uczniów jako przyszłych absolwentów i wzmacnianie ich zdolności do zatrudniania (w tym zwłaszcza w zakresie praktycznych form nauczania staże i praktyki) 5 pkt 2. Projekt zakłada realizację zajęć dodatkowych ukierunkowanych na minimum 3 kompetencje kluczowe w rozumieniu zaleceń Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r (2006/962/WE) 5 pkt 3. Projekt zakłada wykorzystanie sprzętu ICT zakupionego ze środków Europejskiego 52

Funduszu Społecznego w latach 2004-2006. 5 pkt 4. Projekt jest komplementarny z inwestycjami zrealizowanymi, realizowanymi lub planowanymi do realizacji (beneficjent podpisał umowę o dofinansowanie realizacji projektu), współfinansowanymi ze źródeł wspólnotowych innych niż Europejski Fundusz Społeczny. 5 pkt 2010 v2 1.Projekt zakłada współpracę z pracodawcami w zakresie podnoszenia kwalifikacji zawodowych uczniów jako przyszłych absolwentów i wzmacnianie ich zdolności do zatrudniania (w tym zwłaszcza w zakresie praktycznych form nauczania staże i praktyki). 10 pkt 2.Projekt zakłada realizację zajęć pozalekcyjnych/ pozaszkolnych ukierunkowanych na minimum 3 kompetencje kluczowe w rozumieniu zaleceń Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. (2006/962/WE). 5 pkt 3.Projekt zakłada wykorzystanie sprzętu zakupionego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w latach 2004-2006. 5 pkt 4.Projekt jest komplementarny z inwestycjami zrealizowanymi, realizowanymi lub planowanymi do realizacji (beneficjent podpisał umowę o dofinansowanie realizacji projektu), współfinansowanymi ze źródeł wspólnotowych innych niż EFS. 5 pkt 5.Projekt zakłada, że minimum 10% zajęć lekcyjnych uwzględnia naukę wdrażania oraz instalacji technologii ograniczających emisję CO2 do atmosfery. 5 pkt 6. Projekt zakłada kształcenie zawodowe na kierunkach związanych z turystyką, hotelarstwem, logistyką. 5 pkt 2011 1. Projekt zakłada realizację zajęć pozalekcyjnych/pozaszkolnych ukierunkowanych na kształcenie w kierunkach związanych z mechatroniką /sektorem AGD/przemysłem tekstylno-odzieżowym/ ceramicznym/ict/przetwórstwem rolno-spożywczym lub zieloną gospodarką, w tym z wdrażaniem oraz instalacją technologii ograniczających emisję CO2 lub w zawodach związanych z Budownictwem Naturalnym - zgodnie z celami określonymi w strategii Europa 2020. 10 pkt 2. W ramach projektu wsparciem objęta jest szkoła specjalna prowadząca kształcenie zawodowe lub w grupie docelowej projektu znajdują się osoby niepełnosprawne. 10 pkt 3. Projekt zakłada wsparcie we wdrożeniu kształcenia modułowego w szkole, w której do tej pory nie było ono prowadzone lub wsparcie realizowanego już w danej szkole kształcenia modułowego. 10 pkt 4. Projekt jest realizowany we współpracy z przynajmniej jednym przedsiębiorstwem w zakresie realizacji programu rozwojowego, przy czym współpraca obligatoryjnie zawiera realizację praktyk i/lub staży w przedsiębiorstwie dla uczniów szkół i placówek oświatowych prowadzących kształcenie zawodowe oraz/lub Wnioskodawca ma podpisaną umowę o dofinansowanie realizacji projektu w ramach V Osi Priorytetowej RPO WŁ, Działania 5.3 Infrastruktura Edukacyjna. 10 pkt 2013 1. Współpraca szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami w zakresie: organizacji staży i/lub praktyk dla uczniów szkół zawodowych obejmujących praktyczną naukę zawodu oraz pokrycie kosztów opiekuna stażu, przygotowania zawodowego młodocianego pracownika, obejmującego naukę zawodu lub przyuczenie do wykonywania określonej pracy. 10 pkt 2. Projekt zakłada współpracę ze środowiskiem przedsiębiorców w celu opracowania i realizacji założeń programu rozwojowego, w tym ukierunkowanie działań na organizację staży i praktyk zawodowych w przedsiębiorstwach. 10 pkt 3. Projekt skierowany jest do uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym uczniów zdolnych. 5 pkt 53

4. Projekt zakłada realizację zajęć pozalekcyjnych/pozaszkolnych ukierunkowanych na kształcenie w kierunkach związanych z zieloną gospodarką, podnoszących poziom wiedzy wobec proekologicznych rozwiązań tj.: systemów grzewczych i elektrycznych, systemów opartych na odnawialnych źródłach energii i biopaliwach, zaopatrzenia w wodę, oczyszczania ścieków, oszczędzania energii, przetwarzania odpadów oraz ekobudownictwa. 5 pkt 5. Beneficjent zapewnia publiczny wkład własny na poziomie 15% wartości projektu. 5 pkt 6. Projekt zakłada udzielenie wsparcia na wykorzystanie nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT) w procesie kształcenia umożliwiających uatrakcyjnienie treści i formy przekazu 5 pkt Zwiększenie zainteresowania projektami stażowymi i w konsekwencji większy odsetek realizowanych projektów z elementem stażu, w ocenie przedstawiciela UM nastąpiło w wyniku kompilacji następujących czynników: zdobyte doświadczenie w prowadzenia projektów przez beneficjentów, wyodrębnienie w SzOP stosownego typu operacji oraz podniesienie wartości kryteriów strategicznych, premiującym projekty realizowane we współpracy z przedsiębiorstwami. Za jedno z najsensowniejszych działań PO KL uważa Działanie 9.2 przedstawiciel Izby Rzemieślniczej. Daje ono duże możliwości i nie ma potrzeby dokonywania zmian w przyszłej perspektywie w tym zakresie. Oceniając adekwatność Działania 9.2 uczestnicy badania jakościowego zwracali także uwagę na niewykorzystany potencjał komplementarności EFS i EFRR. W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego, Działania V.3, istniała możliwość finansowania wydatków typowo inwestycyjnych również w szkołach zawodowych, ale kwota środków przeznaczonych na to Działanie nie pozwoliła na zbyt wiele 9 (zwłaszcza, że obejmowało ono wszelką infrastrukturę edukacyjną). Uznano, że w przyszłości należy większy nacisk położyć na synchronizację działań tak, by doposażenie finansować z EFRR, a ze środków EFS przede wszystkim działania miękkie zgodnie z jego przeznaczeniem. Na adekwatność wsparcia z Działania 9.2 wskazują także inne badania ewaluacyjne, np. Ocena barier w zakresie aplikowania i realizacji projektów w ramach Działania 9.2 PO KL lubelskie, 2011. Wpływ i jego trwałość Realizacja projektów w ocenie uczestników badania ilościowego pozwoliła w większości przypadków na rozszerzenie oferty dydaktycznej szkoły (52 badane jednostki) oraz modernizację wyposażenia szkoły w zakresie praktycznej nauki zawodu (50). W znacznej liczbie placówek nastąpiły również pozytywne zmiany związane ze współpracą z pracodawcami (39 wskazań). 9 W obszarze szkolnictwa zawodowego sfinansowane zostały projekty związane z wyposażeniem szkół powiatu wieluńskiego, powiatu opoczyńskiego, technikum i ZSZ ZDZ w Łodzi 54

Wykres 10 Zmiany w funkcjonowaniu szkół zawodowych po rozpoczęciu realizacji projektów 0 10 20 30 40 50 60 Rozszerzenie oferty dydaktycznej szkoły Zakup/wymiana wyposażenia szkoły do praktycznej nauki zawodu Poszerzenie, bądź nawiązanie współpracy z pracodawcami Promocja kierunków kształcenia atrakcyjnych dla pracodawców 28 39 50 52 Zwiększenie wymiaru zajęć praktycznych 19 Uruchomienie nowych kierunków kształcenia Inne zmiany 11 14 Trudno powiedzieć 3 Źródło: badanie CAWI szkół zawodowych, n=67 Jeśli po rozpoczęciu realizacji projektu w szkole, bądź placówce prowadzącej kształcenie zawodowe nastąpiło rozszerzenie oferty dydaktycznej szkoły, to w zdecydowanej większości przypadków zmiana ta miała w opinii badanych pozytywny wpływ na dostosowanie szkolnictwa zawodowego do oczekiwań pracodawców (44 wskazań oznaczających wpływ na 52 badanych udzielających odpowiedzi na pytanie). Podobny wpływ w opinii badanych miały zmiany związane z poszerzeniem, bądź nawiązaniem współpracy z pracodawcami (35 na 39), promocją kierunków kształcenia atrakcyjnych dla pracodawców (27 na 28), zakupem, bądź wymianą wyposażenia szkoły do praktycznej nauki zawodu (47 na 50), uruchomieniem nowych kierunków kształcenia (11 na 14), zwiększeniem wymiaru zajęć praktycznych (18 na 19). Zaobserwowane zmiany według deklaracji badanych miały również pozytywny wpływ na podniesienie jakości oferowanych w szkole usług dydaktycznych: rozszerzenie oferty dydaktycznej szkoły w 47 przypadkach na 52, poszerzenie, bądź nawiązanie współpracy z pracodawcami w 36 na 39, promocja kierunków kształcenia atrakcyjnych dla pracodawców w 27 na 28, zakup/wymiana wyposażenia szkoły do praktycznej nauki zawodu we wszystkich przypadkach, uruchomienie nowych kierunków kształcenia w 13 na 14, zwiększenie wymiaru zajęć praktycznych we wszystkich przypadkach. 55