MARTA ADAMCZYK Różne drogi osiągania celów w nauczaniu przyczynowo skutkowym
O rozwijaniu umiejętności myślenia przyczynowo skutkowego ( ) W przyrodzie nie ma nic stałego. Wszystko jest w ciągłym stanie przekształcania się, ruchu i zmiany. Stwierdzamy jednak, że nic nie powstaje po prostu z niczego, zawsze istnieje coś poprzedzającego.( ) 1 Od starożytności wielcy filozofowie stawiali pytania o przyczyny istniejącego stanu rzeczy, zarówno w sferze abstrakcji jak i konkretnych zjawisk przyrodniczych. Filozofia starożytnego Wschodu przyczyniła się do rozwoju filozofii i nauk przyrodniczych w świecie antycznym. Takie postaci jak Demokryt, Arystoteles (pierwsza klasyfikacja przyczyn), Kant, Newton wprowadzali swoiste zmiany pogłębiając pojmowanie relacji przyczynowoskutkowych. 2 Słowo klucz Dlaczego? jest najczęściej pojawiającym się na przestrzeni rozwoju nauk przyrodniczych. Czy słusznie? Stawiając pytanie dlaczego? wyrażamy chęć podjęcia próby określenia ( nazwania ) przyczyny zjawiska, sytuacji. Badania wskazują, że ( ) pytania typu dlaczego? mogą w ogóle nie dotyczyć ani zmian zachodzących w czasie ani istoty powstania zjawiska. 3 Jak więc kreować myślenie przyczynowo skutkowe? Oczekując prawidłowego myślenia w omawianym zakresie musimy uwzględniać umiejętność wyjaśniania i interpretacji. Potwierdzony został związek tych dwóch obszarów umiejętności. Dlatego też, chcąc je rozwijać musimy budować pytania rozszerzone o wyjaśnianie i interpretację. Przykład: przyjmujemy, że X oznacza jakąś sytuację, zjawisko, to pytanie rozszerzone przyjmie postać: Dlaczego X.i w jaki sposób.. Dlaczego X. i w jakich warunkach. Dlaczego i kiedy X. Tak w przypadku pytań o przyczyny. A co z pytaniami o skutki? Zamierzony efekt uzyskamy wtedy, gdy o skutki zapytamy po wyczerpującej odpowiedzi na pytanie o przyczynę (fakt i wyjaśnienie, interpretacja), np. Dlatego, że X w taki sposób to skutek(i). Dlatego, że X w takich warunkach to.skutek(i) Dlatego, że X tylko wtedy gdy to. Konsekwentnie stosując taką formę pracy z uczniem mamy szansę rozwijać umiejętność myślenia o przyczynach nie tylko w kategorii faktu ale i okoliczności faktu. Stąd już łatwiejsza droga do pytania o skutki. Zadania, które sprawdzają umiejętność myślenia przyczynowo-skutkowego to nie tylko te, które budujemy z wykorzystaniem modeli i schematów (choć te najprościej obrazują omawiane umiejętności.) Ważne z punktu widzenia dydaktycznego są zadania otwarte. Funkcją tych zadań jest kształcenie umiejętności formułowania opisów wyjaśniających, stosowania właściwej terminologii i nazewnictwa oraz, co równie istotne, eliminowanie języka potocznego. Wskazując na różne drogi osiągania sukcesu nauczania przyczynowoskutkowego nie można nie wspomnieć o rodzajach związków przyczynowo-skutkowych. 1 Bohm D., Przyczynowość i przypadek w fizyce współczesnej, W-wa 1961, s. 17 2 Heller M., Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Kraków 2004 3 Jakubowicz S. Plebański., Rybicka K. Udzik B., Uczenie się i egzamin w oczach uczniów, XIII Konferencja PTDE, Łomża 5-7. 10. 2007
Nie tylko nauczyciel ale i uczeń powinien znać rodzaje związków i podejmować próby rozwiązywania zadań z wykorzystaniem wspomnianych schematów. Do najczęściej występujących należą: 1. Ciąg przyczynowo-skutkowy 2. Relacje zwrotne 3. Zależność pośrednia 4. Zależność wielopłaszczyznowa 1. A B C D 2. A B 3A B G D F C E B A 4 A B A B B A Kształcenie umiejętności z wykorzystaniem schematów należy dopasować do odpowiedniego etapu edukacyjnego. Na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej należy zapoznać uczniów z wszystkimi możliwościami zachodzących związków. Przykładem ćwiczenia tej umiejętności jest rozwiązywanie zadań przyczynowo-skutkowych dwutorowo: na operacjach słownych i na zastosowaniu odpowiedniego schematu. Tym samym mamy okazję do wprowadzenia fazy wyjaśniająco-interpretacyjnej. Analiza zadań maturalnych o charakterze przyczynowo-skutkowym przeprowadzona zarówno dla geografii jak i dla pozostałych przedmiotów wskazuje, że większość uczniów ma poważne problemy z rozwiązaniem tego typu zadań. Przykładowe komentarze CKE dotyczące zadań typu przyczynowo-skutkowego, których wskaźnik łatwości mieścił się w przedziale 0,00-0,50 to: Niedostrzeganie zależności przyczynowo-skutkowych i błędna terminologia Brak wiedzy na temat współzależności elementów środowiska przyrodniczego Brak myślenia w kategorii przyczyna skutek, zdający nie potrafili wykazać związku pomiędzy.
Brak umiejętności przekształcania tekstu źródłowego tak, by powstał schemat przyczynowo-skutkowy Brak umiejętności dostrzegania konsekwencji przebiegu zjawiska Nazwanie przyczyny i określenie skutków wskazywało na ogromną nieporadność językową To tylko niektóre z mnóstwa wniosków, jakie opracowali egzaminatorzy i weryfikatorzy egzaminu maturalnego. Konieczność kształcenia umiejętności myślenia przyczynowo-skutkowego powinna być rozwijana na wszystkich przedmiotach, w tym również na lekcjach wychowawczych. Przenikanie słownictwa naukowego w życie codzienne, ( nie zawsze właściwie zastosowane), zastępowanie słownictwem potocznym terminologii naukowej, to podstawowe grzechy główne uczniów mających problemy z omawianymi rodzajami zadań. Powinniśmy zdać sobie sprawę z ogromu korzyści świadomego nauczania przyczynowoskutkowego: - umiejętność przedmiotowa (np. na lekcjach geografii) - umiejętność ponadprzedmiotowa - uniwersalizm myślenia przyczynowo-skutkowego w życiu (w praktyce, postawy życiowe) A może rozpocząć od metody najprostszej, najbliższej życiu i doświadczeniu młodego człowieka od przysłów i powiedzeń, które obrazują zachodzące związki. Bo Czego wiosna nie zasieje tego jesień nie zrodzi
CZĘŚĆ WARSZTATOWA PRZYSŁOWIA I POWIEDZENIA MĄDROŚCIA NARODÓW 1. Nie ma dymu bez ognia 2. Gdzie drwa rąbią tam wióry lecą 3. Cicha woda brzegi rwie 4. Bez pracy nie ma kołaczy 5. Nosił wilk razy kilka ponieśli i wilka 6. Gdzie dwóch się bije tam trzeci korzysta 7. Kto pod kim dołki kopie ten sam w nie wpada 8. Czym skorupka za młodu nasiąknie tym na starość trąci 9. Jak Kuba Bogu tak Bóg Kubie 10. Póty dzban wodę nosi, póki się ucho nie urwie 11. Ziarnko do ziarnka a zbierze się miarka 12. Jaki Pan taki kram 13. Nie ma tego złego co by na dobre nie wyszło