Adam Gnieciak AKTA FORMACJI GRANICZNYCH Z LAT 1918 1939 W ARCHIWUM WOJSK OCHRONY POGRANICZA Archiwum Wojsk Ochrony Pogranicza gromadzi, opracowuje i udostępnia akta formacji, których działalność związana jest z ochroną granicy państwowej. Znajdują się w nim również materiały archiwalne z okresu międzywojennego; zostały one przekazane przez Centralne Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w roku 1957 w stanie nieuporządkowanym i bez pomocy o charakterze ewidencyjnym. W toku żmudnej i długotrwałej pracy zdołano do roku 1970 rozsegregować i częściowo uporządkować akta wszystkich, znajdujących się w Archiwum WOP, formacji sprawujących ochronę granicy państwowej w latach 1918 1939, a więc: Wojskowej Straży Granicznej, Strzelców Granicznych, batalionów wartowniczych, batalionów celnych i Straży Celnej oraz Korpusu Ochrony Pogranicza 1. Umożliwiło to udostępnienie do badań naukowych 3.426 jednostek archiwalnych obejmujących akta wspomnianych formacji. Ochrona granicy państwowej w latach 1918 1939 1 Nie zachowały się, niestety (poza kilkoma przekazami źródłowymi) akta Straży Granicznej z lat 1918 1919, zaś ocalały w formie szczątkowej (96 j.a.) zespół akt Komendy Głównej Straży Granicznej (1928 1933) przechowywany jest w Archiwum Akt Nowych. Por. Archiwalny Biuletyn Informacyjny Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Warszawa 1958, s. 51 52. Niewielka ilość akt Straży Granicznej z okresu 1928 1939 (12 j.a.) znajduje się również w Centralnym Archiwum Wojskowym. Są to głównie rozkazy, skrypty wykładów oraz akta mobilizacyjne.
Formacje ochraniające polską granicę państwową w latach 1918 1939 ulegały, zwłaszcza w pierwszym okresie po odzyskaniu niepodległości, licznym przekształceniom organizacyjnym. Już 18 grudnia 1918 roku tymczasowym dekretem Naczelnika Państwa powołano do życia Straż Graniczną, która została zorganizowana z odkomenderowanych oddziałów wojskowych i przydzielona do Ministerstwa Aprowizacji dla wykonywania specjalnych obowiązków 2. W kwietniu 1919 roku Straż Graniczna została przemianowana na Wojskową Straż Graniczną, a Dowództwo Straży Granicznej na Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej. Zadaniem nowoutworzonej formacji była ochrona i strzeżenie granic z państwami, z którymi Polska nie prowadziła wojny 3. Jednostki Wojskowej Straży Granicznej przechodziły liczne fazy reorganizacji i stan ich był dość płynny. Początkowo były trzy pułki (1, 2, 3) i trzy samodzielne dyony (I, II, III), natomiast w marcu 1920 roku w szczytowym okresie swego rozwoju Wojskowa Straż Graniczna liczyła sześć pułków (1 6) oraz dwa samodzielne dyony (I i III) 4. Dnia 3 marca 1920 roku w związku z planowanym użyciem oddziałów straży granicznej na froncie zaszły dalsze zmiany: Wojskowa Straż Graniczna uległa reorganizacji i przemianowaniu na Strzelców Granicznych, Inspektorat przekształcono na Dowództwo, zaś pułki i samodzielne dyony przemianowano (nie zmieniając numeracji) na odpowiednie oddziały strzelców granicznych. W wyniku rozbudowy i reorganizacji dokonanej w okresie maj lipiec 1920 roku stan jednostek Strzelców Granicznych zwiększył się do dziewięciu pułków (1 6, 9 11); ponadto istniał jeszcze jeden samodzielny dyon. Oddziały te zdołały obsadzić jedynie pogranicze Prus Wschodnich i Litwy, bowiem większą ich część (pułki: 1, 3, 4, 6, 9, 10 i 11 oraz dyon) użyto w lipcu 1920 roku na froncie, skąd je wycofano dopiero przy końcu sierpnia 2 Tymczasowy dekret w sprawie utworzenia Straży Granicznej. Monitor Polski nr 234, 20.12.1918 roku. Por. także: Spis władz wojskowych 1918 1921, Warszawa 1936, część 15, s. 1; Encyklopedia Wojskowa, t. 7, Warszawa 1939, s. 667. W tym ostatnim opracowaniu używa się nazwy: Straż Aprowizacyjna. Zadaniem jej było przede wszystkim zapobieganie wywozowi z kraju żywności i artykułów pierwszej potrzeby. 3 Wojskowa Straż Graniczna (podobnie jak Straż Graniczna) pełniła służbę jedynie wzdłuż granicy niemieckiej. Granica polsko-czeska pozostawała pod opieką Straży Skarbowej (Finanzen Wache), odziedziczonej po Austrii. Encyklopedia Wojskowa, t. 7, Warszawa 1939, s. 691. 4 Spis władz wojskowych..., część 15, s. 1.
1920 roku Nieco później Ministerstwo Spraw Wojskowych, stojąc na stanowisku, że strzeżenie granic państwa, celem przeciwdziałania przemytowi nie leży w jego kompetencjach, zarządziło likwidację Strzelców Granicznych 5. W miejsce likwidowanych stopniowo (aż do stycznia 1921 roku) oddziałów Strzelców Granicznych ochronę granicy przejęły bataliony wartownicze, które w grudniu 1920 roku zostały przekształcone na bataliony celne podporządkowane Ministerstwu Skarbu 6. Organem kierowniczym tych oddziałów (sformowano ich w, sumie 44), które obsadziły granicę południową, północną i zachodnią, była Komenda Główna Batalionów Celnych. We wrześniu 1921 roku ochronę granicy wschodniej przejęło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, któremu podporządkowano 22 bataliony celne. Wiosną 1922 roku ochronę granicy wschodniej przejęła Policja Graniczna, a pozostałych granic Straż Celna 7. W roku 1924 utworzono nową formację graniczną Korpus Ochrony Pogranicza. Podlegał on formalnie Ministrowi Spraw Wewnętrznych, był jednakże zorganizowany na sposób wojskowy. W latach 1924 1926 utworzono sześć brygad liczących 24 bataliony piechoty i 20 szwadronów kawalerii, które przejęły od policji ochronę granicy z ZSRR, Litwą i Łotwą (ogółem 2.000 km). KOP posiadał własny organ dowodzenia w Warszawie (sztab, kwatera główna, służby, szefostwo wywiadu, urząd WF i PW), placówki wywiadu i kontrwywiadu, oddziały specjalne oraz Centralną Szkołę Podoficerską w Ossowcu 8. W wyniku reorganizacji i rozbudowy przeprowadzonej w lipcu 1929 roku utworzono sześć dowództw pułków oraz nowe bataliony i pododdziały specjalne. Wszystkie jednostki i oddziały otrzymały nazwy regionalne lub nazwy miejscowości, w których stacjonowały 9. Następna faza rozbudowy KOP miała miejsce wiosną 1939 roku w związku z przyłączeniem Rusi Zakarpackiej do Węgier i powstaniem państwa słowackiego. 5 Rozkaz NDWP z dnia 6.10.1920 roku. Tamże, s. 4 5. 6 Mała Encyklopedia Wojskowa, t. 1, Warszawa 1967, s. 119. 7 Tamże, s. 118. 8 E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie 1936 1939, Warszawa 1964, s. 212 214. 9 Brygady otrzymały nazwy: Grodno, Wilno, Nowogródek, Polesie, Wołyń, Podole ; pułki Głębokie, Wołożyn, Wilejka, Suwałki, Sarny, Czortków. W pierwszej połowie 1838 roku rozwiązano brygady KOP Wilejka, Nowogródek i Wołyń oraz pułk Czortków, tworząc na ich miejsce pułki: Wilno, Lwów i Zdołbunów oraz dwa bataliony Berezwecz i Wilejka. Tamże, s. 213.
Utworzono wówczas 1 i 2 pułk Karpaty, które obsadziły część granicy południowej 10. W okresie zagrożenia i mobilizacji (od marca 1939 roku) KOP zmobilizował względnie przekazał władzom wojskowym m.in. 2 dowództwa grup operacyjnych, 4 dowództwa dywizji, 3 dowództwa brygad, 12 dowództw pułków, 34 bataliony piechoty i 12 szwadronów kawalerii. Pozostałe oddziały KOP oraz pododdziały odtworzone w okresie mobilizacji otrzymały zadanie osłony granicy wschodniej 11. Dnia 15 marca 1928 roku rozporządzeniem Prezydenta RP została powołana na miejsce Straży Celnej nowa formacja do ochrony granic pod nazwą Straż Graniczna. Podlegała ona Ministerstwu Skarbu, jednakże znaczny wpływ na tok służby granicznej posiadały Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Spraw Wojskowych. Zadaniem Straży Granicznej było zwalczanie przemytu i nielegalnego przekraczania granicy oraz współdziałanie z władzami administracji ogólnej i policją państwową w zakresie pieczy nad bezpieczeństwem i porządkiem publicznym oraz z wojskiem w zakresie obrony państwa. Straż Graniczna ochraniała 3.500 km granicy; jej organizacja oparta była na zasadach wojskowych 12. Charakterystyka materiałów archiwalnych I n s p e k t o r a t W o j s k o w e j S t r a ż y G r a n i c z n e j (1919 1920). W tej grupie zespołów (w sumie 380 j.a.) znajduje się także kilka przekazów źródłowych z okresu działającej wcześniej Straży Granicznej. Na uwagę zasługuje protokół posiedzenia komisji w sprawie organizacji Straży Granicznej, które odbyło się w MSWojsk. dnia 14 grudnia 1918 roku. Ponadto zachowały się: zarządzenie w sprawie reorganizacji i zmiany dyslokacji Straży Granicznej, rozporządzenie ministrów aprowizacji i skarbu z 5 lutego 1919 roku w sprawie stosunku Straży 10 Tamże, s. 215. 11 Były to: brygada Polesie oraz pułki Wilno, Głębokie, Wilejka, Baranowicze, Sarny, Równe, Podole. Tamże, s. 216 217. 12 Na czele Straży Granicznej stał komendant, któremu podlegało 6 komend (później inspektoratów) okręgowych. Okręgi dzieliły się na obwody, te zaś na komisariaty złożone z placówek i posterunków. Encyklopedia Wojskowa, t. 7, Warszawa 1939, s. 668.
Granicznej do Straży Skarbu oraz protokół z narady międzyministerialnej w sprawie reorganizacji Straży Granicznej. Do grupy interesujących materiałów źródłowych dotyczących organizacji i działalności Wojskowej Straży Granicznej należy zaliczyć: rozkaz o organizacji WSGran. wraz z obsadą personalną, tymczasowy regulamin wewnętrzny służby ochrony, odpis ustawy sejmowej w sprawie rozszerzenia uprawnień WSGran., protokół z narady międzyministerialnej w sprawie ustanowienia strefy granicznej oraz mapy, plany i szkice granicy ochranianej przez WSGran. Poza tym zachowały się rozkazy dzienne i oficerskie oraz zarządzenia i korespondencja w sprawach personalnych oficerów, podoficerów i szeregowców. Z przekazów źródłowych nie związanych bezpośrednio z działalnością Wojskowej Straży Granicznej na uwagę zasługuje wydany przez Ministerstwo Spraw Wojskowych rozkaz oficerski z 20 października 1919 roku Propaganda komunistyczna a stosunki wewnętrzne w armii polskiej wraz z wytycznymi dotyczącymi przeciwdziałania agitacji komunistycznej w wojsku oraz zmiany do rozkazu Zjednoczenie Armii Gen. Hallera z Armią Krajową i związana z tym reorganizacja. W jednostkach podległych Straży Granicznej zachowały się jedynie rozkazy dzienne i oficerskie, korespondencja w sprawach personalnych, listy żołdu i skorowidze stanu osobowego. S t r z e l c y G r a n i c z n i (1920 1921). Zasób aktowy tej grupy zespołów, obejmujący 715 jednostek archiwalnych, zawiera materiały źródłowe wytworzone przez Dowództwo Strzelców Granicznych oraz oddziały podległe. Akta dowództwa można podzielić na kilka podstawowych grup rzeczowych. W grupie materiałów o charakterze organizacyjnym znajdują się m.in.: tymczasowe przepisy o ruchu granicznym osób cywilnych przez granicę województwa pomorskiego, rozporządzenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Spraw Wojskowych o trybie postępowania funkcjonariuszy policji w stosunku do osób wojskowych, rozkazy dotyczące organizacji Dowództwa Strzelców Granicznych i Szkoły Wysokogórskiej, zarządzenia MSWojsk. dotyczące przemianowania Wojskowej Straży Granicznej na Strzelców Granicznych oraz ich likwidacji i
reorganizacji strzelców konnych, etat dowództwa pułku wojsk Straży Granicznej, a także podział państwa na powiatowe komendy uzupełnień. W kolejnej grupie ujęte są archiwalia dotyczące spraw personalnych. Wśród nich wymienić należy: zestawienia przynależności wszystkich dowództw wojsk, służb i zakładów do oddziałów zapasowych pod względem mobilizacji personalnej, rozkazy oficerskie, imienne wykazy uczniów Szkoły Podoficerskiej Strzelców Granicznych, nominacje oficerów, arkusze ewidencyjne szeregowych oraz korespondencję dotyczącą przeniesień, zwolnień i dezercji. Ponadto w zespole zachowały się rozkazy dzienne oraz meldunki o incydentach granicznych i o zapobieganiu szpiegostwu, a także plany, szkice i oleaty granicy ochranianej przez Strzelców Granicznych w okresie ich działalności. Wśród akt wytworzonych przez jednostki podległe Dowództwu Strzelców Granicznych występują w zasadzie te same zarządzenia, rozkazy i meldunki co w omówionym wyżej zespole. Niemniej jednak badacz znajdzie tam kilka interesujących przekazów źródłowych, jak np.: zarządzenie w sprawie utworzenia obozu 'dla ochotników i akademików w Rembertowie, meldunki informacyjne, wykazy przemytników i przemycanych artykułów, sprawozdania o sytuacji na pograniczu, zarządzenie w sprawie wprowadzenia sądów doraźnych, materiały obrazujące organizację służby wywiadowczej, akta spraw karnych i sądowych związane z przestępstwami popełnionymi w pasie granicznym Prus Wschodnich 13. B a t a l i o n y W a r t o w n i c z e (1920 1921). Grupa zespołów obejmuje 375 jednostek archiwalnych akt ośmiu batalionów wartowniczych. Do rzędu ważniejszych przekazów źródłowych wśród produkcji kancelaryjnej tych batalionów należy zaliczyć: meldunki sytuacyjne i informacyjne, sprawozdania miesięczne z inspekcji batalionów zapasowych i wartowniczych, rozkaz w sprawie zluzowania pułków piechoty pełniących służbę graniczną, zarządzenie w sprawie zmiany dyslokacji batalionów wartowniczych oraz instrukcję Ministerstwa Spraw Wojskowych i Ministerstwa Skarbu dla batalionów celnych stacjonujących na terenie 13 Niewielka ilość akt Dowództwa Strzelców Granicznych oraz jednostek podległych (2, 3, 4 i 5 pułku) w sumie 15 j.a. przechowywana jest w CAW. Są to głównie rozkazy dzienne i oficerskie, księgi i skorowidze ewidencyjne, raporty sytuacyjne oraz sprawozdania z inspekcji.
województwa nowogródzkiego, poleskiego, tarnopolskiego i wołyńskiego 14. W zespołach akt batalionów wartowniczych występują ponadto: rozkazy Dowództwa Okręgu Generalnego Pomorze, instrukcje etapowe 4 armii, rozporządzenia Rady Obrony Państwa dotyczące zasiłków dla rodzin wojskowych, zarządzenia w sprawach personalnych oraz wykazy imienne szeregowców 15. B a t a l i o n y C e l n e i S t r a ż C e l n a (1921 1923). Z grupy 90 jednostek archiwalnych na uwagę zasługują akta Komendy Głównej Batalionów Celnych (Straży Celnej), gdzie zachowały się m.in.: rozkaz organizacyjny (z dnia 19 września 1922 roku) w sprawie zmiany nazwy Batalionów Celnych na Straż Graniczną oraz (z dnia 1 września 1922 roku) dotyczący obsady personalnej Komendy Głównej Straży Granicznej i 44 batalionów; zarządzenia i rozkazy Ministerstwa Spraw Wojskowych (z dnia 11 grudnia 1921 roku) w sprawie organizacji Dowództwa Okręgu Korpusu oraz (z dnia 6 lipca 1923 roku) dotyczące likwidacji Straży Granicznej i przejęcia ochrony granicy wschodniej przez Policję Państwową; projekt instrukcji dla Straży Granicznej; wykazy zlikwidowanych batalionów celnych (Straży Granicznej); ustawa z dnia 26 września 1922 roku o przyznawaniu nagród za zwalczanie przemytu oraz okólnik nr 12 Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z dnia 31 maja 1922 roku w sprawie zbierania wiadomości z życia państw obcych 16. K o r p u s O c h r o n y P o g r a n i c z a (1924 1939). Ta najpełniej zachowana grupa zespołów obejmuje akta wytworzone przez Dowództwo KOP, Centralną Szkołę Podoficerską oraz brygady, pułki i bataliony 17. 14 Instrukcja dotyczyła ochrony granic państwa i została wydana w oparciu o uchwałę Rady Ministrów z dnia 3.09.1922 roku. 15 Akta batalionów wartowniczych (ogółem 49 j.a.) znajdują się również w Centralnym Archiwum Wojskowym. Zawierają one rozkazy dzienne, raporty sytuacyjne, księgi ewidencyjne, wykazy obsady personalnej, zarządzenia i instrukcje przeciwstrajkowe oraz zarządzenia w sprawie zwalczania przemytu. Rada Obrony Państwa powołana została w lipcu 1920 roku. W jej skład wchodzili: Naczelnik Państwa, Marszałek Sejmu, 10 posłów wyznaczonych przez Sejm Ustawodawczy, prezes Rady Ministrów, 3 członkowie rządu oraz przedstawiciele władz wojskowych wyznaczeni przez naczelnego wodza. Por. Encyklopedia Wojskowa, t. 8, Warszawa 1939, s. 81. 16 W Centralnym Archiwum Wojskowym przechowywane są akta Komendy Głównej Batalionów Celnych (2 j.a.) oraz niektórych batalionów celnych (22 j.a.). Są to głównie rozkazy dzienne, księgi ewidencyjne, a ponadto meldunki i raporty w sprawie przekraczania granicy oraz raporty z inspekcji. 17 Akta KOP (66 j.a.) znajdują się również w Centralnym Archiwum Wojskowym. Są to głównie rozkazy dzienne (w tym również tajne i wewnętrzne) Dowództwa KOP, Kwatery Głównej, Szefostwa Wywiadu, Szefostwa Budownictwa, dywizjonu żandarmerii, dywizjonu artylerii lekkiej Czortków, zgrupowania Stanisław, brygad ( Wilno, Polesie, Grodno, Wołyń Nowogródek ) pułków ( Głębokie, Wilejka ) oraz niektórych batalionów.
Dowództwo KOP (1.066 j.a.) na uwagę badacza zasługują zarządzenia w sprawie obsady granicy polsko-rumuńskiej i polsko-pruskiej oraz rozmieszczenia jednostek odwodowych, etaty dowództwa i oddziałów KOP, projekt rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o przekazaniu Korpusowi Ochrony Pogranicza celnej ochrony granicy państwowej, tymczasowa instrukcja z roku 1925 w sprawie umocnienia granicy z ZSRR, ustawa o Policji Państwowej oraz zarządzenie w sprawie zadań i uregulowania sytuacji w Korpusie Ochrony Pogranicza. Ponadto w zespole występują rozkazy Ministerstwa Spraw Wojskowych (m.in. w sprawie dyslokacji żandarmerii wojskowej), rozkazy KOP oraz akta dotyczące spraw personalnych (przydziały, przeniesienia, wnioski odznaczeniowe, wykazy zmian stanu osobowego). Centralna Szkoła Podoficerska. (17 j.a.) zdecydowaną większość. zachowanych archiwaliów stanowią rozkazy dzienne z lat 1928 1939. Ponadto występują instrukcje i materiały szkoleniowe oraz protokóły walnego zgromadzenia członków klubu oficerskiego. Brygada Grodno (5 j.a.) są to głównie rozkazy dzienne (1931 1937) i korespondencja w sprawach wychowania fizycznego i przyspos'01'yienia wojskowego. Brygada Podole (37 j.a.) w zespole tym występują rozkazy dzienne, protokóły zdawczo-odbiorcze batalionów KOP, akta dotyczące wf i pw oraz zarządzenia i korespondencja w sprawach personalnych (przeniesienia, powołania na ćwiczenia, obsada). Na specjalną uwagę zasługują następujące przekazy źródłowe: studium z roku 1931 w sprawie wyposażenia KOP w artylerię, zarządzenie w sprawie reorganizacji batalionów i Centralnej Szkoły Podoficerskiej, tymczasowa organizacja służby budownictwa KOP (1929 1934), obsada personalna brygad, pułków i batalionów KOP z roku 1939 oraz referaty opracowane przez ppłka dypl. Janusza Dżugaya w sprawie podniesienia stanu rolnictwa w Polsce. Brygada Polesie (20 j.a.) z ważniejszych materiałów archiwalnych wymienić należy protokoły zdawczo-odbiorcze batalionów KOP, sprawozdania poinspekcyjne, protokoły i meldunki sytuacyjne z lat 1928 1929 oraz szkice i opisy terenu. Pułk Głębokie (5 j.a.) zachowały się jedynie rozkazy dzienne z lat
1936 1939. Pułk Sarny (10 j.a.) występują jedynie rozkazy dzienne (1934 1937) oraz protokóły zdawczo-odbiorcze batalionów KOP. Pułk Snów (11 j.a.) w zespole zachowały się rozkazy dzienne (5 j.a.), akta rachunkowe, umowy najmu lokali i korespondencja dotycząca przydziału mieszkań. Pułk Wilejka (11 j.a.) w dziesięciu jednostkach archiwalnych zgromadzone są rozkazy dzienne z lat 1925 1928 i 1936 1939, jedna jednostka obejmuje akta rachunkowe z roku 1930. Pułk Wilno (18 j.a.) zespół zawiera rozkazy dzienne (10 j.a.) z lat 1926 1937, akta dotyczące wf i pw (4 j.a.), protokoły komisji czynszowej pułku z 1933 roku, przepisy o dostawach i pracach wykonywanych dla KOP oraz zgłoszenia na obóz do Augustowa. Pułk Wołożyn (8 j.a.) w tym zespole 4 jednostki archiwalne to rozkazy dzienne z lat 1925, 1937 i 1938, ponadto zachowały się protokóły komisji czynszowej pułku, statystyki przejazdów służbowych oraz rozkazy tajne zgrupowania północnego. Pułk Zdołbunów (17 j.a.) występują rozkazy dzienne (11 j.a.) z lat 1925 1929 i 1935 1939, sprawozdania z zawodów strzeleckich baonów KOP, statystyki wyjazdów służbowych oraz dane o działalności żeńskich hufców strzeleckich. Na zawartość aktową batalionów KOP (621 j.a.) składają się głównie rozkazy dzienne. Jedynie w niewielkich ilościach zachowały się materiały archiwalne o charakterze organizacyjnym, występujące zresztą w aktach pułków, brygad i Dowództwa KOP 18. * * * Pomimo niekompletnego, a w niektórych wypadkach jedynie 18 W Archiwum WOP przechowywane są akta 32 batalionów KOP. Stan zachowanych akt w poszczególnych zespołach jest bardzo różny i wynosi od 5 do 34 jednostek archiwalnych.
fragmentarycznego stanu zachowanych akt formacji granicznych z lat 1918 1939, materiały źródłowe z tego okresu przechowywane w Archiwum WOP stanowią poważną podstawę do opracowań historycznych na temat ochrony granicy państwowej II Rzeczypospolitej. Interesujące przekazy źródłowe do tego zagadnienia może badacz znaleźć również w Centralnym Archiwum Wojskowym, gdzie oprócz akt poszczególnych formacji granicznych, wymienianych w przypisach znajdują się rozkazy i zarządzenia organizacyjne dotyczące Korpusu Ochrony Pogranicza i Straży Granicznej. Na uwagę zasługują zwłaszcza zespoły akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, Sztabu Głównego i poszczególnych komórek Ministerstwa Spraw Wojskowych. W Archiwum WOP przechowywane są również akta Wojsk Ochrony Pogranicza z lat 1945 1948. Charakterystyka materiałów z tego okresu będzie przedmiotem oddzielnego artykułu informacyjnego.