Wykaz skrótów... XIII Wykaz literatury... XVII Przedmowa... XIX Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające... 1 1. Prawo Unii Europejskiej jako akademicka dyscyplina prawa... 3 I. Rozwój autonomicznej dyscypliny prawa Unii Europejskiej... 3 II. Metody i narzędzia badawcze prawa Unii Europejskiej... 6 2. Historia procesu integracji europejskiej... 11 I. Rada Europy... 13 II. Powstanie i ewolucja Wspólnot Europejskich... 15 1. Europejska Wspólnota Węgla i Stali... 15 2. Europejska Wspólnota Gospodarcza... 17 3. Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom)... 18 4. Traktaty o połączeniu instytucji trzech Wspólnot Europejskich... 18 5. Jednolity Akt Europejski... 19 6. Traktaty o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht, Traktat z Amsterdamu oraz Traktat z Nicei)... 20 7. Konwent Europejski i Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy... 25 8. Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Traktat z Lizbony)... 29 9. Charakter relacji między Traktatami o Unii Europejskiej i funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Traktatem ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej oraz Kartą Praw Podstawowych Unii Europejskiej... 30 3. Charakter prawny Unii Europejskiej... 32 I. Unia Europejska jako organizacja międzynarodowa... 32 II. Metoda wspólnotowa... 38 4. Prawo Unii Europejskiej a prawo międzynarodowe... 41 5. Cele Unii Europejskiej... 57 6. Członkostwo w Unii Europejskiej... 60 I. Nabycie członkostwa w Unii Europejskiej... 60 II. Zawieszenie praw członkowskich w Unii Europejskiej... 63 III. Ustanie członkostwa... 64 7. Stowarzyszenie z Unią Europejską... 66 I. Stowarzyszenia traktatowe... 67 II. Stowarzyszenia konstytucyjne... 72
VI Spis treści 8. Obywatelstwo Unii Europejskiej... 73 I. Charakter prawny obywatelstwa Unii Europejskiej... 75 II. Prawa obywateli Unii Europejskiej... 77 Rozdział II. System instytucjonalny Unii Europejskiej... 79 9. System instytucjonalny Unii Europejskiej... 81 10. Rada Europejska... 83 I. Ewolucja Rady Europejskiej... 83 II. Skład i organizacja... 84 III. Funkcje... 87 IV. Podejmowanie decyzji... 89 11. Parlament Europejski... 91 I. Skład... 92 II. Organizacja wewnętrzna Parlamentu Europejskiego... 94 III. Funkcje Parlamentu Europejskiego... 98 12. Rada... 101 I. Skład i organizacja... 101 II. Zadania i kompetencje... 104 III. Podejmowanie decyzji... 106 1. Uwagi ogólne... 106 2. Głosowanie większością kwalifikowaną... 108 3. Wymóg jednomyślności w Radzie... 109 4. Kompromis luksemburski i kompromis z Ioanniny... 109 5. Podejmowanie decyzji zwykłą większością głosów... 110 13. Komisja... 111 I. Skład i organizacja... 112 II. Kompetencje Komisji... 116 III. Podejmowanie decyzji... 121 14. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej... 122 I. Skład... 124 II. Właściwość Trybunału Sprawiedliwości, Sądu oraz sądów wyspecjalizowanych... 126 III. Procedura orzekania... 128 15. Trybunał Obrachunkowy... 131 I. Skład i organizacja... 131 II. Zadania i kompetencje... 132 III. Sposób działania... 133 16. Organy doradcze Unii Europejskiej... 133 I. Komitet Ekonomiczno-Społeczny... 133 1. Skład i organizacja... 133 2. Zadania i sposób działania... 134 II. Komitet Regionów... 135 1. Skład i organizacja... 135 2. Zadania i sposób działania... 135 17. Instytucje finansowe... 136 I. Europejski Bank Centralny i Europejski System Banków Centralnych... 136 II. Europejski Bank Inwestycyjny... 138 18. Równowaga instytucjonalna... 139
VII Rozdział III. Źródła prawa Unii Europejskiej... 143 19. Zagadnienia wprowadzające... 144 I. Uwagi ogólne... 144 II. Pojęcie źródła prawa Unii Europejskiej... 145 III. Acquis Unii Europejskiej... 146 IV. Katalog i klasyfikacja źródeł prawa Unii Europejskiej... 147 V. Problematyka hierarchii źródeł prawa w systemie prawnym Unii Europejskiej... 149 20. Prawo pierwotne... 153 I. Uwagi ogólne... 153 II. Traktaty założycielskie Unii Europejskiej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej... 153 1. Wykaz traktatów założycielskich oraz traktatów modyfikujących... 153 2. Zakres przedmiotowy traktatów założycielskich... 155 III. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej... 156 1. Uwagi wprowadzające... 156 2. Zakres przedmiotowy Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej... 158 3. Zakres zastosowania Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej... 159 IV. Ogólne zasady prawa... 166 V. Prawo zwyczajowe... 168 21. Prawo międzynarodowe publiczne jako źródło prawa Unii Europejskiej... 168 I. Uwagi ogólne... 168 II. Ius contrahendi Unii Europejskiej... 169 III. Rodzaje umów zawieranych przez Unię Europejską oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej... 173 IV. Inne umowy międzynarodowe będące źródłem prawa Unii Europejskiej... 175 22. Prawo pochodne Unii Europejskiej... 175 I. Uwagi ogólne... 175 II. Akty prawne tworzone w ramach Unii Europejskiej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej... 176 1. Katalog wiążących aktów prawa pochodnego art. 288 TfUE... 176 2. Rozporządzenia... 176 3. Dyrektywy... 182 4. Decyzje... 190 III. Instrumenty Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa... 194 1. Katalog aktów tworzonych w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa... 194 2. Charakter prawny aktów Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa... 195 3. Ogólne wytyczne... 195 4. Decyzje... 196 IV. Akty prawa pochodnego w dotychczasowym III filarze Unii Europejskiej... 197 1. Uwagi wprowadzające... 197 2. Okres przejściowy przewidziany w Protokole Nr 36 do traktatów założycielskich... 198 3. Decyzje ramowe... 199 23. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej... 201
VIII Spis treści 24. Niewiążące akty prawa pochodnego... 203 25. Akty prawa wewnętrznego... 204 Rozdział IV. Tworzenie prawa Unii Europejskiej... 206 26. Uwagi wprowadzające... 207 27. Kompetencje Unii Europejskiej... 208 I. Zasada kompetencji powierzonych... 208 II. Katalog kompetencji przyznanych Unii Europejskiej... 209 III. Kompetencje dorozumiane art. 352 TfUE oraz art. 203 TEWEA... 213 28. Tworzenie prawa pierwotnego... 215 I. Tworzenie i modyfikacja traktatów założycielskich... 215 1. Uwagi wprowadzające... 215 2. Zmiany traktatów założycielskich w trybie art. 48 TUE... 216 3. Zmiany traktatów założycielskich za pośrednictwem traktatów akcesyjnych... 218 4. Zmiany na podstawie procedur kładki... 219 II. Zawieranie traktatów akcesyjnych... 220 29. Procedury zawierania umów międzynarodowych przez Unię Europejską... 221 I. Uwagi wprowadzające... 221 II. Procedura zawierania umów międzynarodowych przez Unię Europejską... 221 III. Procedura zawierania umów międzynarodowych przez Europejską Wspólnotę Energii Atomowej... 223 IV. Publikacja i wejście w życie umów międzynarodowych zawieranych przez Unię Europejską i Euratom... 224 30. Procedury tworzenia wiążących aktów prawa pochodnego Unii Europejskiej... 225 I. Uwagi wprowadzające... 225 II. Inicjatywa legislacyjna... 227 III. Wybór podstawy prawnej oraz rodzaju aktu prawnego... 234 IV. Zasady techniki prawodawczej oraz budowa aktu prawnego... 239 V. Procedury legislacyjne... 240 1. Uwagi wprowadzające... 240 2. Zwykła procedura ustawodawcza... 241 3. Specjalna procedura ustawodawcza... 245 4. Specjalna procedura ustawodawcza budżet Unii Europejskiej... 248 5. Procedura ustawodawcza bez udziału Parlamentu Europejskiego... 250 6. Procedura komitologii... 251 VI. Udział Rady Europejskiej w procedurach tworzenia prawa pochodnego... 253 VII. Udział parlamentów narodowych w procesie tworzenia prawa pochodnego... 256 VIII. Publikacja aktów prawnych i ich wejście w życie... 258 1. Uwagi wprowadzające... 258 2. Konsekwencje braku publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej... 259 31. Podejmowanie decyzji w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa... 266 I. Uwagi ogólne... 266
IX II. Inicjatywa... 266 III. Wybór podstawy prawnej oraz instrumentu działania... 267 IV. Zasady techniki prawodawczej oraz budowa instrumentów Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa... 267 V. Procedura decyzyjna w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa... 268 VI. Publikacja i wejście w życie instrumentów Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa... 268 Rozdział V. Stosowanie prawa Unii Europejskiej na płaszczyźnie wewnętrznej państw członkowskich... 269 32. Zagadnienia wprowadzające... 271 33. Zasady stosowania prawa Unii Europejskiej na płaszczyźnie krajowej... 275 I. Zasada pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej... 275 1. Ewolucja zasady pierwszeństwa... 275 2. Zakres zastosowania zasady pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej... 279 3. Konsekwencje prawne zasady pierwszeństwa... 292 II. Zasada skutku bezpośredniego... 299 1. Uwagi wprowadzające... 299 2. Traktaty założycielskie... 300 3. Rozporządzenia... 311 4. Dyrektywy... 314 5. Decyzje... 326 6. Umowy międzynarodowe oraz akty prawne wydane na ich podstawie... 328 III. Zasada skutku pośredniego... 335 1. Uwagi wprowadzające... 335 2. Podstawowe założenia zasady skutku pośredniego... 336 IV. Zasada odpowiedzialności państw członkowskich za naruszenie prawa Unii Europejskiej... 341 1. Uwagi wprowadzające... 341 2. Podstawowe założenia zasady odpowiedzialności państw za naruszenie prawa Unii Europejskiej... 345 34. Instrumenty Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa... 347 35. Zasady stosowania aktów prawnych dawnego III filaru Unii Europejskiej na płaszczyźnie krajowej... 348 Rozdział VI. Sądowa kontrola przestrzegania prawa... 352 36. Właściwość Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Sądu... 353 37. Postępowanie przeciwko państwu członkowskiemu o naruszenie zobowiązania ciążącego na mocy Traktatów... 355 I. Naruszenie zobowiązania ciążącego na mocy Traktatów... 356 1. Ujęcie naruszenia zobowiązania... 356 2. Naruszenie zobowiązania przez brak wdrożenia prawa Unii Europejskiej... 359 3. Okoliczności egzoneracyjne podnoszone przez państwa... 361 II. Postępowanie wszczęte przez Komisję... 363 1. Postępowanie nieformalne... 364
X Spis treści 2. Formalne postępowanie wyjaśniające... 366 3. Postępowanie sądowe... 367 III. Postępowanie wszczęte przez państwo członkowskie... 370 IV. Postępowanie w razie niewykonania wyroku Trybunału... 371 V. Postępowanie przeciwko państwu członkowskiemu odnośnie do zobowiązań wynikających ze Statutu Europejskiego Banku Inwestycyjnego... 375 38. Skarga na nieważność aktu prawa pochodnego... 375 I. Strony w postępowaniu... 376 1. Podmioty uprawnione do składania skarg... 376 2. Strony pozwane... 378 3. Postanowienia dotyczące Europejskiego Banku Inwestycyjnego... 380 II. Podział kompetencji między Sąd oraz Trybunał Sprawiedliwości... 380 III. Przedmiot skargi... 380 1. Rodzaje aktów prawnych podlegających zaskarżeniu... 380 2. Akty dotyczące skarżących bezpośrednio i indywidualnie... 382 IV. Przesłanki stwierdzenia nieważności... 387 1. Brak kompetencji... 387 2. Naruszenie istotnego wymogu proceduralnego... 387 3. Naruszenie prawa materialnego... 388 4. Nadużycie władzy... 389 V. Termin do wniesienia skargi... 389 VI. Skutek orzeczenia o nieważności... 390 1. Konstytutywny charakter orzeczenia... 390 2. Pozostawienie pewnych skutków nieważnego aktu w mocy... 391 VII. Zarzut bezprawności... 392 1. Akcesoryjność zarzutu bezprawności... 392 2. Zakres przedmiotowy zarzutu bezprawności... 393 3. Skutki uznania zarzutu bezprawności... 394 39. Skarga na bezczynność instytucji... 395 I. Strony w postępowaniu... 395 II. Przesłanki skargi... 396 1. Rodzaje aktów, których niewydanie może być zaskarżone... 396 2. Wezwanie instytucji do działania... 397 III. Skutek orzeczenia o bezczynności... 398 40. Skarga odszkodowawcza... 398 I. Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej... 399 II. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną działaniem prawotwórczym... 401 III. Odpowiedzialność odszkodowawcza Unii Europejskiej i państw członkowskich... 402 41. Postępowanie odwoławcze... 403 42. Wydawanie opinii przez Trybunał Sprawiedliwości... 406 Rozdział VII. Współpraca sądów krajowych z Trybunałem Sprawiedliwości... 408 43. Znaczenie pytań prejudycjalnych dla jednolitego stosowania prawa Unii Europejskiej... 410 44. Pojęcie sądu państwa członkowskiego... 412 I. Sądy powszechne... 413
XI II. Sądy administracyjne... 417 III. Sądy konstytucyjne... 419 IV. Sądy międzynarodowe... 419 V. Sądy arbitrażowe... 420 VI. Sądy dyscyplinarne... 423 VII. Inne organy... 425 VIII. Podsumowanie. Zadawanie pytań przez sądy i organy polskie... 426 45. Obowiązek zadawania pytań prejudycjalnych... 428 I. Pojęcie sądu, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu... 429 II. Doktryna acte éclairé... 430 III. Doktryna acte clair... 433 IV. Skutek braku zadania pytania prejudycjalnego... 434 46. Zakres pytań prejudycjalnych... 438 I. Formułowanie pytań prejudycjalnych... 438 II. Orzekanie o ważności aktów prawa pochodnego... 441 III. Podstawy odmowy wydania orzeczenia wstępnego... 444 47. Proceduralne aspekty zadawania pytań przez sąd krajowy... 447 I. Zawieszenie postępowania przed sądem krajowym... 447 II. Kontrola zgodności z konstytucją krajową a zadawanie pytań prejudycjalnych... 450 III. Cofnięcie pytania prejudycjalnego... 455 IV. Związanie sądu krajowego wytycznymi wyższej instancji... 456 V. Ograniczenie możliwości podnoszenia zagadnień prawa unijnego w II instancji... 460 48. Postępowanie przed Trybunałem o wydanie orzeczenia wstępnego... 461 49. Moc prawna orzeczenia wstępnego... 465 Indeks rzeczowy... 467