PODRĘCZNIKI PRAWNICZE. Maria Magdalena Kenig-Witkowska Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej

Transkrypt

1

2 PODRĘCZNIKI PRAWNICZE Maria Magdalena Kenig-Witkowska Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej

3 W sprzedaży: A. Zieliński (red.) KODEKS POSTĘPOWANIA CYWILNEGO. KOMENTARZ, wyd. 7 Komentarze Kodeksowe J. Nowińska, P. Cioch POSTĘPOWANIE CYWILNE, wyd. 3 Wykłady Becka E. Marszałkowska-Krześ (red.) POSTĘPOWANIE CYWILNE Studia Prawnicze T. Ereciński (wprow.) POSTĘPOWANIE CYWILNE. ORZECZNICTWO Zbiory Orzecznictwa Becka E. Gniewek, P. Machnikowski ZARYS PRAWA CYWILNEGO Studia Prawnicze KODEKS POSTĘPOWANIA CYWILNEGO Z WPROWADZENIEM, wyd. 42 Twoje Prawo

4 Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej Redaktor Prof. dr hab. Maria Magdalena Kenig-Witkowska Autorzy Prof. dr hab. Maria Magdalena Kenig-Witkowska Profesor zwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego Wydział Prawa i Administracji Instytut Prawa Międzynarodowego Katedra Prawa Europejskiego Prof. dr Adam Łazowski Profesor Prawa UE Westminster Law School University of Westminster Londyn dr Rudolf Ostrihansky Partner kancelarii Sołtysiński Kawecki & Szlęzak 6. wydanie WYDAWNICTWO C. H.BECK WARSZAWA 2015

5 Poszczególne rozdziały napisali: Maria Magdalena Kenig-Witkowska: I 1 6; II; III (współautor) Adam Łazowski: I 7; III (współautor); IV; V; wykazy literatury i stron internetowych do wszystkich rozdziałów, indeks Rudolf Ostrihansky: VI; VII Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H.Beck 2015 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: Marta Świerk Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa ISBN ISBN e-book

6 Spis treści Wykaz skrótów... XIII Wykaz literatury... XVII Przedmowa... XIX Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające Prawo Unii Europejskiej jako akademicka dyscyplina prawa... 3 I. Rozwój autonomicznej dyscypliny prawa Unii Europejskiej... 3 II. Metody i narzędzia badawcze prawa Unii Europejskiej Historia procesu integracji europejskiej I. Rada Europy II. Powstanie i ewolucja Wspólnot Europejskich Europejska Wspólnota Węgla i Stali Europejska Wspólnota Gospodarcza Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom) Traktaty o połączeniu instytucji trzech Wspólnot Europejskich Jednolity Akt Europejski Traktaty o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht, Traktat z Amsterdamu oraz Traktat z Nicei) Konwent Europejski i Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Traktat z Lizbony) Charakter relacji między Traktatami o Unii Europejskiej i funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Traktatem ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej oraz Kartą Praw Podstawowych Unii Europejskiej Charakter prawny Unii Europejskiej I. Unia Europejska jako organizacja międzynarodowa II. Metoda wspólnotowa Prawo Unii Europejskiej a prawo międzynarodowe Cele Unii Europejskiej Członkostwo w Unii Europejskiej I. Nabycie członkostwa w Unii Europejskiej II. Zawieszenie praw członkowskich w Unii Europejskiej III. Ustanie członkostwa Stowarzyszenie z Unią Europejską I. Stowarzyszenia traktatowe II. Stowarzyszenia konstytucyjne... 72

7 VI Spis treści 8. Obywatelstwo Unii Europejskiej I. Charakter prawny obywatelstwa Unii Europejskiej II. Prawa obywateli Unii Europejskiej Rozdział II. System instytucjonalny Unii Europejskiej System instytucjonalny Unii Europejskiej Rada Europejska I. Ewolucja Rady Europejskiej II. Skład i organizacja III. Funkcje IV. Podejmowanie decyzji Parlament Europejski I. Skład II. Organizacja wewnętrzna Parlamentu Europejskiego III. Funkcje Parlamentu Europejskiego Rada I. Skład i organizacja II. Zadania i kompetencje III. Podejmowanie decyzji Uwagi ogólne Głosowanie większością kwalifikowaną Wymóg jednomyślności w Radzie Kompromis luksemburski i kompromis z Ioanniny Podejmowanie decyzji zwykłą większością głosów Komisja I. Skład i organizacja II. Kompetencje Komisji III. Podejmowanie decyzji Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej I. Skład II. Właściwość Trybunału Sprawiedliwości, Sądu oraz sądów wyspecjalizowanych III. Procedura orzekania Trybunał Obrachunkowy I. Skład i organizacja II. Zadania i kompetencje III. Sposób działania Organy doradcze Unii Europejskiej I. Komitet Ekonomiczno-Społeczny Skład i organizacja Zadania i sposób działania II. Komitet Regionów Skład i organizacja Zadania i sposób działania Instytucje finansowe I. Europejski Bank Centralny i Europejski System Banków Centralnych II. Europejski Bank Inwestycyjny Równowaga instytucjonalna

8 Spis treści VII Rozdział III. Źródła prawa Unii Europejskiej Zagadnienia wprowadzające I. Uwagi ogólne II. Pojęcie źródła prawa Unii Europejskiej III. Acquis Unii Europejskiej IV. Katalog i klasyfikacja źródeł prawa Unii Europejskiej V. Problematyka hierarchii źródeł prawa w systemie prawnym Unii Europejskiej Prawo pierwotne I. Uwagi ogólne II. Traktaty założycielskie Unii Europejskiej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej Wykaz traktatów założycielskich oraz traktatów modyfikujących Zakres przedmiotowy traktatów założycielskich III. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej Uwagi wprowadzające Zakres przedmiotowy Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej Zakres zastosowania Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej IV. Ogólne zasady prawa V. Prawo zwyczajowe Prawo międzynarodowe publiczne jako źródło prawa Unii Europejskiej I. Uwagi ogólne II. Ius contrahendi Unii Europejskiej III. Rodzaje umów zawieranych przez Unię Europejską oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej IV. Inne umowy międzynarodowe będące źródłem prawa Unii Europejskiej Prawo pochodne Unii Europejskiej I. Uwagi ogólne II. Akty prawne tworzone w ramach Unii Europejskiej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej Katalog wiążących aktów prawa pochodnego art. 288 TfUE Rozporządzenia Dyrektywy Decyzje III. Instrumenty Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Katalog aktów tworzonych w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Charakter prawny aktów Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Ogólne wytyczne Decyzje IV. Akty prawa pochodnego w dotychczasowym III filarze Unii Europejskiej Uwagi wprowadzające Okres przejściowy przewidziany w Protokole Nr 36 do traktatów założycielskich Decyzje ramowe Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej

9 VIII Spis treści 24. Niewiążące akty prawa pochodnego Akty prawa wewnętrznego Rozdział IV. Tworzenie prawa Unii Europejskiej Uwagi wprowadzające Kompetencje Unii Europejskiej I. Zasada kompetencji powierzonych II. Katalog kompetencji przyznanych Unii Europejskiej III. Kompetencje dorozumiane art. 352 TfUE oraz art. 203 TEWEA Tworzenie prawa pierwotnego I. Tworzenie i modyfikacja traktatów założycielskich Uwagi wprowadzające Zmiany traktatów założycielskich w trybie art. 48 TUE Zmiany traktatów założycielskich za pośrednictwem traktatów akcesyjnych Zmiany na podstawie procedur kładki II. Zawieranie traktatów akcesyjnych Procedury zawierania umów międzynarodowych przez Unię Europejską I. Uwagi wprowadzające II. Procedura zawierania umów międzynarodowych przez Unię Europejską III. Procedura zawierania umów międzynarodowych przez Europejską Wspólnotę Energii Atomowej IV. Publikacja i wejście w życie umów międzynarodowych zawieranych przez Unię Europejską i Euratom Procedury tworzenia wiążących aktów prawa pochodnego Unii Europejskiej I. Uwagi wprowadzające II. Inicjatywa legislacyjna III. Wybór podstawy prawnej oraz rodzaju aktu prawnego IV. Zasady techniki prawodawczej oraz budowa aktu prawnego V. Procedury legislacyjne Uwagi wprowadzające Zwykła procedura ustawodawcza Specjalna procedura ustawodawcza Specjalna procedura ustawodawcza budżet Unii Europejskiej Procedura ustawodawcza bez udziału Parlamentu Europejskiego Procedura komitologii VI. Udział Rady Europejskiej w procedurach tworzenia prawa pochodnego VII. Udział parlamentów narodowych w procesie tworzenia prawa pochodnego VIII. Publikacja aktów prawnych i ich wejście w życie Uwagi wprowadzające Konsekwencje braku publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej Podejmowanie decyzji w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa I. Uwagi ogólne

10 Spis treści IX II. Inicjatywa III. Wybór podstawy prawnej oraz instrumentu działania IV. Zasady techniki prawodawczej oraz budowa instrumentów Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa V. Procedura decyzyjna w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa VI. Publikacja i wejście w życie instrumentów Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Rozdział V. Stosowanie prawa Unii Europejskiej na płaszczyźnie wewnętrznej państw członkowskich Zagadnienia wprowadzające Zasady stosowania prawa Unii Europejskiej na płaszczyźnie krajowej I. Zasada pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej Ewolucja zasady pierwszeństwa Zakres zastosowania zasady pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej Konsekwencje prawne zasady pierwszeństwa II. Zasada skutku bezpośredniego Uwagi wprowadzające Traktaty założycielskie Rozporządzenia Dyrektywy Decyzje Umowy międzynarodowe oraz akty prawne wydane na ich podstawie III. Zasada skutku pośredniego Uwagi wprowadzające Podstawowe założenia zasady skutku pośredniego IV. Zasada odpowiedzialności państw członkowskich za naruszenie prawa Unii Europejskiej Uwagi wprowadzające Podstawowe założenia zasady odpowiedzialności państw za naruszenie prawa Unii Europejskiej Instrumenty Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Zasady stosowania aktów prawnych dawnego III filaru Unii Europejskiej na płaszczyźnie krajowej Rozdział VI. Sądowa kontrola przestrzegania prawa Właściwość Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Sądu Postępowanie przeciwko państwu członkowskiemu o naruszenie zobowiązania ciążącego na mocy Traktatów I. Naruszenie zobowiązania ciążącego na mocy Traktatów Ujęcie naruszenia zobowiązania Naruszenie zobowiązania przez brak wdrożenia prawa Unii Europejskiej Okoliczności egzoneracyjne podnoszone przez państwa II. Postępowanie wszczęte przez Komisję Postępowanie nieformalne

11 X Spis treści 2. Formalne postępowanie wyjaśniające Postępowanie sądowe III. Postępowanie wszczęte przez państwo członkowskie IV. Postępowanie w razie niewykonania wyroku Trybunału V. Postępowanie przeciwko państwu członkowskiemu odnośnie do zobowiązań wynikających ze Statutu Europejskiego Banku Inwestycyjnego Skarga na nieważność aktu prawa pochodnego I. Strony w postępowaniu Podmioty uprawnione do składania skarg Strony pozwane Postanowienia dotyczące Europejskiego Banku Inwestycyjnego II. Podział kompetencji między Sąd oraz Trybunał Sprawiedliwości III. Przedmiot skargi Rodzaje aktów prawnych podlegających zaskarżeniu Akty dotyczące skarżących bezpośrednio i indywidualnie IV. Przesłanki stwierdzenia nieważności Brak kompetencji Naruszenie istotnego wymogu proceduralnego Naruszenie prawa materialnego Nadużycie władzy V. Termin do wniesienia skargi VI. Skutek orzeczenia o nieważności Konstytutywny charakter orzeczenia Pozostawienie pewnych skutków nieważnego aktu w mocy VII. Zarzut bezprawności Akcesoryjność zarzutu bezprawności Zakres przedmiotowy zarzutu bezprawności Skutki uznania zarzutu bezprawności Skarga na bezczynność instytucji I. Strony w postępowaniu II. Przesłanki skargi Rodzaje aktów, których niewydanie może być zaskarżone Wezwanie instytucji do działania III. Skutek orzeczenia o bezczynności Skarga odszkodowawcza I. Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej II. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną działaniem prawotwórczym III. Odpowiedzialność odszkodowawcza Unii Europejskiej i państw członkowskich Postępowanie odwoławcze Wydawanie opinii przez Trybunał Sprawiedliwości Rozdział VII. Współpraca sądów krajowych z Trybunałem Sprawiedliwości Znaczenie pytań prejudycjalnych dla jednolitego stosowania prawa Unii Europejskiej Pojęcie sądu państwa członkowskiego I. Sądy powszechne

12 Spis treści XI II. Sądy administracyjne III. Sądy konstytucyjne IV. Sądy międzynarodowe V. Sądy arbitrażowe VI. Sądy dyscyplinarne VII. Inne organy VIII. Podsumowanie. Zadawanie pytań przez sądy i organy polskie Obowiązek zadawania pytań prejudycjalnych I. Pojęcie sądu, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu II. Doktryna acte éclairé III. Doktryna acte clair IV. Skutek braku zadania pytania prejudycjalnego Zakres pytań prejudycjalnych I. Formułowanie pytań prejudycjalnych II. Orzekanie o ważności aktów prawa pochodnego III. Podstawy odmowy wydania orzeczenia wstępnego Proceduralne aspekty zadawania pytań przez sąd krajowy I. Zawieszenie postępowania przed sądem krajowym II. Kontrola zgodności z konstytucją krajową a zadawanie pytań prejudycjalnych III. Cofnięcie pytania prejudycjalnego IV. Związanie sądu krajowego wytycznymi wyższej instancji V. Ograniczenie możliwości podnoszenia zagadnień prawa unijnego w II instancji Postępowanie przed Trybunałem o wydanie orzeczenia wstępnego Moc prawna orzeczenia wstępnego Indeks rzeczowy

13

14 Wykaz skrótów 1. Źródła prawa AWB Akt o wyborach bezpośrednich JAE Jednolity Akt Europejski (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/6) KNZ Karta Narodów Zjednoczonych KPP UE Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C Nr 326 z 2012 r., s. 391) KPT Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z r. (Dz.U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439) KPTO Konwencja wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi albo organizacjami międzynarodowymi TEWEA Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej TEWG Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą TEWWiS Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali TfUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C Nr 326 z 2012 r., s. 47) TUE Traktat o Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C Nr 326 z 2012 r., s. 13) Układ o EOG Układ o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2. Organy, organizacje i instytucje EBC Europejski Bank Centralny EBI Europejski Bank Inwestycyjny EFTA Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu EOG Europejski Obszar Gospodarczy ESBC Europejski System Banków Centralnych ESDZ Europejska Służba Działań Zewnętrznych EWG Europejska Wspólnota Gospodarcza EWWiS Europejska Wspólnota Węgla i Stali MTS Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości OECD Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych RB Rada Bezpieczeństwa ONZ WTO Światowa Organizacja Handlu

15 XIV Wykaz skrótów 3. Publikatory i czasopisma AUwr Acta Universitatis Wratislaviensis Biul. CE UW Biuletyn Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego CJEL Columbia Journal of European Law CMLRev. Common Market Law Review Dz.U. Dziennik Ustaw Dz.Urz. Dziennik Urzędowy EJIL European Journal of International Law ELRev. European Law Review EPL European Public Law EPS Europejski Przegląd Sądowy GSP Gdańskie Studia Prawnicze ICLQ International and Comparative Law Quarterly JCMS Journal of Common Market Studies JMWP Jean Monnet Working Papers KPPubl. Kwartalnik Prawa Publicznego KSM Krakowskie Studia Międzynarodowe LQR Law Quarterly Review OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego seria A Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo PL Przegląd Legislacyjny PPE Przegląd Prawa Egzekucyjnego Prz. Sejm. Przegląd Sejmowy PS Przegląd Sądowy Rej. Rejent SE Studia Europejskie SM Sprawy Międzynarodowe YEL Yearbook of European Law Zb. Orz. Zbiór Orzeczeń ZN PSPE Zeszyty Naukowe Podyplomowego Studium Prawa Europejskiego

16 Wykaz skrótów XV 4. Inne AKP Afryka, Karaiby, Pacyfik EWP Europejska Współpraca Polityczna KBWE Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie Nr numer orz. orzeczenie post. postanowienie poz. pozycja PWBiS Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości UE Unia Europejska UGW Unia Gospodarcza i Walutowa WPZiB Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa wyr. wyrok z. zeszyt

17

18 Wykaz literatury 1. Wykaz podręczników i komentarzy M. Ahlt, M. Szpunar, Prawo europejskie, wyd. 5, Warszawa A. Arnull, The European Union and its Court of Justice, wyd. 2, Oxford A. Dashwood, M. Dougan, B. Rodger, E. Spaventa, D. Wyatt, Wyatt & Dashwood s European Union Law, wyd. 5, London and Portland, Oregon J. Barcz (red.), Prawo Unii Europejskiej, wyd. 2, Warszawa J. Barcz (red.), Prawo gospodarcze Unii Europejskiej, wyd. 1, Warszawa C. Barnard, The Substantive Law of the EU The Four Freedoms, wyd. 3, Oxford D. Chalmers, G. Davis, G. Monti, European Union Law. Text and Materials, wyd. 2, Cambridge P. Craig, G. de Búrca, EU Law. Text, Cases and Materials, wyd. 5, Oxford P. Craig, G. de Búrca (red.), The Evolution of EU Law, wyd. 2, Oxford T. C. Hartley, The Foundations of European Union Law, wyd. 5, Oxford A. Kaczorowska, European Union Law, wyd. 2, London K. Lenaerts, D. Arts, I. Maselis, R. Bray (red.), Procedural Law of the European Union, wyd. 2, London K. Lenaerts, P. van Nuffel, R. Bray (red.), Constitutional Law of the European Union, wyd. 3, London A. Łazowski (red.), A. Łabędzka, M. Szpunar, Prawo Unii Europejskiej. Testy. Kazusy. Tablice, wyd. 5, Warszawa N. Nugent, The Government and Politics of the European Union, wyd. 7 poprawione, London J. Steiner, L. Woods, Textbook on EC Law, wyd. 10, Oxford H. Wallace, M. Pollack, A. Young (red.), Policy-Making in the European Union, wyd. 6, Oxford S. Weatherill, Cases & Materials on EC Law, wyd. 9, Oxford Zbiory dokumentów i orzeczeń J. Barcz (red.), Podstawy prawne Unii Europejskiej. Wybór dokumentów, wyd. 3, Warszawa 2011.

19

20 Przedmowa Zamysł napisania podręcznika z zakresu prawa instytucjonalnego Unii Europejskiej, którego szóste wydanie oddajemy do rąk Czytelników, powstał w Katedrze Prawa Europejskiego, na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Naszym celem było przedstawienie prawa instytucjonalnego Unii Europejskiej w pełnym jego obrazie. Dokonując wyboru zagadnień do przygotowywanego podręcznika, braliśmy pod uwagę ich praktyczne znaczenie dla systemu funkcjonowania Unii Europejskiej. Przygotowując poszczególne części podręcznika za radą Profesora Eugeniusza Piontka, przyjęliśmy konwencję przedstawiania omawianej tematyki tam, gdzie to było możliwe, z perspektywy orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W związku z powyższym, poza tradycyjnymi odesłaniami do orzecznictwa, Czytelnik znajdzie w tekście fragmenty wybranych wyroków, każdorazowo poprzedzone opisem stanu faktycznego. Tłumaczenia tekstów orzeczeń sprzed akcesji Polski do Unii Europejskiej zaczerpnęliśmy z dwóch dostępnych na rynku zbiorów orzecznictwa, za każdym razem podając źródło oraz tam, gdzie to było możliwe Autora tłumaczenia. W przypadku wyroków wydanych po r. korzystaliśmy z tłumaczeń oficjalnych zawartych w Zbiorze Orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości. Zawsze, gdy odwoływaliśmy się do przykładów orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości UE oraz aktów prawa pochodnego przyjęliśmy zasadę podawania oryginalnych tytułów w języku polskim, a gdzie to nie było możliwe te kstów w języku angielskim lub francuskim. Przy pracach nad szóstym wydaniem podręcznika priorytetem autorów była aktualizacja materiału, w tym uwzględnienie najnowszych zmian instytucjonalnych oraz orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Podręcznik został pomyślany przede wszystkim jako pomoc dla studentów, którzy specjalizują się w prawie Unii Europejskiej. Mamy nadzieję, że będzie on również użyteczny dla uczestników studiów podyplomowych oraz prawników-praktyków i wszystkich Czytelników zainteresowanych Unią Europejską. Każdy rozdział poprzedzony jest rozbudowanym wykazem literatury, co jak mamy nadzieję będzie pomocne przy dalszych studiach w zakresie prawa Unii Europejskiej. Siłą