EKONOMICZNY ASPEKT ZDROWIA I OPIEKI ZDROWOTNEJ NAD PRACUJĄCYMI ECONOMIC APPROACH TO HEALTH AND OCCUPATIONAL HEALTH SERVICES

Nowiny Lekarskie 2007, 76, 2, 155-160 IZABELA RYDLEWSKA-LISZKOWSKA EKONOMICZNY ASPEKT ZDROWIA I OPIEKI ZDROWOTNEJ NAD PRACUJĄCYMI ECONOMIC APPROACH TO HEALTH AND OCCUPATIONAL HEALTH SERVICES Instytut Medycyny Pracy im. Prof. dra J. Nofera w Łodzi Dyrektor: prof. dr hab. Konrad Rydzyński Streszczenie Wstęp. Ekonomiczny aspekt zdrowia pracujących i opieki zdrowotnej nad pracującymi są zasadniczym elementem kreowania polityki zdrowotnej i polityki zatrudnienia. Zagadnienia te odzwierciedlone są w dokumentach Unii Europejskiej i stanowią przedmiot prac WHO, OECD, EUROSTAT, ILO. Cel pracy. Celem pracy jest zaprezentowanie roli instrumentów ekonomicznych w ustalaniu priorytetów i alokacji zasobów w zakresie działań na rzecz zdrowia pracujących, poparte przykładem zastosowania Narodowego Rachunku Zdrowia. Metodyka. Analizę przeprowadzono w oparciu o oficjalne dokumenty Unii Europejskiej oraz innych organizacji międzynarodowych odzwierciedlających wpływ warunków rynkowych kształtujących rolę kryteriów ekonomicznych w procesach decyzyjnych w zakresie zdrowia. Wykorzystano wyniki Narodowego Rachunku Zdrowia (www.mz.gov.pl), wstępnie wdrożonego w Polsce. Wyniki. Wyniki analizy dotyczą systemu finansowania opieki zdrowotnej nad pracującymi; relacji między źródłami i strukturą finansowania a jej funkcjami; relacji rynkowych między dostawcami opieki zdrowotnej sektora publicznego i prywatnego; identyfikacji przepływu strumieni pieniężnych; barier informacyjnych oraz monitorowania skutków ekonomicznych prowadzonej polityki. Wnioski. Rola informacji i instrumentów ekonomicznych powinna być jasno określona i ponownie zdefiniowana w gospodarce narodowej. Konieczna jest wiedza, jakie zasoby przeznaczane są na opiekę zdrowotną nad pracującymi, jaka jest skuteczność i efektywność działań. SŁOWA KLUCZOWE: zdrowie pracujących, ochrona zdrowia, gospodarka narodowa, Narodowy Rachunek Zdrowia. Summary Introduction. Considerations on economic aspect of occupational health and occupational health services (OHS) are critical in health policy and employment policy. It is visible in EU documents and is developed by international organizations like WHO, OECD, EUROSTAT, ILO. Objective. The objective of the paper is presentation of the role of economic tools in the process of priorities setting and resources allocation in the occupational health area, using the example of National Health Account for Poland. Method. The analysis has been carried out basing on the official documents of EU and other international organizations reflecting market oriented economy influence on the approach to the economic criteria and their role in decision making processes. The results have been used of National Health Account (www.mz.gov.pl), preliminarily implemented in Poland. Results. The results refer to present state of OHS financing, relations between the sources and structure of funding and OHS functions, OHS providers market relations between public and private sectors, identifying financial flows, informational barriers, monitoring economic consequences of OHS policy. Conclusions. The role of economic information and tools in the national economy has to be newly defined. It is necessary to know what resources are spent on occupational health services and what is the effectiveness and efficiency of the activities and programs. KEYWORDS: employees health, health care, national economy, National Health Account. Wprowadzenie Z perspektywy gospodarki narodowej, zdrowie nie jest traktowane jako bezcenna kategoria, a działania związane z ochroną zdrowia przybierają konkretną wartość ekonomiczną. Zdrowie pracujących i relacje zachodzące między nim a środowiskiem pracy, z ekonomicznego punktu widzenia, posiadają dwa wymiary. Pierwszy z nich dotyczy skuteczności i efektywności wykorzystania nakładów ponoszonych na zdrowie pracujących i poszukiwania optymalnej alokacji środków, która pozwoliłaby na uzyskanie najlepszych możliwych efektów zdrowotnych. Drugi, związany jest z określeniem wpływu stanu zdrowia pracujących na gospodarkę narodową. Rozważania te odnoszą się do różnych jej szczebli, począwszy od indywidualnego pracownika, poprzez poszczególne podmioty gospodarcze, kończąc na gospodarce jako całości. Podejmując zagadnienia zdrowia pracujących jako inwestycji, warto przypomnieć kilka podstawowych, istotnych dla podejmowanego zagadnienia, pojęć w ich międzynarodowym rozumieniu. Realizatorzy działań na rzecz zdrowia pracujących są bowiem odbiorcami środków finansowych, które można traktować jako ekonomiczną wartość inwestycji w tej sferze. Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Pracy (ILO), działania na rzecz zdrowia pracujących ukierunkowane są na: promocję i utrzymanie fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu pracowników, ochronę pracowników przed czynnikami narażenia w miejscu pracy, zatrudnianie pracowników zgodnie z ich fizycznymi i psychologicznymi możliwościami. Wiąże się to z przystosowaniem warunków pracy do możliwości pracowników i doborem pracowników do wykonywanej pracy. Działania w

156 Izabela Rydlewska-Liszkowska zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracujących (occupational health and safety) posiadają trzy cele: utrzymywanie i promowanie zdrowia pracowników i możliwości wykonywania pracy, doskonalenie warunków pracy i sposobu wykonywania pracy pod kątem zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego, rozwijanie organizacji pracy i kultury pracy (system zarządzania, polityka zatrudnienia, szkolenia i zarządzania jakością w firmie) wspierających zdrowie i bezpieczeństwo pracy, a także promowanie pozytywnego społecznego klimatu, co może wpływać na produktywność przedsiębiorstwa. Opieka zdrowotna nad pracującymi (occupational health care) odnosi się z kolei do profilaktycznej opieki zdrowotnej, promocji zdrowia, opieki leczniczej, pierwszej pomocy, rehabilitacji i rekompensat, jak również działań związanych z powrotem do zdrowia i do pracy. Usługi zdrowotne na rzecz pracujących (occupational health services) to z kolei świadczenia zdrowotne ukierunkowane na zdrowie jednostki w środowisku pracy, z uwzględnieniem warunków wykonywania przez pracownika konkretnej pracy. Pojęcie to obejmuje nie tylko biologiczne aspekty zdrowia pracujących, ale jako uwzględnienie koncepcji zdrowia Światowej Organizacji Pracy (WHO) także i satysfakcję z wykonywanej pracy [8]. W Polsce, pojęciu bezpieczeństwo i zdrowie pracujących należy przypisać obowiązki nałożone na pracodawców i pracowników, kontrolowane co do realizacji przez inspekcje państwowe i działowe, wspierane przez sektor medyczny służbę medycyny pracy. Służba medycyny pracy, stworzona w Polsce na mocy Ustawy o służbie medycyny pracy z dnia 27 czerwca 1997 r., ukierunkowała swój zakres kompetencji na działania związane z ochroną zdrowia pracujących przed wpływem niekorzystnych warunków w środowisku pracy i sposobu jej wykonywania, oceną ryzyka zdrowotnego oraz ze sprawowaniem opieki zdrowotnej nad pracującymi. Z przeglądu przytoczonych określeń wynika, że spektrum działań na rzecz zdrowia pracujących jest szerokie. Niemniej jednak stawiany cel jest taki sam, choć realizowane zadania i użyte metody różnią się między sobą. Zdrowie pracujących a gospodarka narodowa w dokumentach Unii Europejskiej Analiza bazy oficjalnych dokumentów Unii Europejskiej (EU) EUR-LEX zawiera wiele dokumentów związanych z relacjami między zdrowiem a gospodarką, przy czym ponad 380 dokumentów odpowiada słowom kluczowym: zdrowie i gospodarka. Podstawowym z nich jest przyjęta przez kraje UE strategia Adapting to change in work and society: a new Community strategy on health and safety at work 2002-2006. Zgodnie z nią, zdrowie pracujących to jeden z najważniejszych kierunków działań w zakresie polityki społecznej EU. Prezentuje ona całościowe podejście do zdrowia w miejscu pracy, kładzie nacisk na jakość pracy uznając, iż bezpieczeństwo i zdrowie to jedna z podstawowych determinant jakości pracy. Strategia bazuje m.in. na łączeniu różnych działań w obszarze prawa, dialogu społecznego, najlepszej praktyki ( best practice ), odpowiedzialności społecznej i bodźców ekonomicznych oraz budowaniu współpracy między różnymi podmiotami w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa. W Strategii wyraźnie podkreślono, że zaniechanie działań w wymienionym zakresie wywołuje koszty obciążające gospodarki i społeczeństwa, ma negatywny wpływ na postrzeganie firmy w społeczeństwie, przez klientów, konsumentów, opinię publiczną, obniża jej konkurencyjność i mierzalne efekty działalności (produktywność). Połączenie różnych instrumentów w oddziaływaniu na rzecz profilaktyki w środowisku pracy traktowane jest jako działanie priorytetowe. Ponadto, zaleca się zaangażowanie wszystkich partnerów społecznych (przedsiębiorstw, ubezpieczycieli, władz) oraz oparcie gospodarek narodowych na naukowych podstawach ( knowledge based economy ). Zaleca się ograniczenie liczby wypadków przy pracy, rozpoznanych chorób zawodowych, liczby utraconych dni absencji. Zgodnie z zapisami zawartymi w Strategii, pogłębiana powinna być wiedza o ewentualnych kosztach zaniechania działań w zakresie jakości pracy (ekonomiczne i społeczne koszty wypadków przy pracy i chorób zawodowych) oraz prowadzenie prac związanych z gromadzeniem danych i innych informacji w tym zakresie. W innych dokumentach unijnych, wśród których najważniejszymi są: Council Resolution of 3 June 2002 on a new Community strategy on health and safety at work (2002 2006), Council Recommendation of 21 June on the broad guideliness of the economic policies of the Member States and the Community, Commission Regulation of 27 July 1999 implementing Council Regulation concerning structural statistics on earnings and on labour costs as regards the definition and transmission of information on labour costs, Proposal for Council Decision adopting a programm of non-legislative measures to improve health and safety at work, Future Occupational Safety and Health Research Needs and Priorities in the Member States of the European Union, podkreśla się konieczność poprawy warunków pracy, zwiększenie nacisku na profilaktykę, integrację zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy z zarządzaniem firmą jako całością, warunki posiadające pozytywny wpływ na koszty podmiotów gospodarczych i gospodarki narodowej jako całości. Podkreśla się również, że głównym wyzwaniem krajów członkowskich jest m.in. wzmacnianie warunków wzrostu produktywności oraz wykorzystanie instrumentów ekonomicznych m.in. w zakresie inwestycji, zatrudnienia, ograniczenie zjawiska internalizacji zewnętrznych kosztów (external costs) i uwzględniania ich w cenach produktów oraz wprowadzenie zasady koszt-korzyść do procesów oceniających. Związek między sukcesami firmy a dobrym

Ekonomiczny aspekt zdrowia i opieki zdrowotnej nad pracującymi 157 zdrowiem i bezpieczeństwem w pracy uznany więc został oficjalnie za oczywisty. Wskazuje się, że regulacja prawna musi być uzupełniona nielegislacyjnymi działaniami ukierunkowanymi na bezpieczeństwo i zdrowie w miejscu pracy, m.in. w postaci poradników i wytycznych w zakresie wprowadzania praktycznych rozwiązań w obszarze zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy. Także eksperci WHO, w kilku ostatnich publikacjach wypowiedzieli się na temat wzajemnych, ścisłych relacji między zdrowiem a gospodarką narodową [3]. Sformułowane tezy poparte przykładami głoszą, iż zdrowie stanowi podstawowy czynnik produktywności w perspektywie długofalowej oraz jest fundamentem kapitału ludzkiego, który z kolei gwarantuje rozwój społeczeństw. Ryc. 1. Miejsce zdrowia pracujących w gospodarce narodowej. Źródło: Macroeconomics and Health: Investing in Health for Economic Development. Report of the Commission on Macroeconomics and Health, WHO 2001 Istota i wyniki Narodowego Rachunku Zdrowia w zakresie kosztów związanych z ochroną zdrowia pracujących Wykonanie jakichkolwiek całościowych analiz ekonomicznych z obszaru zdrowia i gospodarki uzależnione jest od dostępu do danych statystycznych. Z tego względu w wielu krajach, w tym w krajach Unii Europejskiej rozwijany jest system gromadzenia i przetwarzania ekonomicznych danych statystycznych o systemach opieki zdrowotnej w poszczególnych krajach. Przyczynami podjęcia międzynarodowych działań na rzecz stworzenia ujednoliconego systemu był brak dostatecznych danych finansowych o systemach, potrzeba międzynarodowych porównań, diagnozy systemów opieki zdrowotnej. Punktem wyjścia była teza, iż nie wszystkie zasoby, którymi dysponują systemy opieki zdrowotnej są znane i rejestrowane. Oczekiwano, iż dzięki Narodowym Rachunkom Zdrowia (NHA) możliwe będzie udzielenie odpowiedzi na trzy podstawowe pytania: Jakie wydatki ponoszone są na ochronę zdrowia wg kryterium rodzajowego podejmowanych działań? Jakie istnieją źródła finansowania ochrony zdrowia i w jakim stopniu poszczególne z nich partycypują w finansowaniu sytemu? Jaka jest struktura wydatków na ochronę zdrowia wg odbiorców środków finansowych (dostawców świadczeń)? Cele NHA różnicowane są w zależności od tego czy dotyczą poziomu krajowego czy międzynarodowego. W pierwszym ujęciu NHA jest postrzegany jako narzędzie wspomagające prowadzenie polityki zdrowotnej poprzez: Pomiar wydatków na ochronę zdrowia, określenie ich determinant i trendów. Dostarczenie informacji dla potrzeb planowania, monitorowania i ewaluacji systemu ochrony zdrowia (ocena technicznej i alokacyjnej efektywności; określenie relacji między popytem a podażą, ocena dostępności do opieki zdrowotnej, wytyczne dla tworzenia mechanizmów motywacyjnych). Dostarczenie informacji wspierających działania reformatorskie w przekroju regionalnym i czasowym (ocena ekonomicznych skutków reform); informacje te o charakterze strukturalnym mogą dotyczyć: relacji między wydatkami publicznymi i prywatnymi, bieżącymi i inwestycyjnymi, wydatkami na poszczególne funkcje systemu ochrony zdrowia, m.in. na cele administrowania systemem i pozostałe. Dane gromadzone w ramach NHA umożliwiają budowanie różnych wskaźników ekonomicznych pozwalających na analizę wzajemnych relacji między zdrowiem a gospodarką narodową. Wśród zalecanych wskaźników znajdują się, np. wydatki na 1 mieszkańca, udział wydatków w PKB, wydatki wg grup dochodowych ludności, wydatki instytucji publicznych i prywatnych, wskaźniki zadłużenia czy analiza wartości dodanej oraz analiza równości w dostępie do ochrony zdrowia [1]. Pierwszą, względnie całościową analizę wydatków ponoszonych na opiekę zdrowotną nad pracującymi w Polsce wykonano w ramach projektu finansowanego przez Bank Światowy (IBRD Rozwój służby zdrowia w Polsce. Nr 3466-POL). [6] Opracowanie koncepcji NHA dla Polski, zgodnej ze standardami OECD i EUROSTAT, wiązało się z poddaniem analizie wydatków na opiekę zdrowotną według źródeł finansowania, dostawców świadczeń i realizowanych przez nich funkcji. W odniesieniu do opieki zdrowotnej nad pracującymi, która w finansowej sprawozdawczości publicznej występuje pod hasłem medycyna pracy, zidentyfikowano trzy wymienione wymiary jej funkcjonowania oraz wskazano luki w statystyce publicznej uniemożliwiające identyfikację pełnych środków finansowych przekazywanych na służbę medycyny pracy. Z oficjalnych sprawozdań nie wynika bowiem pełna kwota, jaką przeznacza się w Polsce na zdrowie, w tym zdrowie pracujących. Przeprowadzona wstępna analiza obejmowała dane za 1999 r. Wykazała, że wg oficjalnych danych na zdrowie pracujących (medycynę pracy) przeznaczane są następujące kwoty: Wydatki budżetu państwa Wydatki budżetów wojewodów (dotacje) Instytucje samorządowe 4 428 tys. zł 37 806 tys. zł 37 627 tys. zł

158 Izabela Rydlewska-Liszkowska Wymienione grupy wydatków nie wyczerpują jednak wydatków ponoszonych na zdrowie pracujących. Oficjalna sprawozdawczość nie daje odpowiedzi na pytanie w jakim stopniu w finansowaniu zdrowia pracujących partycypują pracodawcy. Zgodnie z cytowaną wcześniej Ustawą oraz Kodeksem Pracy mają oni obowiązek pokrywania kosztów badań profilaktycznych oraz wybranych przez siebie świadczeń na rzecz pracowników. Wobec tego w ramach prac wdrożeniowych NHA zaszła potrzeba oszacowania brakujących kwot. W procedurze szacowania kosztów pracodawców wykorzystano dane z projektów badawczych realizowanych w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi dotyczących finansowania służby medycyny pracy i kosztów realizowanych przez nią zadań. W wyniku prac oszacowano, że pracodawcy ponieśli koszt usług zakupionych w publicznych i niepublicznych ZOZ w wysokości 205 414 tys. zł. Należy zdawać sobie jednak sprawę, że jest to kwota niedoszacowana z uwagi na fakt, że pracodawcy Tab. 1. Źródła finansowania wojewódzkich ośrodków medycyny pracy zakupują świadczenia profilaktyczne w ramach pakietów świadczeń, najczęściej w niepublicznych ZOZ-ach. Stąd, nie jest możliwe w oparciu o istniejącą sprawozdawczość sektora niepublicznego wyodrębnienie tych kwot. Podjęta w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi pierwsza w Polsce całościowa analiza źródeł finansowania instytucji służby medycyny pracy szczebla wojewódzkiego za lata 2000 2001, wykonana w oparciu o sprawozdania finansowe, pozwoliła na pogłębienie danych o finansowaniu służby medycyny pracy (tab. 1.). Wyniki wskazują, że około 25% kosztów wojewódzkich ośrodków medycyny pracy pokrywają pracodawcy. Koszty związane ze zdrowiem pracujących to nie tylko nakłady na opiekę zdrowotną i poprawę warunków pracy, ale również świadczenia, w tym pieniężne, będące skutkiem negatywnych zjawisk dotyczących stanu zdrowia pracowników. Dowodem tego są następujące, wybrane pozycje kosztów poniesionych w 2000 r. na świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych: odszkodowania świadczenia i dodatki wyrównawcze zasiłki wyrównawcze z tytułu rehabilitacji świadczenia rentowe powypadkowe 111,62 mln zł 23,15 mln zł 0,82 mln zł) 4, 814 mln zł Ponadto, pracodawcy ponoszą koszty świadczeń z tytułu pracy w warunkach szkodliwych i uciążliwych związane ze skróconym czasem pracy, dodatkowymi urlopami, środkami odżywczymi, dodatkowymi uprawnieniami emerytalnymi, posiłkami profilaktycznymi i regeneracyjnymi, dodatkami pieniężnymi, napojami itp. Poza wymienionymi grupami kosztów, pracodawcy finansują też przedsięwzięcia inwestycyjne o charakterze doraźnym, związane z poprawą warunków pracy i ograniczaniem ryzyka zawodowego, których koszty wliczają do kosztów produkcji. Nie jest znana skala tych nakładów. Źródło finansowania Wydatki za 2000 r. (w zł) Wydatki za 2001 r. (w zł) Samorząd terytorialny 40 774 232 41 252 204 Centralne organy administracji rządowej 4 225 270 3 518 050 Pracodawcy 20 271 538 19 459 233 Kasy Chorych 11 355 648 11 143 851 Dotacje budżetowe 5 875 686 7 314 025 Pozostałe 6 735 762 4 831 910 Razem 89 238 136 87 519 273 Źródło: Obliczenia własne na podstawie sprawozdań finansowych F-01/z Wypłacane są także ze środków ubezpieczenia społecznego renty z tytułu niezdolności do pracy jako skutku wypadków przy pracy, chorób zawodowych oraz wypadków w drodze do i z pracy. Faktyczna skala wypłat z tego tytułu nie jest znana ze względu na łączne liczenie wydatków rentowych przez ZUS. Zestawienie tych danych nie daje jednak możliwości dokonania całościowej oceny. Gdyby nawet doprowadzić do sytuacji, że dane finansowe o wydatkach związanych ze zdrowiem pracujących są danymi spójnymi i porównywalnymi, powstaje kolejne ograniczenie w postaci pomiaru efektów inwestowania w zdrowie. Jakie informacje o efektach finansowania zdrowia pracujących są w Polsce dostępne? W większości mówią o tym opracowania ministerialne dotyczące oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy. A oto niektóre z nich: liczba osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy, liczba przyznanych rent z tyt. wypadków przy pracy, główne wydarzenia powodujące wypadki przy pracy, przyczyny wypadków, dane o

Ekonomiczny aspekt zdrowia i opieki zdrowotnej nad pracującymi 159 częstości wypadków w określonych grupach zawodowych. Ponadto informacje dotyczą: skali narażenia zawodowego w grupie wybranych zakładów pracy, czynników zagrożenia, liczby osób korzystających z dodatków pieniężnych przyznawanych ze względu na pracę w warunkach szkodliwych. Dane o chorobach zawodowych obejmują: liczbę przypadków chorób zawodowych, liczbę przyznanych rent z tyt. niezdolności do pracy, strukturę rodzajów chorób zawodowych. Informacje o tym, jak pracodawcy wypełniają obowiązki w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy określone w Kodeksie pracy w jednym z ostatnich opracowań ministerialnych przedstawiono następująco: Zakres podejmowanych przez przedsiębiorstwa działań na rzecz sukcesywnego eliminowania zagrożeń zawodowych oraz poprawy stanu bhp jest w dalszym ciągu niewspółmierny do potrzeb. Jednakże sytuacja finansowa większości państwowych zakładów ogranicza realizację kosztownych przedsięwzięć inwestycyjnych. MPiPS nie dysponuje szczegółowymi informacjami dotyczącymi przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przez pracodawców sektora prywatnego... na podstawie zapytań i problemów zgłaszanych przez pracowników zakładów pracy tego sektora można wnioskować, że stan bezpieczeństwa i higieny pracy w wielu z tych zakładów jest niewłaściwy [5]. Dane te pochodzą z różnych źródeł, dotyczą w związku z tym różnych grup podmiotów gospodarczych i różnych grup pracujących poddanych analizie. Dane o wypadkach przy pracy i stwierdzonych chorobach zawodowych dotyczą wszystkich przypadków podlegających obowiązkowej rejestracji, natomiast dane o pracownikach pracujących w warunkach narażenia zawodowego zbierane są jedynie od pracodawców zatrudniających co najmniej 10 pracowników. Eliminuje to dane o ponad połowie zakładów pracy, nie mówiąc już o warunkach pracy osób samozatrudniających się. Kto wobec tego powinien być zainteresowany oceną efektywności inwestowania w zdrowie? Pytanie to można przedstawić w innej wersji: kto inwestuje, a kto korzysta? Gdyby chcieć odpowiedzieć najprościej, od strony teoretycznej i bez głębszej analizy zagadnienia, to należałoby odpowiedzieć, że zainteresowanymi stronami są: profesjonaliści w dziedzinie bezpieczeństwa i zdrowia w miejscu pracy, kadra kierownicza różnych szczebli zarządzania podmiotami gospodarczymi i organizacji grupujących pracodawców, decydenci wszystkich szczebli gospodarki narodowej, instytucji ubezpieczeniowych, instytucji świadczeniodawców opieki zdrowotnej, pracownicy i organizacje grupujące pracowników (związki zawodowe, korporacje zawodowe). Faktyczna odpowiedź jest jednak bardziej skomplikowana. Wiadomo bowiem, że podmiot finansujący przedsięwzięcia w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy nie zawsze jest tym, który jako jedyny czerpie z tego korzyści finansowe. Podmioty ponoszące koszty z tytułu złego stanu zdrowia pracujących często nie mają wpływu na warunki pracy. Podobnie kształtuje się zależność między zaniechaniem przez dany podmiot inwestowania w zdrowie pracujących i tymi, którzy ponoszą konsekwencje tego zjawiska (pracownicy i ich rodziny, instytucje ubezpieczeniowe, fundusze publiczne). Dla przykładu, wydatki po stronie pracodawcy (zakładu pracy) są w dużym stopniu uchwytne w czasie bieżącym, a efekty ekonomiczne zmian w stanie zdrowia pracujących są najczęściej przesunięte w czasie. Konsekwencje ekonomiczne strat w zdrowiu pracujących w postaci kosztów odczuwane są przez inne podmioty, takie jak: ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, indywidualni pracownicy, ale również po tej stronie znajdują się beneficjenci zmian pozytywnych [2]. Problem sprowadza się więc nie tylko do oceny opłacalności inwestowania w zdrowie, ale także do zagadnienia społecznego podziału kosztów i korzyści ekonomicznych z tego wynikających, między różne podmioty w gospodarce narodowej. Podsumowanie wyzwania dla Polski W oparciu o istniejący system sprawozdawczości w Polsce, w zakresie finansowania zdrowia pracujących, brak jest informacji (bądź są to dane szacunkowe) o pełnych wydatkach na ochronę zdrowia pracujących, o skutkach finansowych stanu zdrowia pracujących wynikających z wypadków czy chorób zawodowych oraz o pozytywnych efektach zdrowotnych inwestowania w zdrowie. Reasumując, jawi się pytanie, jakie są podstawy oceny systemu finansowania ochrony zdrowia pracujących skoro istnieje w nim tyle niewiadomych. Wśród istniejących uwarunkowań, uwarunkowania gospodarcze wymuszają podejmowanie analiz wspierających alokację zasobów przeznaczanych na ochronę zdrowia pracujących. Są one tym bardziej uzasadnione, że wszelkie nieracjonalne oszczędności wydatków przeznaczanych na zdrowie pracujących, czynione przez różnych partnerów społecznych, mogą okazać się działaniami krótkowzrocznymi, które w perspektywie obrócą się przeciwko społeczeństwu. Nieakceptowalne są decyzje, które nie uwzględniają wpływu stanu zdrowia populacji na długofalową kondycję gospodarki narodowej. Dlatego też, tak jak wskazują doświadczenia europejskie, rzetelne przygotowanie podstaw decyzyjnych dotyczących inwestowania w zdrowie i pomiaru jego efektów powinno spoczywać nie tylko na instytucjach publicznych, ale także na innych podmiotach, takich jak pracodawcy, inspektorzy bhp, jednostki służby medycyny pracy. Wyzwaniem dla Polski w omawianym zakresie, powinny być analizy ukierunkowane przede wszystkim na grupy o wysokim ryzyku zawodowym, małe

160 Izabela Rydlewska-Liszkowska i średnie przedsiębiorstwa, wzajemne relacje między zdrowiem pracujących a konkretnymi wskaźnikami ekonomicznymi, takimi jak produktywność, zyskowność, społeczne koszty rent czy absencji chorobowej. Jako działania wymagające szczególnie rozważnych decyzji wymienia się sposoby organizowania profilaktyki na rzecz pracujących w aspekcie oceny korelacji między nakładami przeznaczanymi na ten cel a wskaźnikami ekonomicznymi firm. [4] W związku z powyższymi uwagami pojawia się kolejne wyzwanie w zakresie rozwijania metodyki podejmowania decyzji dotyczących wzajemnych relacji między zdrowiem a dobrobytem społeczeństwa oraz jako kolejne wyzwanie, konieczność edukacji w zakresie racjonalnej gospodarki zasobami w gospodarce narodowej przeznaczanymi na zdrowie [7]. Piśmiennictwo 1. A System of Health Accounts. Version 1.0. OECD 2000. 11-19. 2. Dawydzik L.T.: Strategy for further reforming the workers health protection in Poland. Referat przedstawiony na Konferencji ICOH. Łódź 2001. 3. Macroeconomics and Health: Investing in Health for Economic Development. Report of the Commission on Macroeconomics and Health, WHO 2001, 21-108. 4. Workplace Health in the Public Health Perspective. Policy Requirements and Performance Indicators for Good Practice in Health, Environment, Safety and Social Management in Enterprises (GP HESME). WHO Regional Office for Europe. WHO 2003, 20-22. 5. Ocena stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w 2000 roku. MPiPS, Warszawa, 2001r., 35-36. 6. Polish System of Health Accounts. Version 1.0. Warsaw 2002, 9-23. 7. Rydlewska-Liszkowska I.: Financing occupational health services in Poland. Int. Arch. Occup. Environ. Health, 2002, 75, Suppl. 10-13. 8. www.academyhealth.org/publications/glossary. Adres do korespondencji: Izabela Rydlewska-Liszkowska Instytut Medycyny Pracy Zakład Organizacji Ochrony Zdrowia 90-950 Łódź, ul. Św. Teresy 8 tel. (42) 63 14 683