BADANIA GEOLOGICZNE MATERIA ÓW KAMIENNYCH WCZESNOŒREDNIOWIECZNYCH BUDOWLI KRAKOWA

BIULETYN PAÑSTWOWEGO INSTYTUTU GEOLOGICZNEGO 439: 425 436, 2010 R. BADANIA GEOLOGICZNE MATERIA ÓW KAMIENNYCH WCZESNOŒREDNIOWIECZNYCH BUDOWLI KRAKOWA GEOLOGICAL INVESTIGATIONS OF STONEWORK OF EARLY MEDIAEVAL BUILDINGS IN KRAKÓW JAN BROMOWICZ 1,JANUSZ MAGIERA 1 Abstrakt. W artykule przedstawiono wyniki badañ ska³ u ytych we wczesnoœredniowiecznych budowlach Krakowa. Analiza zró nicowania zastosowanego materia³u, jego kszta³tów i wymiarów z uwzglêdnieniem znajomoœci budowy geologicznej okolicy miasta i mo liwoœci z³o owych w obrêbie wychodni rozpoznanych w budowlach ska³, pozwala na wnioskowanie o umiejêtnoœciach wykonawców w zakresie obróbki kamienia, jego transportu i metod pozyskiwania. Informacje te s¹ istotne przy ustaleniu sukcesji u ycia poszczególnych materia³ów, pozwalaj¹ te typowaæ miejsca ich wydobycia. Szczegó³owe opisy ska³ w dostêpnych murach budowli wykaza³y obecnoœæ wœród nich: dolnokredowych zwiêz³ych piaskowców i jurajskich wapieni o podzielnoœci cienkop³ytowej, dolnokredowych zwiêz³ych piaskowców o podzielnoœci grubop³ytowej, jurajskich wapieni o nieregularnej podzielnoœci i miêkkich ciosowych piaskowców z prze³omu kredy i paleogenu (istebniañskie). Dwie pierwsze z wymienionych odmian ska³ wystêpuj¹ w najstarszych, przedromañskich budowlach Wawelu, piaskowce zwiêz³e o grubop³ytowej podzielnoœci zastosowano w murach wawelskiego koœcio³a œw. Gereona i koœcio³a klasztoru Benedyktynów w Tyñcu. Wapienie o nieregularnej podzielnoœci nale ¹ do najwczeœniej i najpowszechniej stosowanych materia³ów wykorzystywanych zarówno do wykonania fundamentów, jak i wype³nienia wnêtrza murów o licach p³ytkowych. Po opanowaniu obróbki sta³y siê surowcem do wyrobu kszta³tek prostopad³oœciennych. Miêkkie ciosowe piaskowce pojawi³y siê jako ostatni materia³ kamienny wprowadzony do krakowskiego budownictwa romañskiego. Umo liwia³y one pozyskiwanie du ych bry³ do wyrobu kolumn i p³yt nagrobnych. Przeprowadzone analizy wykaza³y du ¹ jednorodnoœæ w zakresie stosowanych odmian ska³ i równoczeœnie wyraÿne zró nicowanie w doborze materia³u stosowanego w ró nych czêœciach budowli. Ich najwa niejsze fragmenty zawieraj¹ najbardziej jednorodny materia³ danej odmiany. Od powy szej zasady odbiegaj¹ mury najstarszej czêœci klasztoru Dominikanów, co pozwala wnioskowaæ o pochodzeniu kamiennego materia³u z ró nych budowli zniszczonych wskutek nieznanego dziœ kataklizmu. Rekonstrukcje architektoniczne uwzglêdniaj¹ce objêtoœæ u ytego materia³u pozwalaj¹ na ocenê wielkoœci wyrobisk potrzebnych do jego uzyskania, a wymiary detali architektonicznych wskazuj¹ na wykorzystanie wystêpowania piaskowców istebniañskich w formie odrêbnych ska³ek. S³owa kluczowe: budownictwo romañskie, materia³y kamienne, Kraków. Abstract. Stones used in early mediaeval buildings in Kraków were investigated. Analysis of diversity of stones used in the buildings, their shape and size, with regard to the geology and resources of the Kraków vicinity, allowed evaluating skills of ancient miners, carriers and stonecutters. It helped considerably in reconstructing of a succession of different stones and sites of their quarrying. The following stone types have been recognized: thin-plated compact sandstone (Carpathian flysch; Lower Cretaceous) and limestone (Upper Jurassic); thick-plated compact sandstone (Carpathian flysch; Lower Cretaceous); massive, irregularly breaking limestone (Upper Jurassic); soft, regularly splitable (dimension) Istebna sandstone (Carpathian flysch; Cretaceous/Paleocene). Thin-plated sandstone and limestone were used in the oldest, pre-romanesque buildings on the Wawel Hill. Thick-plated limestone was applied in the walls of the Romanesque churche of Wawel s St. Gereon and in the Benedictines Abbey church in Tyniec. Irregular limestone clumps have been commonly used since the very early stages for both constructing of the foundations and filling interior of the walls faced with slabs and plates. Later, as the stonecutters skills developed, regular blocks and bricks were cut from the massive limestone. The soft Istebna sand- 1 Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; e-mail: magiera@geol.agh.edu.pl

426 Jan Bromowicz, Janusz Magiera stone appeared the last in the Romanesque buildings. Its thick-bedded deposits yielded large blocks suitable for cutting columns and tombstones. Analysis revealed that various types of the stones were relatively very homogeneous. On the other hand, stones used in different parts of buildings were considerably variable. The only exception are the walls of the oldest part of the Dominicans convent. The stones used there stemmed probably from various, earlier demolished structures. Volume of the stones used in buildings, estimated from the architectonic reconstructions, points to the size of ancient quarries. The largest elements were probably cut from blocks quarried from rocks (tors) or cliffs developed on natural outcrops and easily mined. Key words: Romanesque architecture, stonework, Kraków. WSTÊP Autorzy wykonali badania we wszystkich dostêpnych do obserwacji obiektach (fig. 1), w miarê mo liwoœci pobrali próbki do badañ mikroskopowych poprzedzonych opisami z u yciem lupy binokularnej. Dla niedostêpnych obiektów przeprowadzono studia literaturowe w poszukiwaniu informacji dotycz¹cych materia³ów kamiennych. Wyniki badañ by³y podstaw¹ do rozwa añ na temat ró nego pochodzenia kamienia, mo liwych miejsc jego pozyskiwania, iloœci u ytych materia³ów kamiennych, sposobów ich wykorzystania, a tak e sukcesji ich pojawiania siê w budowlach. Celem artyku³u jest ukazanie po ytku wynikaj¹cego z wykorzystania wiedzy geologicznej do pe³nej charakterystyki wczesnoœredniowiecznej architektury Krakowa. Fig. 1. Rozmieszczenie wczesnoœredniowiecznych budowli Krakowa (Bromowicz, Magiera, 2008) Budowle wawelskie: 1 katedra, 2 rotunda œw.œw. Feliksa i Adaukta, 3 budowla czworok¹tna z korytarzykiem, 4 rotunda po pó³nocnej stronie katedry, 5 rotunda B, 6 brama w wale obronnym grodu, 7 bazylika zw. œw. Gereona, 8 palatium (tzw. sala o 24 s³upach), 9 rotunda ko³o Baszty Sandomierskiej, 10 wie a obronna (tzw. sto³p), 11 koœció³ œw. Micha³a Early mediaeval buildings in Kraków (after Bromowicz, Magiera, 2008) Wawel Hill buildings: 1 cathedral, 2 rotunda of St. Felix and Adauct, 3 quadrangular building with corridor, 4 rotunda N of the cathedral, 5 church B, 6 gate tower in the defense wall, 7 church allegedly under the invocation of St. Gereon call, 8 Palatium (chamber with 24 columns), 9 rotunda near Sandomierska tower, 10 defence tower (called stolp), 11 St. Michael s Church

Badania geologiczne materia³ów kamiennych wczesnoœredniowiecznych budowli Krakowa 427 MATERIA Y KAMIENNE I ICH POCHODZENIE W przedromañskich budowlach wyró niane s¹ trzy rodzaje ska³ (Kozie³, 1998). Wœród kamieni budowli wczesnoœredniowiecznych, a wiêc tak e i romañskich, pojawiaj¹ siê jeszcze dwa, co w rezultacie daje piêæ podstawowych rodzajów stosowanego kamienia: piaskowce zwiêz³e o podzielnoœci cienkop³ytowej, wapienie o podzielnoœci cienkop³ytowej, piaskowce zwiêz³e o podzielnoœci grubop³ytowej, wapienie o podzielnoœci nieregularnej i piaskowce miêkkie, ciosowe (Bromowicz, Magiera, 2008). Piaskowce zwiêz³e o podzielnoœci cienkop³ytowej s¹ opisywane g³ównie z budowli wawelskich (fig. 1). Poza Wawelem u yto ich do wzniesienia rotundy Œw. Benedykta na wzgórzu Lasoty (Zin, Grabski, 1966). Szczegó³owo opisano je z rotundy œw. œw. Feliksa i Adaukta oraz z budowli czworok¹tnej z korytarzykiem. W murach rotundy wystêpuj¹ dwa typy piaskowców ró ni¹ce siê obecnoœci¹ laminacji i niejednorodnym uziarnienieniem. Porównanie ich udzia³u w ró nych fragmentach muru da³o zadziwiaj¹co zgodny obraz (fig. 2). Znamienne s¹ równie wymiary u ytych p³ytek o wysokoœci g³ównie w granicach 4 6 cm, przy d³ugoœciach siêgaj¹cych 50 cm. S¹ to w znacznej wiêkszoœci piaskowce twarde, o barwie szarej z lekko zielonkawym odcieniem. Zawieraj¹ niekiedy okruchy wêgla o wielkoœci do 2 mm. W obrazie mikroskopowym charakterystyczny jest udzia³, niekiedy bardzo licznych, igie³ g¹bek krzemionkowych (fig. 3A), a wœród okruchów skalnych przewaga wapieni i obecnoœæ ³upków chlorytowych (tab. 1). W sk³ad spoiwa, w ró nych proporcjach, wchodz¹: krzemionka, kalcyt i minera³y ilaste (fig. 3B). Obserwacje potwierdzaj¹ przypuszczenia o pochodzeniu opisywanego materia³u z Karpat, najprawdopodobniej z okolic Wieliczki (Szyszko-Bohusz, 1918). S¹ to piaskowce nale ¹ce do warstw gezowych, grodziskich i lgockich, ods³aniaj¹ce siê na po³udnie od Wieliczki w obrêbie jednostki podœl¹skiej i w brze nej czêœci jednostki œl¹skiej (Burtan, 1954). Rekonstrukcje rotundy œw. œw. Feliksa i Adaukta pozwalaj¹ na ocenê objêtoœci u ytego materia³u i odniesienie jej do wielkoœci wyrobiska koniecznego do uzyskania takiej iloœci kamienia. W zale noœci od przyjêtej koncepcji rekonstrukcyjnej (Szyszko-Bohusz, 1918; urowska, 1983) jego objêtoœæ wynosi³a 340 lub 792 m 3, co wymaga³o wyrobiska o znacznych rozmiarach. Podobieñstwo w udziale ró nych odmian piaskowców w odmiennie usytuowanych fragmentach murów przy ma³ych wysokoœciach kszta³tek mo e wskazywaæ na u ycie materia³u z osypów na zboczach wzniesieñ utworzonych na wychodniach ogniw zawieraj¹cych piaskowce. Nie mo na te wykluczyæ wtórnego u ycia materia³u z uk³adanych bez zaprawy murów otaczaj¹cych karpackie grodziska (Bromowicz, Magiera, 2003). Fig. 2. Udzia³ poszczególnych odmian piaskowców w ró nych fragmentach murów rotundy œw.œw. Feliksa i Adaukta Struktura: l piaskowce laminowane, n piaskowce nielaminowane; tekstura: 1 drobno-, 2 œrednio-, 3 gruboziarniste Distribution of sandstone varieties in the original parts of the walls of St. Felix and Adauct s rotunda Structure: l laminated, n non laminated; texture: 1 fine grained, 2 medium grained, 3 coarse grained

428 Jan Bromowicz, Janusz Magiera Piaskowce zwiêz³e o podzielnoœci cienkop³ytowej w obserwacjach mikroskopowych Microscopic petrography of compact thin-plated sandstone Tabela 1 Numer próbki Barwa œwie a Barwa zwietrza³a Wielkoœæ ziarna [mm] Charakterystyczne sk³adniki ziarnowe Rodzaj (upakowanie) ziarn Struktura od do œrednia ig³y g¹bek miki glaukonit okruchy wapieni Spoiwo Uwagi R-1 szara br¹zowa 0,1 2,0 0,7 laminowana wolne + +++ +++, w silna korozja R-2 zielonkawoszara ó³tawoszara 0,03 0,5 0,2 kierunkowa ustalone ++ ++ +, k-il, w muskowit i biotyt R-3 szara br¹zowa 0,03 0,2 0,1 laminowana wolne ++ ++ +++, w okruchy wêgla R-4 szara, siwa br¹zowa 0,03 0,3 0,1 laminowana wolne +++ ++ +++, k-il geza wapnista R-5 zielonkawoszara jasnobr¹zowa 0,03 0,5 0,1 bez³adna wolne + + ++ +++, k-il, w muskowit i biotyt R-6 czerwona wiœniowa 0,03 0,3 0,1 laminowana nieustalone + + + ++, k-il- hematyt w spoiwie R-7 szara szaroró owa 0,06 5,0 0,5 bez³adna wolne + + +++ +++, w piryt R-8 ciemnoszara ó³tobr¹zowa 0,06 5,0 0,5 bez³adna wolne ++ +++,w piryt R-9 zielonkawoszara brunatnobr¹zowa 0,06 0,2 0,2 laminowana wolne ++ + +++, w piryt Cz-II/3 szara br¹zowa 0,06 0,4 0,15 laminowana wolne ++ + + +++ +++, w piryt +++ du o, ++ œrednio, + ma³o, brak; spoiwo: w wapniste, k krzemionkowe, il ilaste, elaziste +++ very common, ++ common, + rare, absent; matrix: w calcareous, k siliceous, il argiliceous, ferruginous

Badania geologiczne materia³ów kamiennych wczesnoœredniowiecznych budowli Krakowa 429 Fig. 3. A. Piaskowiec gezowy z muru rotundy œw.œw. Feliksa i Adaukta; mikrofotografia, jeden polaryzator. B. Piaskowce o obfitym spoiwie wêglanowym z muru rotundy œw.œw. Feliksa i Adaukta; mikrofotografia, polaryzatory skrzy owane. C. Wapieñ o podzielnoœci cienkop³ytowej z murów przedromañskiej (chrobrowskiej) katedry na Wawelu; mikrofotografia, œwiat³o spolaryzowane, jeden polaryzator A. Gaize sandstone from St. Felix and Adauct s rotunda; microphotograph, plain light. B. Sandstone bound with coarse crystalline carbonate cement from St. Felix and Adauct s rotunda; microphotograph, crossed polars. C. Thin-plated limestone from the walls of the pre-romanesque Cathedral (Chrobrowska) on the Wawel; microphotograph, plain light Wapienie o podzielnoœci cienkop³ytowej czêsto towarzysz¹ opisanym powy ej piaskowcom, a niekiedy nad nimi przewa aj¹ (Firlet, Pianowski, 2000). Opisano je z wydobytych przez archeologów pozosta³oœci katedry chrobrowskiej oraz z po³udniowego muru aneksu rotundy œw. œw. Feliksa i Adaukta. S¹ to zwiêz³e wapienie pelityczne barwy bia³ej i jasnobr¹zowej, z wyraÿn¹ sk³onnoœci¹ do dzielenia siê na p³ytki o gruboœci 1 cm, niekiedy z odciskami amonitów. Pod mikroskopem widaæ, e podstawowym sk³adnikiem ska³y jest mikryt w towarzystwie niekontaktuj¹cych siê wzajemnie bioi intraklastów stanowi¹cych do oko³o 20% objêtoœci ska³y. Jest to typowe dla wakstonów (wackestone, Wright, 1992). Wiêkszoœæ bioklastów to ig³y g¹bek, u³o one równolegle do p³aszczyzn podzielnoœci wapienia (fig. 3C). Oznaczenia paleontologiczne pozwalaj¹ przypuszczaæ, e opisywane wapienie cienkop³ytowe wystêpowa³y w obrêbie Wzgórza Wawelskiego. Mo na zatem s¹dziæ, e w³aœnie ta, wystêpuj¹ca na miejscu, p³ytkowa odmiana wapienia by³a pierwszym kamiennym materia³em u ytym w murach, a p³ytki piaskowcowe zastosowano, gdy zabrak³o p³ytek wapiennych (Bromowicz, Magiera, 2003). Piaskowce zwiêz³e o podzielnoœci grubop³ytowej zastosowano w budowie murów wawelskiego koœcio³a o domniemanym wezwaniu œw. Gereona i tynieckiego koœcio³a klasztoru Benedyktynów (fig. 4A, B). S¹ to dosyæ zwiêz³e, wapniste piaskowce o zró nicowanym uziarnieniu, barwie g³ównie jasnoszarej, ó³tawej. Obserwowana jest wœród nich pozioma, rzadziej falista laminacja (fig. 4C, D). W obrazach mikroskopowych charakterystyczna jest obecnoœæ okruchów wêgla, glaukonitu, igie³ g¹bek wapiennych i krzemionkowych, a wœród okruchów skalnych, metamorficznych ³upków ³yszczykowych i fragmentów ska³ wapiennych. Ich spoiwo jest zró nicowane, ze zmiennym udzia³em krzemionki, wêglanów w formie du ych, kalcytowych kryszta³ów i minera³ów ilastych (tab. 2). Godne podkreœlenia jest zró nicowanie udzia³u poszczególnych odmian piaskowców w ró nych czêœciach obu opisywanych budowli. W licach murów zdecydowanie przewa- aj¹ piaskowce œrednioziarniste przy czêsto znacznym udziale gruboziarnistych, podczas gdy w murach wewnêtrznych absyd, o³tarzach czy te w kryptach dominuj¹ piaskowce drobnoziarniste w towarzystwie œrednioziarnistych. Œwiadczy to o selektywnym doborze materia³u. Wskazuje te na posiadanie zapasów zró nicowanego strukturalnie i teksturalnie materia³u, co mo e byæ œwiadectwem istnienia kamienio³omów. Piaskowce te pochodz¹ z tych samych ogniw, co zwiêz³e piaskowce o podzielnoœci cienkop³ytkowej, a wiêksze wymiary u ytego materia³u s¹ nastêpnym argumentem za ich pochodzeniem z kamienio³omów. Stwierdzenie obecnoœci w murach koœcio³a klasztoru tynieckiego materia³u, którego kszta³ty wskazuj¹ na wtórne u ycie (fig. 5), pozwala s¹dziæ o wykorzystaniu materia³u piaskowcowego pochodz¹cego z rozbiórki starszych, byæ mo e wawelskich, budowli (Bromowicz, Magiera, 2007). Wapienie o nieregularnej podzielnoœci pojawiaj¹ siê najczêœciej wœród kamieni u ytych w budowlach wczesnoœredniowiecznego Krakowa. W formie bry³ o nieregularnych kszta³tach stanowi¹ fundamenty najstarszych budowli, a tak e wype³niaj¹ mury budowane w technice opus emplectum. Stosowano je te jako materia³ ozdobny, w formie obrobionych kszta³tek, uzyskuj¹c najbardziej charakterystyczny element romañskich budowli Krakowa (fig. 6). W dostêpnych do obserwacji fragmentach murów przewa aj¹ zwiêz³e wapienie drobnodetrytyczne (ponad 75%) w towarzystwie pelitycznych, grubodetrytycznych i kredowatych pochodz¹cych z wychodni o formach skalistych lub u³awiconych. Wapienie drobnodetrytyczne s¹ zwiêz³e, barwy szarej i szarobr¹zowej, po zwietrzeniu bia³ej. Ich materia³ okruchowy o wielkoœci siêgaj¹cej 2 mm jest rozpoznawalny makroskopowo dziêki barwie jaœniejszej lub ciemniejszej od jednolitego, pelitowego t³a. W obrazach mikroskopowych wapienie te ró ni¹ siê g³ównie udzia³em mikrytu w stosunku do materia³u klastycznego. S¹ one wapieniami mikrytowymi (calcimudstone),

430 Jan Bromowicz, Janusz Magiera Fig. 4. A. Fragment murów koœcio³a zw. œw. Gereona. B. Mur koœcio³a klasztoru Benedyktynów w Tyñcu. C. Piaskowiec drobnoziarnisty laminowany z murów koœcio³a zw. œw. Gereona. D. Piaskowiec gruboziarnisty, laminowany z murów koœcio³a zw. œw. Gereona A. Fragment of a wall of church allegedly under the invocation of St. Gereon call. B. Wall of the Benedictines Abbey church in Tyniec. C. Fine grained, laminated sandstone from the wall of church allegedly under the invocation of St. Gereon call. D. Coarse grained, laminated sandstone from the wall of church allegedly under the invocation of St. Gereon call Fig. 5. Œciana koœcio³a klasztoru Benedyktynów w Tyñcu Kszta³t ciemniejszego kamienia wskazuje na jego wtórne u ycie Wall of the Benedictines Abbey church in Tyniec (a close-up) The shape of the darkest stone in the center suggests its reuse Fig. 6. Mur romañski koœcio³a œw. Wojciecha Romanesque wall of St. Adalbert s Church

Badania geologiczne materia³ów kamiennych wczesnoœredniowiecznych budowli Krakowa 431 Piaskowce zwiêz³e o podzielnoœci grubop³ytowej w obserwacjach mikroskopowych Microscopic petrography of compact thick-plated sandstone Typ piaskowca* Numer próbki Uziarnienie WiêŸba Charakterystyczne sk³adniki okruchowe œrednie maksymalne wysortowanie rodzaj (upakowanie) ziarn kontakty skalenie okruchy skalne miki inne L/3/S B-1 0,5 0,16 dobre wolne brak pojedyncze glaukonit, ig³y g¹bek N/2/Z B-2 0,8 0,18 dobre wolne brak pojedyncze glaukonit, ig³y g¹bek L/3/S B-3 0,5 0,2 dobre wolne brak pojedyncze glaukonit, ig³y g¹bek N/3/S B-4 0,5 0,2 dobre wolne brak pojedyncze glaukonit, ig³y g¹bek N/3/R KB-1 1,5 0,4 z³e wolne nieustalone punktowe pojedyncze, ilaste, gnejsy, wylewne glaukonit, bioklasty N/3/S KB-2 0,4 0,25 œrednie wolne nieustalone punktowe glaukonit, ig³y g¹bek L/2/Z KB-3 0,26 0,06 dobre wolne brak brak brak muskowit biotyt glaukonit, ig³y g¹bek N/2/Z KB-6 0,72 0,2 dobre wolne nieustalone punktowe proste pojedyncze nieliczny muskowit glaukonit bioklasty * Tekstura: N nielaminowany, L laminowany; struktura: 1 grubo-, 2 œrednio-, 3 drobnoziarnista; barwa: R ró owa, S szara, Z zielona, ó³ta * Structure: N massive, L laminated; texture: 1 coarse, 2 medium, 3 fine grained; colour: R pink, S gray, Z green, yellow Tabela 2 Spoiwo Uwagi bogate, wapniste krystaliczne korozja bogate, wapniste krystaliczne korozja wêgiel, piryt bogate, wapniste krystaliczne korozja wêgiel, piryt bogate, wapniste krystaliczne korozja wêgiel, piryt bogate, wêglanowo- -krzemionkowe du o dobrze obtoczonych ziarn bogate, wêglanowo- -krzemionkowo-ilaste wêgiel (do 1 mm), piryt bogate, opalowo-ilaste z wêglanami wêgiel, ska³a jest czertem krzemionkowe, z drobnoziarnistego kwarcu wêgiel, piryt, w spoiwie kryszta³y kalcytowe

432 Jan Bromowicz, Janusz Magiera Tabela 3 Spoiwo Uwagi Fig. 7. Wapienie o sztywnym szkielecie framestone (próbka PS-13) zepó³nocnej œciany koœcio³a Najœwiêtszego Salwatora Mikrofotografia, jeden polaryzator A limestone (framestone) from the northern wall of St. Salvator s Church Microphotograph, plain light wakstonami (wackestone), a najczêœciej wapiennymi ziarnitami (packstone). Odmiany z najwiêkszymi bioklastami, zwykle wzajemnie po³¹czonymi zwapnia³ymi g¹bkami (fig. 9), reprezentuj¹ wapienie o sztywnym szkielecie (framestone) (Wright, 1992). upnoœæ zwana te ³upliwoœci¹ wapieni u³awiconych sprawia, e s¹ najlepszym surowcem dla wyrobu kszta³tek. Wapienie te w przeciwieñstwie do skalistych rzadko tworz¹ wychodnie i st¹d mo na wnosiæ o istnieniu kamienio³omów w okresie pojawienia siê murów wykonanych z wapiennych kszta³tek (Bromowicz, Magiera, 2008). Porównanie wielkoœci u ytych kszta³tek jest podstaw¹ do wyró niania kolejnych warsztatów anga owanych do wznoszenia poszczególnych budowli (Firlet, Pianowski, 1979). Piaskowce miêkkie, ciosowe s¹ ³atwe w obróbce, pochodz¹ z grubych, siêgaj¹cych kilku metrów ³awic, daj¹cych szanse wydobycia bry³ prostopad³oœciennych o znacznych wymiarach zwanych ciosami. Piaskowce te by³y wykorzystywane zwykle jako dodatek do murów wznoszonych z kszta³tek wapiennych. Uk³adano je jako pojedyncze warstwy (wie a obronna sto³p), kilka warstw (koœció³ Najœwiêtszego Salwatora), najczêœciej jednak wykorzystywano je w wêg³ach wznoszonych budowli (fig. 8, 9A). By³y te surowcem stosowanym do wykonywania ró nych detali architektonicznych, jak p³yty nagrobne, kolumny, portale czy fragmenty o³tarzy (fig. 9B). Piaskowce te ró ni¹ siê barw¹ i uziarnieniem. W obserwacjach mikroskopowych omawianych piaskowców charakterystyczne jest ich z³e wysortowanie i znaczne upakowanie materia³u okruchowego, du y udzia³ skaleni, wystêpowanie ró nie zachowanego biotytu, Piaskowce miêkkie, ciosowe w obserwacjach mikroskopowych Microscopic petrography of soft dimension sandstone Uziarnienie [mm] WiêŸba Charakterystyczne sk³adniki okruchowe kontakty skalenie okruchy skalne miki inne rodzaje (upakowanie) ziarn œrednie wysortowanie maksymalne Numer próbki Typ piaskowca * glaukonit krzemionkowo- -ilasto- elaziste limonit w spoiwie nadaje skale ó³t¹ barwê muskowit, biotyt, ³upki chlorytowe, ilaste, granitoidy, metamorficzne 6% dobrze zachowanych proste, punktowe, wklês³o-wypuk³e N/3/ KB-4 1,67 0,17 bardzo z³e ustalone skupienia minera³ów ilastych krzemionkowo- -ilasto- elaziste limonit w spoiwie nadaje skale ó³t¹ barwê muskowit, biotyt, ³upki chlorytowe, ilaste, granitoidy, gnejsy 10% ró nie zachowanych proste, punktowe, wklês³o-wypuk³e N/3/ KB-5 1,8 0,22 bardzo z³e ustalone * objaœnienia przy tabeli 2 / for explanation see Table 2

Badania geologiczne materia³ów kamiennych wczesnoœredniowiecznych budowli Krakowa 433 Fig. 8. Piaskowce we wschodniej œcianie koœcio³a Najœwiêtszego Salwatora Sandstone blocks in the eastern wall of St. Salvator s Church Fig. 9. A. Bloki piaskowcowe w wêgle muru Wie y Srebrnych Dzwonów Katedry Wawelskiej. B. Piaskowcowa kolumna z koœcio³a zw. œw. Gereona. C. Œciana refektarza klasztoru Dominikanów od strony kru ganków A. Sandstone blocks forming the quoin of the Silver Bells tower (the Wawel Cathedral). B. Sandstone column. The church allegedly under the invocation of St. Gereon call. C. Wall of the refectory in the Dominicans convent seen from the cloister

434 Jan Bromowicz, Janusz Magiera Fig. 10. Wspó³czesne rozmieszczenie ska³ek na wychodniach piaskowców istebniañskich i ciê kowickich w okolicy Krakowa (Bromowicz, 2009) Present-day distribution of tors formed on the outcrops of the Istebna and Ciê kowice sandstones nearby Kraków (after Bromowicz, 2009) glaukonitu i chlorytów, a wœród okruchów skalnych obecnoœæ fragmentów ³upków ³yszczykowych, gnejsów i granitów. Spoiwo jest w wiêkszoœci badanych próbek ubogie, krzemionkowo-ilaste, przy silnym rozwoju wcisków miêdzyziarnowych (tab. 3). Powy sze cechy maj¹ pochodz¹ce z Karpat piaskowce istebniañskie. Na uwagê zas³uguj¹ wymiary detali architektonicznych wykonanych, jak siê wydaje, wy³¹cznie z piaskowców omawianej odmiany. Znalezienie miejsc wystêpowania tego rodzaju piaskowców, ich wydobycie i transport nale y traktowaæ jako osi¹gniêcie dorównuj¹ce rozwi¹zaniom budowlanym czy rzeÿbiarskim. Pozyskiwanie piaskowców rozpoczê³o siê zapewne od ska³kowych form, zwi¹zanych z wychodniami piaskowców istebniañskich. Brak ska³ek w najbli szym s¹siedztwie miasta wynika zapewne z ich wyeksploatowania (fig. 10). UWAGI KOÑCOWE Kolejnoœæ pojawiania siê ró nych materia³ów kamiennych we wczesnoœredniowiecznym budownictwie Krakowa wynika³a ze znajomoœci miejsc wystêpowania i umiejêtnoœci obróbki kamienia. Przy s³abych umiejêtnoœciach obróbki wykorzystywano miejscowe wapienie i sprowadzane z odleglejszych miejsc piaskowce o naturalnej podzielnoœci p³ytkowej wraz z równie miejscowymi nieregularnymi bry³ami wapiennymi. Bardziej wyszukane formy elementów kamiennych wymaga³y nowych materia³ów, których pozyskiwanie zmusza³o do zak³adania kamienio³omów. By³y one konieczne do uzyskania zwiêz³ych piaskowców o podzielnoœci grubop³ytowej i u³awiconych wapieni. Materia³y kamienne by³y te wtórnie wykorzystywane, na co wskazuj¹ ich kszta³ty (fig. 5) oraz strukturalny nie³ad romañskich pozosta³oœci murów klasztoru Dominikanów (fig. 9C). Du e urozmaicenie materia³u (20 odmian skalnych) mo e wskazywaæ na pochodzenie z ró nych Ÿróde³ (Firlet, Pianowski, 1989). Wobec dosyæ du ej jednorodnoœci materia³owej w murach romañskich budowli Krakowa, mo - na wnioskowaæ o pochodzeniu kamiennego materia³u z ró - nych budowli zniszczonych wskutek nieznanego dziœ kataklizmu. Szczegó³owa analiza zmiennoœci wystêpowania, a tak e wymiarów, typów i odmian ska³ w murach refektarza klasztoru Dominikanów i jego krypty potwierdza dyskutowane w literaturze równoczesne powstanie obu pomieszczeñ (Bromowicz, Magiera, 2006).

Badania geologiczne materia³ów kamiennych wczesnoœredniowiecznych budowli Krakowa 435 LITERATURA BROMOWICZ J., 2009 Pochodzenie kamienia z kolumn krypty œw. Leonarda na Wawelu. Pr. Nauk. Inst. Górn. PWroc., 125: 19 31. BROMOWICZ J., MAGIERA J., 2003 Pochodzenie piaskowców z murów wawelskiej rotundy œw. œw. Feliksa i Adaukta. W: Konferencja Naukowa Kamieñ architektoniczny i dekoracyjny. Kraków AGH, 23 24 wrzeœnia 2003 r.: 13 20. BROMOWICZ J., MAGIERA J., 2006 Znajomoœæ litologii surowca pomoc¹ w rekonstrukcjach architektonicznych romañskich budowli na przyk³adzie refektarza klasztoru OO. Dominikanów w Krakowie. Górn. Odkr., 1/2: 54 60. BROMOWICZ J., MAGIERA J., 2007 Kamieñ w budowlach krakowskich benedyktynów. Pr. Nauk. Inst. Górn. PWroc., 119: 14 27. BROMOWICZ J., MAGIERA J., 2008 Geologiczno-górnicza problematyka z³ó kamienia dla budowli wczesnoœredniowiecznego Krakowa. Górn. Odkr., 2/3: 62 71. BURTAN J., 1954 Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wieliczka. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. FIRLET J., PIANOWSKI Z., 1979 Nowo odkryty koœció³ romañski w rejonie Smoczej Jamy na Wawelu. Spraw. Arch., 31: 225 245. FIRLET J., PIANOWSKI Z., 1989 Z nowszych badañ nad wczesnoœredniowieczn¹ architektur¹ murowan¹ w Krakowie. Krzysztofory, 16: 55 65. FIRLET J., PIANOWSKI Z., 2000 Przemiany architektury rezydencji monarszej oraz katedry na Wawelu w œwietle nowych badañ. Kwart. Arch. Urban., 44, 4: 207 236. KOZIE S., 1998 Technologia murów budowli przedromañskich na Wawelu. Acta Arch. Waweliana, 2: 55 78. SZYSZKO-BOHUSZ A., 1918 Rotunda œwiêtych Feliksa i Adaukta (Najœw. Panny Marii) na Wawelu. Roczn. Krak., 17: 53 79. WRIGHT V.P., 1992 A revised classification of limestone. Sedim. Geol., 76: 177 185. ZIN W., GRABSKI W., 1966 Wczesnoœredniowieczne budowle Krakowa w œwietle ostatnich badañ. Roczn. Krak., 38: 33 73. UROWSKA K., 1983 Studia nad architektur¹ wczesnopiastowsk¹. Zesz. Nauk. UJ, 642, Pr. z Hist. Sztuki, 17: 7 53.