Czas. Stomat., 2005, LVIII, 3 Mikroanaliza rentgenowska ognisk próchnicy cementu korzeniowego po zastosowaniu lakieru fluorowego Fluor Protector i chlorheksydynowego Cervitec X-ray microanalysis of carious lesions in the root cement following application of Fluor Protector fluoride varnish and Cervitec chlorhexidine varnish Aniela Brodzikowska Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej IS AM w Warszawie Kierownik: dr hab. n. med. E. Jodkowska Streszczenie Celem badań była ocena składu chemicznego ognisk próchnicy cementu korzeniowego pokrywanych lakierem fluorowym Fluor Protector i chlorheksydynowym Cervitec. Wyniki badań dowodzą, że po zastosowaniu zarówno lakieru Fluor Protector, jak i Cervitec nastąpił proces remineralizacji. Summary The aim of the study was an evaluation of the chemical composition of carious lesions in the root cement which were covered with Fluor Protector fluoride varnish and Cervitec chlorhexidine varnish. Results of the study show that following the application of both Fluor Protector and Cervitec varnish, remineralization occurred.. HASŁA INDEKSOWE: próchnica cementu korzeniowego, mikroanaliza rentgenowska, wapń, fosfor, remineralizacja KEYWORDS: root caries, X-ray microanalysis, calcium, phosphorus, remineralization Badania nad zapobieganiem i leczeniem próchnicy cementu korzeniowego są wykonywane od dawna. Kierunkiem, z którym badacze i klinicyści wiążą nadzieje, jest remineralizacja wczesnych zmian próchnicowych. Obecnie stosuje się w tym celu przede wszystkim związki fluoru w postaci lakierów, a od niedawna również preparaty zawierające chlorheksydynę. Metody te wydają się być na tyle skuteczne, że można je stosować zarówno w zapobieganiu, jak i leczeniu próchnicy cementu korzeniowego. Wciąż jednak, nie znajdują powszechnego wykorzystania w praktyce klinicznej. Uzasadnione są zatem, próby poszerzenia wiedzy na temat skuteczności lakierów fluorowych i chlorheksydynowych w remineralizacji ognisk próchnicy cementu korzeniowego. Z badań wynika, że zarówno fluor, jak i chlorheksydyna wpływają na remineralizację ognisk próchnicy cementu korzeniowego lub na hamowanie procesu demineralizacji (6, 10, 11, 17). Fluor jest środkiem, który zapobiega powstawaniu próchnicy, zarówno w obrębie koron, jak i korzeni zębów. Wchodząc w reakcję z twardymi tkankami zęba, hamuje proces ich demineralizacji (12). Wyniki badań Stookeya i wsp. dowodzą, że fluor może zmniejszyć szybkość demineralizacji cementu korzeniowego (17). Z badań wykonanych przez Nyvad i wsp. wynika, że codzienne stosowanie pasty do zębów, za- 167
A. Brodzikowska Czas. Stomat., wierającej 1,100 ppm fluoru w połączeniu z 2% płukanką NaF, zapewniło prawidłowy rozkład minerałów na powierzchni cementu korzeniowego objętego próchnicą (14). Proces niszczenia cementu korzeniowego i zębiny korzeniowej jest związany, nie tylko z utratą minerałów, ale prawdopodobnie również z proteolitycznym rozkładem kolagenu (5). Stąd też, remineralizacja zębiny może być uwarunkowana nie tylko pozostającymi w tkankach minerałami, ale także stopniem uszkodzenia kolagenu i ultrastrukturalną organizacją tkanki. Zębina całkowicie zdemineralizowana jest niezdolna do zapoczątkowania procesu remineralizacji (3, 4). Zjawisko remineralizacji może nastąpić jedynie wtedy, gdy są obecne składniki mineralne. Heilman i wsp. wykonali badania, których celem było określenie lokalizacji i wielkości obszaru remineralizacji zębiny korzeniowej, w zależności od ilości minerałów i substancji międzykomórkowej powstałej po demineralizacji (6). Autorzy ci stwierdzili, że istnieją dwa rodzaje podłoża, na których jest możliwa remineralizacja, a mianowicie: powierzchowne ognisko próchnicowe o zawartości minerałów zbliżonej do obserwowanej w zdrowej tkance, oraz zmiany chorobowe o dużej utracie minerałów. Korzystny wpływ na strukturę twardych tkanek zęba, zwiększając ich stabilność ma także chlorheksydyna. Sprzyja ona remineralizacji i zmniejsza tempo demineralizacji. Huizinga i wsp. stwierdzili, że pokrycie lakierem zawierającym chlorheksydynę ognisk próchnicy cementu korzeniowego, zmniejsza głębokość zmiany chorobowej i utratę minerałów (7). Lynch i wsp. wykazali, że stosowanie lakieru chlorheksydynowego powoduje remineralizację aktywnych zmian próchnicy cementu korzeniowego, już po upływie 3 miesięcy od jego zastosowania (10, 11). Cel pracy Badania mikroanalityczne podstawowych pierwiastków tkanek twardych w ogniskach próchnicy cementu korzeniowego, traktowanych lakierem chlorheksydynowym, należą do nielicznych (8, 13, 16). Stąd celem badań, była ocena stopnia remineralizacji ognisk próchnicy cementu korzeniowego, po zastosowaniu lakieru fluorowego Fluor Protector i chlorheksydynowego Cervitec za pomocą rentgenowskiej mikroanalizy chemicznej. Materiał i metody Badania wykonano w warunkach in vitro, wykorzystując ludzkie zęby usunięte z różnych wskazań stomatologicznych najczęściej periodontologicznych i protetycznych. Były to zęby pacjentów w wieku od 35 do 75, u których ogniska próchnicy cementu korzeniowego poddawano zabiegom profilaktyczno leczniczym. Wszyscy pacjenci, przed leczeniem, podpisywali zgodę na wykonanie zabiegów profilaktycznych, jak również na ekstrakcję. Uzyskano 45 zębów z ogniskami próchnicy cementu korzeniowego i 8 zębów z obnażoną zdrową powierzchnią cementu. W zależności od stosowanych zabiegów profilaktyczno leczniczych, zęby podzielono na grupy (tab. I.). Grupa F, to 15 zębów leczonych lakierem fluorowym Fluor Protector, raz w tygodniu przez okres 3 miesięcy, grupa C, to 15 zębów, których odsłonięte powierzchnie cementu korzeniowego były pokrywane lakierem chlorheksydynowym Cervitec podobnie jak w grupie F oraz grupa N, do której zaliczono 15 zębów od pacjentów, u których wykonano tylko zabiegi profesjonalnego usunięcia złogów nazębnych i przeprowadzono instruktaż higieny jamy ustnej. Grupa kontrolna to grupa K 8 zębów z obnażoną zdrową powierzchnią cementu korzeniowego. Tak przygotowane zęby fotografowano, numerowano i przechowywano w roztworze wody destylowanej, z dodatkiem kryształków tymolu w temperaturze 4 o C (277K). Fotografie wybranych i zakwalifikowanych do badań zębów z próchnicą cementu korzeniowego ilustruje rycina 1. Oczyszczone zęby wykorzystywano do dalszych badań. Zęby przecinano za pomocą piły w płaszczyźnie policzkowo-językowej w miejscu 168
2005, LVIII, 3 Mikroanaliza rentgenowska ognisk próchnicy Ta b e l a I. Materiał badawczy Grupy badane Grupa K kontrolna zdrowy cement korzeniowy Próbki tkanek twardych Grupa C program leczniczy ogniska próchnicy cementu pokrywane lakierem Cervitec Grupa F Grupa N program profilaktyczny (profesjonalne usuwanie złogów i instruktaż higieny jamy ustnej) ogniska próchnicy cementu pokrywane lakierem Fluor Protector cement korzeniowy z ogniskami próchnicy Ryc. 1. Obrazy wybranych, zakwalifikowanych do badań laboratoryjnych zębów z próchnicą cementu korzeniowego; a, b, c ogniska próchnicy aktywnej w zębach nieleczonych. e ognisko próchnicy przewlekłej, ząb pokrywany lakierem Fluor Protector. d, f ogniska próchnicy przewlekłej, zęby pokrywane lakierem Cervitec. występowania widocznych zmian próchnicy cementu korzeniowego. W celu uzyskania próbek zębów do badań mikroanalitycznych (mikrosonda elektronowa) zastosowano następującą metodę preparatyki: 1) każdą próbkę umieszczano w pierścieniu z tworzywa sztucznego, a następnie zatapiano w żywicy epoksydowej (Epidian 5) z użyciem utwardzacza w stosunku 1:10 części wagowych, 2) po utwardzeniu żywicy, to jest po upływie około 24 godzin, powierzchnie próbek na przekrojach wzdłużnych lub poprzecznych szlifowano mechanicznie na papierach ściernych o gradacji od 220 do 800. Po szlifowaniu próbki dokładnie przemywano wodą bieżącą i destylowaną, oraz suszono w strumieniu chłodnego powietrza, 3) zeszlifowane powierzchnie polerowano na polerce mechanicznej firmy STRUERS z użyciem ścierniwa w postaci past diamentowych o wielkości ziarna: 15 µm, 7 µm, 3 µm, 1 µm i 1/4 µm. Wypolerowane próbki przemywano kilkakrotnie alkoholem etylowym (cz.) i suszono w strumieniu chłodnego powietrza, 4) powierzchnie próbek przeznaczone do badań pokrywano cienką (około 20nm) przewodzącą warstwą węgla w napylarce próżniowej firmy JEOL, przy ciśnieniu rzędu 10-5 mm Hg, w celu odprowadzenia do ziemi ładunków elektrycznych gromadzących się w miejscu padania wiązki elektronów. Ładunki te wpływają na energię i tor ruchu elektronów wzbudzających, zmniejszając dokładność analizy. Aby uniknąć wpływu warstewki węglowej na wyniki analizy, jednocześnie z próbkami napylano wzorce badanych pierwiastków, 5) w ten sposób przygotowane próbki przechowywano do badań w eksykatorze. 169
A. Brodzikowska Czas. Stomat., Ilościowa mikroanaliza rentgenowska polega na wzbudzeniu charakterystycznego dla poszczególnych pierwiastków promieniowania X w mikroobszarze próbki o objętości około 1 mm 3 przez silnie zogniskowaną na powierzchni badanej próbki wiązkę elektronów o odpowiednio dobranej energii i analizie tego promieniowania. Pomiary natężeń wybranych linii tego promieniowania na próbce i na wzorcach badanych pierwiastków umożliwiają określenie ich stężeń w badanym mikroobszarze z zastosowaniem specjalnego programu korekcyjnego, porównującego wyznaczone doświadczalnie stosunki natężeń mierzonych (z próbki i z wzorców badanych pierwiastków) z ich stężeniami w próbce. W obliczeniach stosowano firmowy program korekcyjny. Program ten jest oparty na modelu korekcji Pouchou i Pichoira (J. L. Pouchou, F. Pichoir, La Recherches Aerospatiale 5, 1984, s. 47), który jest jednym z najdokładniejszych modeli korekcji. Pozwala on na analizy próbek zawierających pierwiastki lekkie (o liczbie atomowej Z<11), jak również w przypadku, gdy liczby atomowe składników próbki różnią się znacznie. Analizy ilościowe zawartości wapnia, fosforu, tlenu, fluoru i chloru wykonywano na przekrojach poprzecznych zębów w kilku mikroobszarach położonych w warstwie zmian próchnicowych. Badania wykonano za pomocą mikroanalizatora rentgenowskiego SU-30 firmy CAMECA produkcji francuskiej, wyposażonego w dwa spektometry rentgenowskie z dyspersją długości fali (WDS), przy napięciu przyśpieszającym wiązkę elektronów i wzbudzający promieniowanie rentgenowskie w próbce o V = 15 kv i natężeniu wiązki i = 20 ma. Do analizy charakterystycznego promieniowania X składników próbki wykorzystano następujące kryształy dyfrakcyjne: PC1 (2d = 6 nm) do analizy linii K ά fluoru, PET (2d = 0,878 nm) do analizy lini K ά wapnia i chloru, TAP (2d = 2,5745) do analizy lini K ά tlenu. Jako wzorce wykorzystano następujące minerały: 1) apatyt (39,058% Ca, 18,315% P, 4,9% Cl, 1,91% Fe, 0,093% Mn i 35,724% O) do analizy wapnia, fosforu, tlenu i chloru, 2) fluoryt (48,67% F, 51,33% Ca) do analizy fluoru. W każdym mikroobszarze wykonywano 20-sekundowe pomiary natężeń charakterystycznego promieniowania X badanych pierwiastków oraz dwa 10-sekundowe pomiary tła, co pozwoliło na zapewnienie 1-3% precyzji oznaczeń. Wyniki badań Wyniki badań mikroanalizy rentgenowskiej zawartości poszczególnych pierwiastków w badanych próbkach cementu korzeniowego zdrowego i objętego zmianami próchnicowymi zestawiono w tab. II i na ryc. 2 i 3. Ryc. 2. Średnie wartości procentowo-wagowe wapnia i fosforu w badanych grupach zębów. Ryc. 3. Średnie wartości stosunku wapnia do fosforu w badanych grupach zębów. 170
2005, LVIII, 3 Mikroanaliza rentgenowska ognisk próchnicy Pomiary mikroanalityczne wapnia, fosforu, tlenu, fluoru i chloru wykonano w centrum zmiany próchnicowej, miejscu najwyraźniej zaznaczonego rozpadu próchnicowego. Wyniki tych badań porównywano z pomiarami uzyskanymi w zębach z klinicznie prawidłową powierzchnią cementu korzeniowego. Średnia zawartość (procentowo-wagowa) wapnia w próbkach zdrowego cementu korzeniowego (grupa K) wynosiła Ca=38,31, natomiast fosforu P=18,08, a stosunek wapnia do fosforu wynosił Ca/P=2,12. Wartości średnie wapnia i fosforu w próbkach pobranych z ogniska próchnicy cementu korzeniowego leczonych lakierem fluorowym Fluor Protector (grupa F) wynosiły odpowiednio: Ca=33,1, P=17,02, a stosunek Ca/P=1,95. Natomiast w próbkach traktowanych lakierem chlorheksydynowym Cervitec (grupa C) odnośne wartości były następujące: Ca=37,3, P=17,78, a stosunek Ca/P=2,10. Stosunek wapnia do fosforu dla zdrowego cementu korzeniowego zębów i cementu korzeniowego z ogniskami próchnicy leczonej lakierem fluorowym lub chlorheksydynowym jest podobny i utrzymuje się na niskim poziomie. Zawartości wapnia i fosforu w cemencie korzeniowym zębów ze zmianami próchnicowymi traktowanymi lakierem Fluor Protector lub Cervitec w porównaniu ze zdrowym cementem zębów są nieco niższe. Inaczej natomiast przedstawia się zawartość procentowo-wagowa pierwiastków w próbkach cementu korzeniowego zębów ze zmianami próchnicowymi nieleczonymi (grupa N). W badaniu mikroanalitycznym w tych przypadkach stwierdzono wysokie niedobory wapnia i fosforu w stosunku do wyżej podanych wartości w grupach: F,C i K. Analiza wyników wykazała zmniejszenie o 78% wapnia i o 84% fosforu w stosunku do próbek z grupy K. Większe braki stwierdzono w zakresie fosforu niż wapnia, co wyraźnie odbiło się na podwyższonym stosunku wapnia do fosforu. Próbki zębów z próchnicą cementu korzeniowego, leczoną lakierem Fluor Protector lub Cervitec, cechuje wyższy poziom wapnia i fosforu od próbek zębów nieleczonych, ale pomiędzy grupami F i C również występują różnice istotne statystycznie. Dotyczą one przede wszystkim średnich wartości wapnia, które są wyższe w grupie leczonej lakierem chlorheksydynowym Cervitec i wynoszą Ca=37,3 przy założonym poziomie istotności. Również wyższe są wartości fosforu (P=17,78), przy czym poziom istotności wynosi tutaj. Wyjątkowo wysoką zawartość fluoru (F) zarejestrowano w próbkach materiałów z grupy F (ogniska próchnicy leczone preparatem Fluor Protector), podczas gdy w pozostałych grupach zawartość tego pierwiastka nie różniła się statystycznie istotnie. Podobnie kształtuje się zawartość chloru (Cl) w próbkach traktowanych preparatem Cervitec. Wyższy poziom fluoru lub chloru, w próbkach należących do odpowiednich grup, jest rezultatem stosowania odpowiednich farmaceutyków profilaktyczno-leczniczych. Analiza otrzymanych wyników badań wykazuje, że w wyniku zastosowania dwóch lakierów: fluorkowego i chlorheksydynowego doszło do procesu remineralizacji w aktywnych ubytkach próchnicy cementu korzeniowego. W żadnej z grup testowych nie osiągnięto wprawdzie pełnej remineralizacji, to znaczy wartości procentowo-wagowe ocenianych pierwiastków nie zrównały się z wynikami otrzymanymi z badania próbek prawidłowego klinicznie cementu korzeniowego i były nieco niższe. Różnice nie były jednak znamiennie istotne, a wyniki które otrzymano, zwłaszcza w grupie, w której badane próbki zębów pokrywane były lakierem chlorheksydynowym, świadczą o wystąpieniu procesu remineralizacji, a co za tym idzie słuszności stosowania wyżej wymienionych lakierów. W badanych grupach nie zaobserwowano również procesu hipermineralizacji. Znaczne obniżenie zawartości wapnia i fosforu stwierdzono w ogniskach próchnicowych nie poddanych działaniu środków profilaktyczno leczniczych. 171
A. Brodzikowska Czas. Stomat., Ta b e l a I I. Zestawienie średnich wartości procentowo wagowych wybranych pierwiastków w badanych grupach zębów Pierwiastki Ca P O F Cl Ca/P Grupa C X=37,3 X=17,78 X=31,19 X=0,057 X=3,88 X=2,10 SD=1,15 SD=0,58 SD=1,74 5 SD=1,07 SD=0,089 Grupa F X=33,1 X=17,02 X=21,8 X=1,611 X=0,45 X=1,95 SD=2,58 SD=0,78 SD=5,89 SD=0,701 SD=0,173 SD=0,183 t=5,352 t=3,003 t=5,912 t=8,473 t=12,223 t=2,946 Grupa C X=37,3 X=17,78 X=31,19 X=0,057 X=3,88 X=2,10 SD=1,15 SD=0,58 SD=1,74 5 SD=1,07 SD=0,089 Grupa N X=8,14 X=2,89 X=6,97 X=0,005 X=0,23 X=2,81 SD=3,99 SD=1,80 SD=2,17 SD=0,002 SD=0,078 SD=1,24 t=27,220 t=41,483 t=33,716 t=1,747 t=13,149 t=0,667 p<0,10 Grupa C X=37,3 X=17,78 X=31,19 X=0,057 X=3,88 X=2,10 SD=1,15 SD=0,58 SD=1,74 5 SD=1,07 SD=0,089 Grupa K X=38,31 X=18,08 X=30,51 X=0,078 X=0,294 X=2,12 SD=0,36 SD=0,20 SD=1,56 SD=0,02 F=10,331 F=8,427 F=1,240 F=1,022 F=92,106 F=19,09 t=2,358 t=1,421 t=0,914 t=0,423 t=9,321 t=0,553 p<0.05 z=2,001 z=1,355 z=0,290 z=1,130 z=3,872 z=0,323 Grupa F X=33,1 X=17,02 X=21,80 X=1,611 X=0,45 X=1,95 SD=2,85 SD=0,78 SD=5,89 SD=0,701 SD=0,173 SD=0,183 Grupa N X=8,14 X=2,89 X=6,97 X=0,005 X=0,23 X=2,81 SD=3,99 SD=1,80 SD=2,17 SD=0,002 SD=0,078 SD=1,24 t=19,664 t=36,521 t=9,148 t=8,876 t=4,525 t=1,142 172
2005, LVIII, 3 Mikroanaliza rentgenowska ognisk próchnicy wymi. Uzyskane w niniejszym badaniu różnice w stężeniu wybranych pierwiastków w poszczególnych próbkach cementu i zębiny korzeniowej zębów są porównywalne z nielicznymi danymi prezentowanymi przez innych autorów (8, 9, 13, 15, 16). W pracach tych analizowana jest głównie zawartość wapnia i fosforu oraz ich wzajemny stosunek w różnych próbkach cementu i zębiny korzeniowej. Brak jest natomiast w piśmienc. d. Ta b e l a I I. Zestawienie średnich wartości procentowo wagowych wybranych pierwiastków w badanych grupach zębów Pierwiastki Ca P O F Cl Ca/P Grupa F X=33,1 X=17,02 X=21,80 X=1,611 X=0,45 X=1,95 SD=2,85 SD=0,78 SD=5,89 SD=0,701 SD=0,173 SD=0,183 Grupa K X=38,31 X=18,08 X=30,51 X=0,078 X=0,294 X=2,12 SD=0,36 SD=0,20 SD=1,56 SD=0,02 F=63,897 F=15,180 F=14,20 F=37,559 F=2,41 F=80,837 t=5,118 t=3,734 t=4,062 t=6,077 t=2,270 t=2,630 z=3,872 z=2,969 z=2,775 z=3,872 z=2,292 z=2,904 Grupa N X=8,14 X=2,89 X=6,97 X=0,005 X=0,23 X=2,81 SD=3,99 SD=1,80 SD=2,17 SD=0,002 SD=0,078 SD=1,24 Grupa K X=38,31 X=18,08 X=30,51 X=0,078 X=0,294 X=2,12 SD=0,36 SD=0,20 SD=1,56 SD=0,02 F=124,36 F=34,880 F=1,923 F=1912,35 F=2,047 F=3673,24 t=21,116 t=33,865 t=27,053 t=2,542 t=1,702 t=0,443 z=3,873 z=3,873 z=3,873 z=2,356 z=1,613 z=0,774 n liczba zębów, X średnia arytmetyczna, SD odchylenie standardowe, t test t-studenta, p prawdopodobieństwo zaistnienia obserwowanych różnic w drodze losowej, z test U Manna-Whitneya, miara statystycznie nieistotna. Dyskusja Wyniki oceny składu chemicznego badanych próbek cementu korzeniowego i zębiny przy wykorzystaniu mikroanalizy rentgenowskiej pozwoliły na określenie średniego stężenia wybranych pierwiastków w próbkach tkanek prawidłowych, zmienionych próchnicowo i po zastosowaniu leczenia lakierami fluorowymi i chlorheksydyno- 173
A. Brodzikowska Czas. Stomat., nictwie wyników badań, dotyczących zawartości pierwiastków w zmineralizowanych tkankach korzeni zębów z próchnicą, po zastosowaniu preparatów zawierających fluor lub chlorheksydynę. W prezentowanych badaniach dokonano porównania zawartości wybranych pierwiastków w próbkach cementu i zębiny korzeniowej zdrowej, zmienionej próchnicowo i posiadającej ogniska próchnicy leczone lakierem fluorowym Fluor Protector, lub chlorheksydynowym Cervitec, w celu sprawdzenia czy nastąpiło zjawisko remineralizacji po zastosowaniu różnych programów profilaktyczno leczniczych. Remineralizacja tkanki jest, w najbardziej dosłownym tego słowa znaczeniu, przywróceniem wcześniej utraconych minerałów. W zdrowym cemencie i zębinie korzeniowej średnia zawartość wapnia wynosiła 38,31, a fosforu 18,08. Natomiast w próbkach ze zmianami próchnicowymi nieleczonymi, stwierdzono wysokie niedobory tych pierwiastków, wskazujące na toczący się proces demineralizacji. Analiza zawartości wapnia i fosforu w próbkach cementu i zębiny korzeniowej zębów objętych próchnicą i leczonych lakierem fluorowym wykazała występowanie procesu remineralizacji. Wartości pierwiastków w tych próbkach były bowiem zbliżone do wartości w próbkach zdrowych (Ca=33,1, P=17,02). W próbkach zębów, które były leczone lakierem chlorheksydynowym średnie wartości wapnia i fosforu są niemal identyczne z wartościami w próbkach zdrowych tkanek (Ca=37,3, P=17,78). Świadczy to o prawie pełnej remineralizacji tkanek po zastosowaniu lakieru chlorheksydynowego. Analiza zawartości fluoru w próbkach cementu i zębiny korzeniowej zębów leczonych lakierem Fluor Protector wykazała zdecydowanie wyższy poziom tego pierwiastka w stosunku do próbek z innych badanych grup.podobne wyniki dotyczące zawartości chloru uzyskano w próbkach zębów leczonych lakierem chlorheksydynowym. Jest to wynik zmian zachodzących na powierzchni korzenia, polegających na zdolności cementu korzeniowego i znajdującej się pod nim zębiny do zatrzymywania stosowanych preparatów leczniczych i powolnego uwalniania ich na przestrzeni nawet kilku miesięcy od momentu ich zastosowania. (2). Wiąże się to z procesem wnikania lakierów do kanalików zębinowych i stopniowego uwalniania substancji aktywnych (1), co ma istotne znaczenie w planowaniu zabiegów profilaktyczno-leczniczych. Piśmiennictwo 1. Arends J., Duschner H., Ruben J.: Penetration of varnishes into demineralized root dentine in vitro. Caries Res., 1997, 31, 201-205. 2. Arends J., Ruben J.: Chlorhexidine CHX release by dentine after varnish treatment. Caries Res., 1993, 27, 231-232. 3. Arends J., Ruben J. L., Christoffersen J., Jongebloed W. L., Zuidgeest T. G. M.: Remineralization of human dentine in vitro. Caries Res., 1990, 24, 432-435. 4. Clarkson B. H., Feagin F. F., McCurdy S. P., Sheetz J. H., Speirs R.: Effects of phosphoprotein moieties on the remineralization of human root caries. Caries Res., 1991, 25, 166-173. 5. Clarkson B. H., Hall D. L., Heilman J. R., Wefel J. S.: Effect of proteolytic enzymes on caries lesion formation in vitro. J. Oral Pathol., 1986, 15, 423-429. 6. Heilman J. R., Jordan T. H., Warwick R., Wefel J. S.: Remineralization of root surfaces demineralized in solutions of differing fluoride levels. Caries Res., 1997, 31, 423-428. 7. Huizinga E. D., Ruben J., Arends J.: Effect of an antimicrobial-containing varnish on root demineralization in situ. Caries Res., 1990, 24, 130-132. 8. Knychalska-Karwan Z., Pawlicki R.: Ubytki próchnicowe gładkich powierzchni zębów. Badania w SEM, oraz w mikroanalizatorze rentgenowskim. Magazyn Stomat., 1997, 8, 9-12. 9. Książek-Bąk H., Nytko Ł., Bulek-Juranek G., Wierucka-Młynarczyk B., Kubicka-Musiał M., Gołębiowska-Hüpsch M., Koczor-Rozmus A.: Ocena mikrotwardości oraz składu chemicznego cementu korzeniowego zębów usuniętych z powodu chorób przyzębia. Czas Stomat., 2001, XLIV, 5, 306-312. 10. Lynch E., Beighton D.: Short term effects of Cervitec on the microflora of primary root carious lesions requiring restoration. Caries Res., 1993b, 27, 106. 11. Lynch E., Brailsford S. R., Morris-Clapp C., Hellyer P. H., Beighton D.: Effect of Cervitec on the treatment needs of primary root caries. J. Dent. Res., 1995, 73, 535. 12. Mielczarek A., Rost M., Grzywacz 174
2005, LVIII, 3 Mikroanaliza rentgenowska ognisk próchnicy R., Wierzbicka M., Mielczarek J., Bánóczy J., Nemesz J.: Występowanie płytki nazębnej u osób zagrożonych próchnicą cementu korzeniowego. Czas. Stomat., 1992, XLV, 5, 249-253. 13. Nytko Ł., Sabat D., Książek-Bąk H., Kubicka-Musiał M., Wierucka- Młynarczyk B., Bulek-Juranek G.: Analiza struktury morfologicznej cementu korzeniowego zębów usuniętych z powodu chorób przyzębia. Czas. Stomat., 2000,LIII, 1, 16-21. 14. Nyvad B., ten Cate J. M., Fejerskov O.: Arrest of root surface caries in situ. J. Dent. Res., 1997, 76, 1845-1853. 15. Pawlicki R., Knychalska-Karwan Z.: Próchnica powierzchni żujących zębów trzonowych. Analiza ilościowa wapnia i fosforu w mikrosondzie rtg. Czas. Stomat., 1997, L, 4, 243-247. 16. Pawlicki R., Knychalska-Karwan Z., Karwan T.: Twarde tkanki zębów u ludzi w młodym, średnim i podeszłym wieku. Czas. Stomat., 1994, XLVII, 10, 672-680. 17. Stookey G. K., Rodlun C. A., Martin S. L., Warwick J. M.: Prevention of root surface caries with fluoride in hamsters. Caries Res., 1987, 21, 182. Otrzymano: dnia 24.IX.2003 r. Adres autorki: 00-246 Warszawa ul. Miodowa 18. 175