Wahania koniunkturalne w Polsce

Elżbieta Adamowicz Joanna Klimkowska Konrad Walczyk Instytut Rozwoju Gospodarczego, Szkoła Główna Handlowa Wahania koniunkturalne w Polsce Streszczenie W opracowaniu omówiono przebieg wahań cyklicznych w okresie ostatnich kilkunastu lat wskaźników koniunktury w tych sektorach gospodarki polskiej, które objęte są badaniami koniunktury Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH i Instytutu Transportu Samochodowego, tj. w przemyśle przetwórczym, budownictwie, transporcie, handlu, bankowości, rolnictwie i gospodarstwach domowych, a także barometru koniunktury (wskaźnika złożonego). Dla odniesienia analizą objęto również cykl wartości dodanej brutto. W analizie wahań koniunkturalnych szczególną uwagę zwrócono na okres ostatniego światowego kryzysu finansowego i gospodarczego. W jego wyniku w sferze realnej gospodarki polskiej nastąpiło głębokie załamanie koniunktury, głębsze niż w poprzednich cyklach. Kryzys był dotkliwy, lecz krótkotrwały. We wszystkich branżach nastąpiło względnie szybkie odwrócenie tendencji spadkowych. Analiza potwierdziła wyprzedzający charakter wskaźników jakościowych, a jednocześnie większą intensywność ich wahań niż zmiennej ilościowej. Słowa kluczowe: cykl koniunkturalny, badania koniunktury Abstract Cyclical Fluctuations in Poland The paper discusses cyclical fluctuations of BTS and CS indicators of economic activity in Poland in recent years. The set of indicators covers: manufacturing, construction, transport, retail trade, banking, agriculture and households, both separately and all together (composite indicator). The cycle of gross value added (GVA) is also analysed for reference purpose only. The analysis is focused on the effects of the recent global financial and economic crisis. The main finding is that the crisis was conducive to collapse of the real economy, much more profound than during previous downturns. The collapse was extensive but short-lasting, with all the industries turning into an expansion quite fast. The analysis also confirmed the leading

1 Elżbieta Adamowicz, Joanna Klimkowska, Konrad Walczyk characteristics of the BTS and CS indicators and their intensity be higher than that of GVA. Key words: Business cycles, business and consumer surveys 1. Wstęp Prowadzone przez IRG SGH badania koniunktury metodą testu obejmują główne obszary aktywności gospodarczej w Polsce: przemysł przetwórczy, budownictwo, rolnictwo, handel, sektor bankowy oraz gospodarstwa domowe. Okres ich wdrażania przypada na początki transformacji systemu gospodarczego. Zgromadzone w badaniach dane obejmują zatem okres funkcjonowania gospodarki według reguł rynkowych. Pozwalają one na analizowanie dostosowań podmiotów gospodarczych do nowych warunków funkcjonowania oraz śledzenie ich zachowań w zmiennych warunkach rynkowych. W szczególności dane te są szybkim i często jednym z pierwszych źródeł informacji o zmianach aktywności gospodarczej. Z tego powodu nie raz były już wykorzystywane do analizowania wahań aktywności gospodarczej. Ich przydatność do takich celów została zweryfikowana pozytywnie 1. Potrzeba ponawiania takiej weryfikacji jest naturalna w przypadku narzędzi wykorzystywanych w badaniach empirycznych, które dotyczą zjawisk o zmiennym przebiegu, do jakich należą wahania koniunkturalne. Dlatego w niniejszym artykule podejmujemy kolejna próbę opisania przebiegu wahań koniunkturalnych w Polsce, porównując obraz wahań wynikający z danych jakościowych z tym, który uzyskujemy wykorzystując dane ilościowe. Dodatkowy argument przemawiający za przeprowadzeniem takich badań wiąże się z potrzebą właściwej oceny kondycji polskiej gospodarki w ostatnich latach. Spowolnienie aktywności gospodarczej, które nastąpiło w wyniku przenikania skutków kryzysu finansowego do sfery realnej gospodarki wymaga zbadania zachowań przedsiębiorstw i gospodarstw domowych w fazie spadkowej cyklu. W szczególności istotne jest określenie jej zakończenia. Moment ten jest bowiem informacją nie tylko o znaczeniu emocjonalnym jest on istotny dla konsumentów i producentów dla prognozowania dalszych zachowań. Również dla polityków i administracji może być 1 Por.:Z. Matkowski, Wskaźniki klimatu gospodarczego jako narzędzie oceny stanu gospodarki, Ekonomista, nr 1, 22; J. Klimkowska, S. Stolorz, Własności prognostyczne barometru koniunktury IRG i jego składowych w oparciu o wskaźnik referencyjny wahań cyklicznych dla gospodarki polskiej, PiM IRG SGH, nr 8; E. Adamowicz, S. Dudek, D. Pachucki, K. Walczyk, Producenci i konsumenci wobec kryzysu. Polska na tle strefy euro, O systemie gospodarczym,, red. M.K. Dudek, Warszawa 211.

Wahania koniunkturalne w Polsce 11 to nader przydatna informacja dla formułowania strategii gospodarczej, w szczególności przy uruchamianiu lub zamykaniu programów pomocowych. Badanie to podejmujemy także by uzyskać odpowiedzi na kolejne pytania, które wiążą się z analizą dynamiki zmian aktywności gospodarczej w Polsce. Mianowicie, na ile ostatnie wahania są odmienne od tych które miały miejsce w poprzednich cyklach oraz w jakim stopniu zsynchronizowane są wahania koniunktury w poszczególnych obszarach działalności gospodarczej. Cechą szczególnie nas interesująca jest głębokość spadków w ostatnim cyklu. Baza danych IRG umożliwia analizę pod tym względem sześciu wymienionych wyżej obszarów. Dodatkowo analizie poddano również transport samochodowy, dla którego dane pochodzą z badań koniunktury prowadzonych przez ITS w Warszawie. Badanie obejmuje okres 199 211. Jest prowadzone w konwencji cyklu wzrostowego. Do zbadania przebiegu wahań poszczególnych zmiennych wykorzystano filtr Christiano Fitzgeralda. Punkty zwrotne lokalizowano na podstawie procedury Bry- Boschan. Za zmienną referencyjną przyjęto PKB, uznając iż jest miarodajną wielkością opisującą przebieg aktywności gospodarczej w całej gospodarce. Dane dotyczące tej zmiennej pochodzą z bazy danych Eurostatu. Odpowiednikiem PKB w grupie danych jakościowych jest barometr IRG SGH. Do analizy zmian cyklicznych w poszczególnych obszarach wykorzystano syntetyczne zmienne jakościowe, jakimi sa wskaźniki koniunktury w tych branżach. W sumie analizie poddano 9 zmiennych: PKB, barometr IRGSGH, wskaźniki koniunktury w przemyśle przetwórczym, budownictwie, transporcie samochodowym, handlu, sektorze bankowym, rolnictwie oraz wskaźnik nastrojów gospodarstw domowych. Badano także wahania produkcji dodanej brutto w Polsce i UE (1). Do oceny podobieństwa wahań poszczególnych zmiennych wykorzystano główne cechy morfologiczne: ilość wyróżnionych cykli, lokalizację punktów zwrotnych, czas trwania poszczególnych faz, amplitudę wahań i ich intensywność. Więcej informacji na temat metod badawczych zawiera opracowanie Adamowicz i inni 28 2. 2 E. Adamowicz, S. Dudek, D. Pachucki, K. Walczyk: Synchronizacja cyklu koniunkturalnego polskiej gospodarki z krajami strefy euro w kontekście struktury tych gospodarek, załącznik do Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie unii gospodarczej i walutowej, NBP, Warszawa 28, s. 196.

12 Elżbieta Adamowicz, Joanna Klimkowska, Konrad Walczyk 2. Wahania aktywności gospodarczej w Polsce Zmiany aktywności gospodarczej, obserwowane we wszystkich sektorach objętych badaniami koniunktury IRG i ITS (transport samochodowy), wskazują na szybkie tempo pokonywania skutków kryzysu finansowego, który w latach 28-29 spowodował jej załamanie. Mimo iż Polska nie doświadczyła recesji w sensie klasycznym, rozumianej jako spadek poziomu PKB w kolejnych dwóch kwartałach, to jednak analiza w kategoriach cyklu wzrostowego wskazuje wyraźnie na znaczące spadki wartości wielu zmiennych. Dotyczy to zarówno PKB, jak i wartości danej brutto oraz wskaźników koniunktury w: przemyśle przetwórczym, budownictwie, handlu, transporcie, sektorze bankowym, rolnictwie, wskaźnika nastrojów gospodarstw domowych oraz barometru IRG SGH. 4 3 2 1 199Q1 1997Q1 1999Q1 21Q1 23Q1 2Q1 27Q1 29Q1-1 -2-3 -4 EU1 PL Rysunek 1. Wahania wartości dodanej brutto w Polsce i UE ( piętnastce ) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu Analiza odchyleń wartości dodanej brutto pozwala na stwierdzenie, iż zmiany tempa wzrostu WDB w Polsce w okresie ostatniego globalnego kryzysu finansowego i gospodarczego pokrywają się ze zmianami, jakie miały miejsce w krajach dawnej UE ( piętnastki UE1, zob. rysunek 1).

Wahania koniunkturalne w Polsce 13 W okresie poprzedzającym akces Polski do Unii Europejskiej różnice w wahaniach cyklicznych WDB w Polsce i UE1, odnoszące się do poszczególnych cech morfologicznych, takich jak liczba cykli, czas trwania i amplituda faz spadkowych i wzrostowych, są większe 3. Od chwili przystąpienia do UE widoczna jest postępująca synchronizacja wahań cyklicznych. Zarówno w Polsce, jak i UE1 górny punkt zwrotny cyklu WDB odnotowano w tym samym okresie, tj. w pierwszym kwartale 28 roku. Synchronizacji wahań cyklicznych WDB towarzyszą różnice w głębokości spadku i czasu trwania fazy spadkowej. W Polsce spadek WDB był mniejszy i trwał krócej. W przypadku Polski można też podejrzewać odwrócenie tendencji spadkowej. Wprawdzie formalna procedura lokalizacji punktów zwrotnych tego nie potwierdza z uwagi na zbyt małą liczbę obserwacji dla spełnienia formalnego kryterium identyfikacji dna, można jednak domniemywać, iż ostatni dolny punkt zwrotny w przebiegu cyklu WDB miał miejsce na początku 21 roku. Wskazuje na to także przebieg wahań cyklicznych PKB przedstawiony na rysunku 2. Na potrzeby niniejszego opracowania za taki punkt przyjmujemy ostatnie minimum w przebiegu składnika cyklicznego PKB, które zaobserwowano w pierwszym kwartale 21 r. 6 4 2 sty 9 lip 9 sty 96 lip 96 sty 97 lip 97 sty 98 lip 98 sty 99 lip 99 sty lip sty 1 lip 1 sty 2 lip 2 sty 3 lip 3 sty 4 lip 4 sty lip sty 6 lip 6 sty 7 lip 7 sty 8 lip 8 sty 9 lip 9 sty 1 lip 1-2 -4 Rysunek 2. Wahania cykliczne PKB w Polsce w latach 199-21 3 Cechy te są przedmiotem analizy w pracy Adamowicz i inni, 211.

14 Elżbieta Adamowicz, Joanna Klimkowska, Konrad Walczyk Obserwacje jakimi dysponujemy nie stanowią wystarczająco długich szeregów dla dokonania głębokiej analizy porównawczej, jednak pozwalają na wstępne wskazanie dla części analizowanych zmiennych trzech pełnych cykli wzrostowych i czwartego, który właśnie się rozpoczyna. Co prawda jeden z nich, tzw. boom akcesyjny, miał charakter lokalny i ujawnił się tylko w Polsce, jednak właśnie dla gospodarki polskiej miał istotne znaczenie i z tego powodu uwzględniamy go jako odrębny w niniejszej analizie. Pierwszy z pełnych cykli, które porównujemy licząc od dna do dna trwał od pierwszego kwartału 1999 roku do pierwszego kwartału 23 r., drugi od pierwszego kwartału 23 roku do drugiego kwartału 2 r., trzeci od drugiego kwartału 2 roku do pierwszego kwartału 21 r., zaś czwarty rozpoczął się w pierwszym kwartale 21 r. Wstępna analiza porównawcza zmian w ostatnim czasie ujawnia szereg ciekawych obserwacji. Interesująca zwłaszcza wydaje się analiza sekwencji czasowych zmian zachodzących w czasie ostatniego cyklu. Szczegółowe dane dotyczące wartości ekstremalnych, średnich, czasu trwania poszczególnych faz, głębokości i intensywności zmian wartości badanych zmiennych oraz lokalizacji punktów zwrotnych, zawarte są w tabelach 1 i 2, zamieszczonych na końcu opracowania. 8 6 4 2 cykl 1 cykl 2 cykl 3 cykl 4-11 -1-9 -8-7 -6 - -4-3 -2-1 1 2 3 4 6 7 8 9 1 11 12-2 -4-6 Rysunek 3. Cykliczne zmiany PKB w Polsce w latach 1999-21

Wahania koniunkturalne w Polsce 1 Główne cechy morfologiczne wahań koniunkturalnych zarówno PKB, jak i barometru IRG oraz wskaźników koniunktury podczas ostatniego kryzysu kształtowały się odmiennie niż podczas poprzednich. Punkty zwrotne zlokalizowane w przebiegu barometru i wskaźników koniunktury mają charakter wyprzedzający w stosunku do PKB. Dla poszczególnych wskaźników koniunktury wyprzedzenie to waha się od 1 do kwartałów. W przypadku barometru IRG SGH dochodzi do 3 kwartałów. Tylko raz, w okresie boomu akcesyjnego, górne punkty zwrotne barometru IRG SGH i PKB pokrywały się. 1 1 - wrz 98 sty 99 maj 99 wrz 99 sty maj wrz sty 1 maj 1 wrz 1 sty 2 maj 2 wrz 2 sty 3 maj 3 wrz 3 sty 4 maj 4 wrz 4 sty maj wrz sty 6 maj 6 wrz 6 sty 7 maj 7 wrz 7 sty 8 maj 8 wrz 8 sty 9 maj 9 wrz 9 sty 1 maj 1 wrz 1-1 -1-2 -2 Rysunek 4. Wahania cykliczne barometru koniunktury IRG w latach 1998-21 Najwyższą historycznie wartość, +13,4 pkt., barometr przyjął w kwietniu 27 roku (II kwartał 27), najniższą, -23,27 pkt., w lutym 29 roku (I kwartał 29). Amplituda wahań barometru IRG SGH w trzecim analizowanym cyklu jest znacząco większ niż w dwóch poprzednich. Czas trwania faz wzrostowych barometru w dwóch dłuższych cyklach był zbliżony. Różnica wyniosła zaledwie 3 miesiące. Natomiast w przypadku faz spadkowych różnice były większe i zmieniały się kolejnych cyklach. Ostatnia faza spadkowa wyróżniała się największą intensywnością zachodzących zmian. Zwłaszcza spadki wartości barometru w tej fazie były głębsze i zachodziły z większą intensywnością. Natomiast w fazach wzrostowych zarówno głębokość zmian jak i ich intensywność były bardziej zbliżone. Ostatnie minimum stanowi dolny punkt zwrotny w trzecim analizowanym cyklu wzrostowym, dając sygnał rozpoczęcia fazy

16 Elżbieta Adamowicz, Joanna Klimkowska, Konrad Walczyk wzrostowej w kolejnym, czwartym cyklu. Wystąpił on o trzy kwartały wcześniej niż punkt zwrotny PKB, którego lokalizację jak wspomnieliśmy wstępnie datujemy na pierwszy kwartał 21 rok (rysunek 4). 1 1-26 -24-22 -2-18 -16-14 -12-1 -8-6 -4-2 2 4 6 8 1 12 14 16 18 2 22 24 26 28 3 - -1-1 -2-2 cykl 1 cykl 2 cykl 3 cykl 4-3 Rysunek. Cykliczne zmiany wartości barometru IRG SGH w latach 1999-21 Ostatnie wartości barometru w rozpoczynającym się właśnie czwartym cyklu (rysunek ) wskazują na spowolnienie tempa wzrostu barometru. Jednak jest zdecydowanie zbyt wcześnie, by interpretować je jako zakończenie kolejnej fazy wzrostowej. Także wartości wskaźnika koniunktury w przemyśle w ostatnim okresie osiągnęły swoje historyczne ekstrema. Najwyższą wartość wskaźnika, 1,76 pkt., odnotowano w lutym 27 roku, najniższą, -29,9 pkt., w marcu 29 roku (rysunek 6). Zakres wahań wartości wskaźnika koniunktury w przemyśle był zatem zbliżony do zmian wartości barometru Różnica wynosi tylko 4 pp.. Lokalizacja punktów zwrotnych w cyklicznych wahaniach wskaźnika koniunktury w przemyśle w większości przypadków pokrywa się punktami zwrotnymi w przebiegu PKB. Wyprzedzenie o 4 kwartały odnotowano trzykrotnie: lokalizacji dolnego punktu w przebiegu cyklu pierwszego (drugi kwartał 2) i w obu punktach zwrotnych, górnym i dolnym, ostatniego pełnego cyklu.

Wahania koniunkturalne w Polsce 17 1 1 - maj 97 lis 97 maj 98 lis 98 maj 99 lis 99 maj lis maj 1 lis 1 maj 2 lis 2 maj 3 lis 3 maj 4 lis 4 maj lis maj 6 lis 6 maj 7 lis 7 maj 8 lis 8 maj 9 lis 9 maj 1 lis 1-1 -1-2 -2-3 Rysunek 6. Wahania cykliczne wskaźnika koniunktury w przemyśle w latach 1997-21 1 1 - -3-28 -26-24 -22-2 -18-16 -14-12 -1-8 -6-4 -2 2 4 6 8 1 12 14 16 18 2 22 24-1 -1-2 -2-3 -3 cykl 1 cykl 2 cykl 3 cykl 4 Rysunek 7. Cykliczne zmiany wartości wskaźnika koniunktury w przemyśle w latach 1999-21

18 Elżbieta Adamowicz, Joanna Klimkowska, Konrad Walczyk Także w przypadku przemysłu większe podobieństwo odnotowano w przebiegu faz wzrostowych niż spadkowych. Dotyczy to wszystkich analizowanych cech morfologicznych: czasu trwania, głębokości i intensywności zmian. Dla faz wzrostowych są one bardziej zbliżone, natomiast fazy spadkowe różnią się pod każdym względem. Czas trwania ostatniej fazy spadkowej jest najdłuższy. Duże różnice odnotowano także w głębokości zmian i ich intensywności. W przebiegu wskaźnika koniunktury w przemyśle, tak jak w przebiegu barometru, odnotowano spowolnienie wzrostu wartości wskaźnika w ostatnich miesiącach (rysunek 7). Nieco inaczej wygląda przebieg zmienności i obraz wahań cyklicznych dla wskaźnika koniunktury w budownictwie (rysunki 8 i 9). 2 1 1 - kwi 94 paź 94 kwi 9 paź 9 kwi 96 paź 96 kwi 97 paź 97 kwi 98 paź 98 kwi 99 paź 99 kwi paź kwi 1 paź 1 kwi 2 paź 2 kwi 3 paź 3 kwi 4 paź 4 kwi paź kwi 6 paź 6 kwi 7 paź 7 kwi 8 paź 8 kwi 9 paź 9 kwi 1 paź 1-1 -1-2 -2-3 Rysunek 8. Wahania cykliczne wskaźnika koniunktury w budownictwie w latach 1994-21 Podobieństwo ogranicza się do lokalizacji wartości ekstremalnych. Tak jak dwa poprzednie wskaźniki: barometr i wskaźnik koniunktury w przemyśle, również wskaźnik koniunktury w budownictwie osiągnął je w ostatnim okresie. Maksimum datowane jest na pierwszy kwartał 27 roku, minimum na trzeci kwartał 29 roku. Są to jednocześnie punkty zwrotne w ostatnim zakończonym cyklu. W cyklicznych zmianach wskaźnika koniunktury w budownictwie nie wykryto boomu akcesyjnego, tak wyraźnego w przebiegu PKB, barometru IRG SGH oraz wskaźnika koniunktury w

Wahania koniunkturalne w Polsce 19 przemyśle. Zmienność przebiegu wskaźnika w dwóch zidentyfikowanych cyklach jest bardzo duża. Trudno w tej sytuacji oceniać różnice głębokości i intensywności zachodzących zmian. Natomiast lokalizacja punktów zwrotnych cechuje się znacznie większym wyprzedzeniem w stosunku do PKB. Największe wyprzedzenie, o 12 miesięcy, dotyczy lokalizacji pierwszego górnego punktu, dla pozostałych mieści się w przedziale od 4 do kwartałów. 2 2 1 1 - -1-2 -19-18 -17-16 -1-14 -13-12 -11-1 -9-8 -7-6 - -4-3 -2-1 9 1 11 12 13 14 1 16 17 18 1 2 3 4 6 7 8-1 -2-2 -3 cykl 1 cykl 2 cykl 3 Rysunek 9. Cykliczne zmiany wartości wskaźnika koniunktury w budownictwie w latach 1999-21 Podobnie jak wcześniej omawiane zmienne, także wskaźnik koniunktury w transporcie 4 wartości ekstremalne osiągnął w ostatnim okresie (rysunki 1 i 11). Maksymalną wartość wskaźnik przyjął w pierwszym kwartale 27 roku, minimalną w pierwszym kwartale 29 r. Zakres wahań wskaźnika koniunktury w transporcie jest znacznie większy niż dla wcześniej omawianych wskaźników, przekracza go o ponad 4 punktów. Wyróżnione ekstrema są jednocześnie punktami zwrotnymi ostatniego cyklu wzrostowego, wyodrębnionego w przebiegu wskaźnika. Wyprzedzają one o cztery kwartały punkty zwrotne PKB, natomiast pokrywają się z ostatnim punktami 4 Badanie koniunktury w transporcie, którego wyniki są składową barometru IRG, jest prowadzone przez Instytut Transportu Samochodowego w Warszawie.

2 Elżbieta Adamowicz, Joanna Klimkowska, Konrad Walczyk zwrotnymi wskaźnika koniunktury w budownictwie. W przebiegu wskaźnika koniunktury w transporcie, podobnie jak w przebiegu wskaźnika budowlanego, wyróżniono tylko dwa pełne cykle. Także w tym sektorze nie ujawnił się boom akcesyjny, co w dużym stopniu uwarunkowane jest globalnym zasięgiem świadczonych usług. Dla pierwszego cyklu trudno porównywać lokalizację punktów zwrotnych z uwagi na różny rozkład cykli w czasie. Odmiennie niż dla poprzednich zmiennych, bardziej zbliżone wydają się być zmiany w fazach spadkowych. Krótkość dostępnych szeregów czasowych nie pozwala jeszcze na bardziej szczegółowe porównanie wyników. 2 1 - -1 kwi 97 wrz 97 lut 98 lip 98 gru 98 maj 99 paź 99 mar sie sty 1 cze 1 lis 1 kwi 2 wrz 2 lut 3 lip 3 gru 3 maj 4 paź 4 mar sie sty 6 cze 6 lis 6 kwi 7 wrz 7 lut 8 lip 8 gru 8 maj 9 paź 9 mar 1 sie 1-2 -3-4 Rysunek 1. Wahania cykliczne wskaźnika koniunktury w transporcie w latach 1997-21 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Instytutu Transportu Samochodowego W przebiegu zmian wskaźnika koniunktury w handlu wyróżniono, podobnie jak w budownictwie i transporcie, dwa pełne cykle. Boomu akcesyjnego nie wyróżniono, chociaż w tym okresie wskaźnik koniunktury w handlu cechowała duża zmienność. W odróżnieniu od poprzednich zmiennych wartość maksymalną wskaźnika w pierwszym cyklu odnotowano w pierwszym kwartale 21 roku. Natomiast wartość minimalna jest dolnym punktem zwrotnym ostatniego zakończonego cyklu. Zakres wahań wskaźnika koniunktury w handlu jest najmniejszy spośród wszystkich badanych wskaźników, nie przekracza 14 punktów. Jednocześnie analiza wykazała wiele wahań w latach 23-28, które jednak nie mogą być potraktowane jako cykliczne ze względu na krotki czas trwania (rysunki 12 i 13).

Wahania koniunkturalne w Polsce 21 3 2 1-2 -19-18 -17-16 -1-14 -13-12 -11-1 -9-8 -7-6 - -4-3 -2-1 1 2 3 4 6 7 8-1 -2-3 -4 cykl 1 cykl 2 cykl 3 - Rysunek 11. Cykliczne zmiany wartości wskaźnika koniunktury w transporcie w latach 1999-21 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Instytutu Transportu Samochodowego 6 4 2-2 sty 9 lip 9 sty 96 lip 96 sty 97 lip 97 sty 98 lip 98 sty 99 lip 99 sty lip sty 1 lip 1 sty 2 lip 2 sty 3 lip 3 sty 4 lip 4 sty lip sty 6 lip 6 sty 7 lip 7 sty 8 lip 8 sty 9 lip 9 sty 1 lip 1 sty 11-4 -6-8 Rysunek 12. Wahania cykliczne wskaźnika koniunktury w handlu w latach 199-21

22 Elżbieta Adamowicz, Joanna Klimkowska, Konrad Walczyk 8 6 4 2-22 -21-2 -19-18 -17-16 -1-14 -13-12 -11-1 -9-8 -7-6 - -4-3 -2-1 1 2 3 4 6 7-2 -4-6 -8-1 cykl 1 cykl 2 cykl 3 Rysunek 13. Cykliczne zmiany wartości wskaźnika koniunktury w handlu w latach 1999-21 3 2 1-1 lip 98 gru 98 maj 99 paź 99 mar sie sty 1 cze 1 lis 1 kwi 2 wrz 2 lut 3 lip 3 gru 3 maj 4 paź 4 mar sie sty 6 cze 6 lis 6 kwi 7 wrz 7 lut 8 lip 8 gru 8 maj 9 paź 9 mar 1 sie 1-2 -3-4 Rysunek 14. Wahania cykliczne wskaźnika koniunktury w sektorze bankowym w latach 1998-21

Wahania koniunkturalne w Polsce 23 Tak duża zmienność powoduje także, iż trudno porównywać cechy morfologiczne poszczególnych cykli. Obecnie możemy tylko zwrócić uwagę na fakt, iż lokalizacja punktów zwrotnych wskazuje na wyprzedzenie od 3 do 4 kwartałów oraz że większe podobieństwo widoczne jest w przebiegu faz spadkowych, tak jak w przypadku wskaźnika koniunktury w transporcie. Dotyczy ono zarówno głębokości spadków, jak i intensywności zachodzących zmian. Badania koniunktury w sektorze bankowym zostały rozpoczęte najpóźniej, dopiero w 1998 roku, stąd szereg czasowy dla wskaźnika koniunktury w bankowości jest krótszy niż dla pozostałych zmiennych. Jednocześnie cechuje go największy zakres wahań, przekraczający 6 pp. (rysunek 14). W przebiegu wskaźnika koniunktury w bankowości, tak jak w handlu i transporcie, wyróżniono tylko dwa pełne cykle (rysunek 1). Punkty zwrotne są zlokalizowane z wyprzedzeniem w stosunku do PKB wynoszącym od 2 do 4 kwartałów, odpowiednio w pierwszym i ostatnim cyklu. W okresie przedakcesyjnym widoczne są lokalne ekstrema, jednak zastosowane metody statystyczne nie wyodrębniły ich jako odrębnego cyklu. Jeśli chodzi o cechy morfologiczne, to dostępne dane nie pozwalają na pogłębioną analizę. Sugerują jednak większe niż w przypadku poprzednich zmiennych podobieństwa w intensywności zmian zachodzących zarówno w fazach wzrostowych jak i spadkowych. 3 2 1-11 -1-9 -8-7 -6 - -4-3 -2-1 1 2 3 4 6 7-1 -2-3 -4 cykl 1 cykl 2 cykl 3 - Rysunek 1. Cykliczne zmiany wartości wskaźnika koniunktury w sektorze bankowym w latach 1999-21

24 Elżbieta Adamowicz, Joanna Klimkowska, Konrad Walczyk Szereg wskaźnika koniunktury w rolnictwie jest jednym z najdłuższych w badaniach IRG, jego początek datuje się bowiem na 1993 rok. W analizie zmian zachodzących w rolnictwie skoncentrujemy się jednak, podobnie jak w przypadku wcześniej analizowanych zmiennych, na trzech ostatnich cyklach. Zakres wahań wskaźnika koniunktury w rolnictwie zaliczyć należy do dużych, przekraczających 4 punktów. Najniższą wartość wskaźnika odnotowano w pierwszym kwartale 1999 roku, najwyższą w czwartym kwartale 24 r. (rysunek 16). Lokalizacja punktów zwrotnych wskaźnika koniunktury w rolnictwie cechuje się większą rozpiętością niż PKB. W pierwszym z analizowanych cykli dolne punkty pokrywają się, natomiast górny punkt cechuje opóźnienie aż o 7 kwartałów. W drugim cyklu opóźnione o 2 i 3 kwartały są punkty: górny i drugi dolny, w trzecim zaś dwa ostanie punkty zwrotne występują z wyprzedzeniem odpowiednio o 1 i 4 kwartały. Natomiast najbardziej wyróżniającą cechą wahań cyklicznych wskaźnika koniunktury w rolnictwie jest podobieństwo w przebiegu faz zarówno wzrostowych jak i spadkowych. Fazy wzrostowe są dłuższe niż spadkowe, jednak różnica nie przekracza dwóch kwartałów. Głębokość zmian jest największa w fazach skrajnych: pierwszej i ostatniej, podobnie jak intensywność (rysunek 17). 2 1 1 - -1-1 -2-2 -3 lip 93 sty 94 lip 94 sty 9 lip 9 sty 96 lip 96 sty 97 lip 97 sty 98 lip 98 sty 99 lip 99 sty lip sty 1 lip 1 sty 2 lip 2 sty 3 lip 3 sty 4 lip 4 sty lip sty 6 lip 6 sty 7 lip 7 sty 8 lip 8 sty 9 lip 9 sty 1 lip 1 sty 11 Rysunek 16. Wahania cykliczne wskaźnika koniunktury w rolnictwie w latach 1993-21

Wahania koniunkturalne w Polsce 2 2 1 1-7 -6 - -4-3 -2-1 1 2 3 4 - -1-1 cykl 1 cykl 2 cykl 3-2 Rysunek 17. Cykliczne zmiany wartości wskaźnika koniunktury w rolnictwie w latach 1999-21 W przebiegu wskaźnika nastrojów gospodarstw domowych (nastrojów konsumentów), tak jak w transporcie, budownictwie, sektorze i handlu, w analizowanym okresie wyróżniono tylko dwa pełne cykle (rysunek 18 i 19). 1 1 - sty 96 cze 96 lis 96 kwi 97 wrz 97 lut 98 lip 98 gru 98 maj 99 paź 99 mar sie sty 1 cze 1 lis 1 kwi 2 wrz 2 lut 3 lip 3 gru 3 maj 4 paź 4 mar sie sty 6 cze 6 lis 6 kwi 7 wrz 7 lut 8 lip 8 gru 8 maj 9 paź 9 mar 1 sie 1 sty 11-1 -1-2 Rysunek 18. Wahania cykliczne wskaźnika nastrojów gospodarstw domowych w latach 1996-21

26 Elżbieta Adamowicz, Joanna Klimkowska, Konrad Walczyk 2 1 1-11 -9-7 - -3-1 1 3 7 9 11 13 1 17 19 21 23 2 27 29 31 - -1-1 -2-2 cykl 1 cykl 2 cykl 3 Rysunek 19. Cykliczne zmiany wartości wskaźnika nastrojów gospodarstw domowych w latach 1999-21 Zakres wahań wartości wskaźnika, ponad 3 pp., można określić jako średni. Podobnie jak dla większości zmiennych, wartości ekstremalne wskaźnik nastrojów konsumentów osiągnął w ostatnim cyklu. Historycznie maksymalną wartość wskaźnik osiągnął w pierwszym kwartale 28 roku. Stanowi ona górny punkt zwrotni ostatniego cyklu. Wartość minimalną, stanowiącą dolny punkt zwrotny w ostatnim cyklu w drugim kwartale 29 roku. Lokalizacja punktów zwrotnych jest zbliżona do położenia punktów zwrotnych w cyklu PKB tylko w ostatnim cyklu. Górny punkt zwrotny jest zlokalizowany w tym samym czasie, dolny z wyprzedzeniem o dwa kwartały. Wcześniej w przebiegu wskaźnika widoczne są liczne wahania o niskiej częstotliwości, co nie pozwala na zakwalifikowanie ich do wahań cyklicznych. Utrudnia to analizę cech morfologicznych. Zwraca jednak uwagę odwrócenie tendencji wzrostowej wskaźnika nastrojów gospodarstwach domowych w ostatnim rozpoczętym cyklu. 3. Podsumowanie i wnioski Przedstawiona analiza przebiegu wahań cyklicznych wskaźników koniunktury w różnych sektorach gospodarki, objętych badaniami koniunktury IRG SGH i ITS (badanie koniunktury w transporcie samochodowym) ma charakter wstępny.

Wahania koniunkturalne w Polsce 27 Odnotowane fakty wymagają potwierdzenia w dalszych badaniach. Będą one możliwe wraz z wydłużaniem szeregów czasowych badanych zmiennych. Na jej podstawie można jednak sformułować następujące wnioski. Wejście Polski do UE spowodowało wzrost aktywności gospodarczej w kraju w postaci boomu akcesyjnego, widocznego w przebiegu PKB, WDB, barometru koniunktury w wskaźnika koniunktury w budownictwie ale także w maksymalnych wartościach badanych zmiennych w ostatnim górnym punkcie zwrotnym. Widoczny jest także wzrost synchronizacji wahań cyklicznych w Polsce z europejską przestrzenią gospodarczą. Na poziomie wskaźników syntetycznych, opisujących aktywność gospodarki jako całości, obraz wahań cyklicznych w świetle danych ilościowych i jakościowych jest podobny. W przebiegu barometru IRG SGH wyróżniono taką samą ilość cykli koniunkturalnych co w przebiegu PKB. Większe podobieństwo stwierdzono w przebiegu faz wzrostowych. Lokalizacja punktów zwrotnych barometru IRG SGH ma charakter wyprzedzający w stosunku do PKB. Wyprzedzenie sięga 3 kwartałów. Podobnie zbliżony jest przebieg wahań wskaźnika koniunktury w przemyśle, jednak lokalizacja punktów zwrotnych wskaźnika jest zbliżona do punktów wrotnych PKB. Można go traktować bardziej jako zmienną równoległą niż wyprzedzającą. Obraz wahań w pozostałych sektorach gospodarki jest bardziej zróżnicowany. W przebiegu wskaźników koniunktury w budownictwie, transporcie, handlu, rolnictwie, sektorze bankowym i nastrojów konsumentów wyróżniono tylko dwa pełne cykle. Największe wyprzedzenia w lokalizacji punktów zwrotnych stwierdzono dla budownictwa, transportu, handlu i sektora bankowego. Wskaźniki koniunktury w rolnictwie i nastrojów konsumentów, podobnie jak wskaźnik koniunktury w przemyśle, cechuje mniejsze wyprzedzenie. Przyczyn tej odmienności należy upatrywać przede wszystkim w dużym udziale przemysłu przetwórczego w PKB Polski. Struktura gospodarcza kraju wprawdzie się zmienia, ale ciągle jeszcze przemysł ma istotne znaczenie. Do innych przyczyn zaliczyć należy specyfikę działalności poszczególnych branż. Kwestia ta wymaga jednak głębszego zbadania. Przebieg ostatniego cyklu różni się od poprzednich. Na skutek kryzysu na rynkach finansowych w sferze realnej gospodarki polskiej nastąpiło głębokie załamanie koniunktury. Spadki wartości wskaźników koniunktury były znacznie większe niż w poprzednich cyklach. W wyniku tych spadków wartości większości wskaźników przyjmowały historyczne minima. Najniższe wartości odnotowano dla wskaźników koniunktury transporcie i sektorze bankowym. Wyjątek stanowił handel. W dolnym

28 Elżbieta Adamowicz, Joanna Klimkowska, Konrad Walczyk punkcie zwrotnym wartość wskaźnika koniunktury w handlu była relatywnie najwyższa. We wszystkich badanych branżach nastąpiło odwrócenie tendencji spadkowych. Najwcześniej w budownictwie, następnie w przemyśle przetwórczym, handlu, transporcie, rolnictwie i sektorze bankowym. Najpóźniej spadkowa tendencja została zahamowana w przebiegu wskaźnika nastrojów gospodarstw domowych. Jednak nawet w tym przypadku nastąpiło to o dwa kwartały wcześniej niż w przypadku PKB. Wskazania barometru IRG wykazały wyprzedzenie o trzy kwartały w stosunku do PKB. Odnotowane fakty potwierdzają wyprzedzający charakter danych jakościowych, gromadzonych w badaniach koniunktury, w stosunku do danych ilościowych. Wyprzedzenie widoczne jest najbardziej w sygnalizowaniu zakończenia ostatniego cyklu. Największe wyprzedzenie odnotowano w przebiegu wskaźnika koniunktury w budownictwie. Zmiany wartości danych jakościowych były nie tylko wcześniejsze, przebiegały także z większą intensywnością. Stwierdzono duże zróżnicowanie w przebiegu wahań cyklicznych poszczególnych zmiennych jakościowych. Dla wskaźników koniunktury w budownictwie, transporcie, handlu, rolnictwie, sektorze bankowym i nastrojów gospodarstw domowych, dla których wyróżniono tylko dwa pełne cykle, widoczne były liczne wahania krótkookresowe, których jednak zastosowane metody statystyczne nie klasyfikowały jako punktów zwrotnych. Wahania te wydają się wynikać z dużej wrażliwości badanych podmiotów na zmiany zachodzące w otoczeniu. Zaobserwowane różnice dotyczyły nie tylko liczby wyodrębnionych cykli, ale również zmian zachodzących w poszczególnych fazach kolejnych cykli, opisywanych przez ich cechy morfologiczne. Największe podobieństwo ujawniło się w wahaniach cyklicznych barometru IRG SGH oraz wskaźników koniunktury w rolnictwie i przemyśle. Największa odmienność w zmianach, jakim podlegały w kolejnych cyklach wskaźniki, dotyczy nastrojów gospodarstw domowych i koniunktury w handlu. Analizowane cechy morfologiczne wahań cyklicznych dla większości zmiennych wskazują na większe podobieństwo w przebiegu faz wzrostowych. Tylko w przypadku wskaźników koniunktury w transporcie i handlu bardziej zbliżone wydają się być zmiany zachodzące podczas faz spadkowych. * * * Potwierdzenie wyprzedzającego charakteru zmiennych jakościowych zwiększa ich przydatność dla polityki gospodarczej. Przeprowadzona analiza potwierdziła dobrze

Wahania koniunkturalne w Polsce 29 znany badaczom koniunktury fakt, iż nie ma dwóch jednakowych cykli. Każdy jest inny. Mimo to, próbując zrozumieć mechanizm wahań cyklicznych, ciągle poszukujemy zarówno podobieństw, jak i odmienności. Bibliografia Adamowicz, E., Dudek, S., Pachucki, D., Walczyk K., Synchronizacja cyklu koniunkturalnego polskiej gospodarki z krajami strefy euro w kontekście struktury tych gospodarek, załącznik do Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie unii gospodarczej i walutowej, NBP, Warszawa 28, s. 196. Adamowicz, E., Dudek, S., Pachucki, D., Walczyk, K., Producenci i konsumenci wobec kryzysu. Polska na tle strefy euro, O systemie gospodarczym,, red. M.K. Dudek, Warszawa 211. Klimkowska, J., Stolorz, S., Własności prognostyczne barometru koniunktury IRG i jego składowych w oparciu o wskaźnik referencyjny wahań cyklicznych dla gospodarki polskiej, PiM IRG SGH, nr 8. Matkowski, Z., Wskaźniki klimatu gospodarczego jako narzędzie oceny stanu gospodarki, Ekonomista, nr 1, 22.

3 Elżbieta Adamowicz, Joanna Klimkowska, Konrad Walczyk

Wahania koniunkturalne w Polsce 31

32 Elżbieta Adamowicz, Joanna Klimkowska, Konrad Walczyk