Cykliczność wahań koniunktury na rynku usług ubezpieczeniowych wobec zmian aktywności polskiej gospodarki

Transkrypt

1 Józef Garczarczyk, Marek Mocek Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Katedra Badań Rynku i Usług Cykliczność wahań koniunktury na rynku usług ubezpieczeniowych wobec zmian aktywności polskiej gospodarki Business cyclicality of the insurance market in view of changes in Polish economy Wśród badań nad rozwojem gospodarki istotne miejsce zajmują analizy cykli koniunktury oraz diagnozowanie i prognozowanie wahań koniunktury. O randze tych badań świadczy m.in. fakt przyznania Nagrody Nobla za prace związane z teoriami cykli koniunkturalnych. Znajomość cykli ma również ogromne znaczenie praktyczne, pozwala bowiem na optymalizację decyzji, zwłaszcza w sytuacji szybko zmieniającego się otoczenia. Celem artykułu jest analiza wahań koniunkturalnych na rynku usług ubezpieczeniowych i identyfikacja faz i cykli występujących na tym rynku w latach Pozwoli to na zbadanie stopnia synchronizacji wahań koniunkturalnych na rynku ubezpieczeniowym z wahaniami występującymi w całej polskiej gospodarce oraz na rynku bankowym. Bazą źródłową do prowadzenia analiz były wyniki cokwartalnych badań testem koniunktury prowadzonych przez Katedrę Badań Rynku i Usług Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu w centralach i oddziałach zakładów ubezpieczeń. Słowa kluczowe koniunktura gospodarcza, analiza koniunktury w sektorze ubezpieczeniowym, synchronizacja cykliczności wahań koniunkturalnych. Analyses of business cycles, as well as their diagnosing and forecasting hold cruical place in research on economic development. What, among others, indicates the importance of this kind of research is the fact of awarding the Noble Prize for works relating to business cycle theories. Besides, the knowledge of business cycles has very significant practical application, as it helps optimize decisions, particularly in the fast-changing environment. The objective of the article is to analyse business cycles of the insurance market and to identify the phases and cycles of this market in the years This will facilitate research on how the insurance market cycles are synchronized with business cycles of the whole Polish economy and of the banking sector. The source basis for the analysis have been the results of qurarterly research with the business cycle test conducted by the Market Research and Services Department of the Poznań University of Economic in the insurance sector headquarters and local branches. Keywords business conditions, business cycle analysis in the insurance sector, analysis of business cycles synchronization. W większości procesów zachodzących w gospodarce każdego kraju zachodzą fluktuacje aktywności, przy czym wahania te mogą mieć różny charakter i i różne przyczyny. Oprócz wahań o charakterze sezonowym czy przypadkowym istotną rolę odgrywają wahania koniunktury (Garczarczyk i Mocek, 2013). Znajomość obecnych, a także przyszłych wahań koniunktury umożliwia podejmowanie racjonalnych decyzji i szybkie dostosowanie działań do występujących uwarunkowań. Celem artykułu 1 jest zatem identyfikacja cykli koniunkturalnych występujących na rynku usług ubezpieczeniowych w latach Równocześnie zamierzeniem autorów jest zbadanie stopnia synchronizacji wahań cyklicznych na tym rynku z wahaniami występującymi w całej gospodarce polskiej oraz porównawczo w sektorze bankowym. Metodyka badań W celu identyfikacji wahań koniunkturalnych posłużono się zarówno danymi o charakterze ilościo- 14

2 wym, jak i danymi jakościowymi pozyskiwanymi w badaniach koniunktury. Zmienną referencyjną charakteryzującą koniunkturę w gospodarce polskiej była wielkość produktu krajowego brutto (PKB) w cenach stałych, wyrażona jako indeks jednopodstawowy 2005 = 100. Zmiany w sektorze finansowym charakteryzowały dane (salda koniunktury) pochodzące z cokwartalnego ogólnopolskiego monitoringu prowadzonego na rynku bankowym i ubezpieczeniowym od 1992 r. przez Katedrę Badań Rynku i Usług (wcześniej Katedrę Badań Marketingowych) Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu 2. Analizę wahań koniunkturalnych w sektorze finansowym w Polsce oparto na następujących wskaźnikach. 1. Rynek usług ubezpieczeniowych: syntetyczny wskaźnik PIKU (Poznański Indeks Koniunktury Ubezpieczeniowej), będący średnią arytmetyczną dziesięciu prostych wskaźników koniunktury (pięciu diagnostycznych i pięciu prognostycznych) wartość PIKU charakteryzuje ogólną koniunkturę na całym rynku ubezpieczeniowym, prosty wskaźnik koniunktury w zakresie wartości pozyskanej składki (SK), prosty wskaźnik koniunktury w zakresie wartości wypłaconych odszkodowań (OD). 2. Rynek usług bankowych: syntetyczny wskaźnik PIKBANK (Poznański Indeks Koniunktury Bankowej) wskaźnik ten charakteryzuje ogólną koniunkturę na całym rynku bankowym w Polsce, prosty wskaźnik koniunktury na rynku depozytów (DE), prosty wskaźnik koniunktury na rynku kredytów (KR). Wartość wskaźników koniunktury zamyka się w przedziale 100, Dane kwartalne obejmowały okres od I kwartału 1995 r. do IV kwartału 2012 r., czyli łącznie 72 kwartały. Analizę koniunktury przeprowadzono w konwencji cyklu wzrostowego (odchyleń od trendu), mierzącego wahania komponentu cyklicznego wokół długookresowego trendu. Wymagało to w pierwszej kolejności oczyszczenia szeregu czasowego z wahań sezonowych i przypadkowych, a w drugiej oszacowania trendu i wyodrębnienia z szeregu czasowego komponentu odpowiadającego za wahania cykliczne. Eliminację sezonowości i wahań przypadkowych przeprowadzono metodą Cenzus II Arima X11 zaimplementowaną w pakiecie Statistica. Procedurę eliminacji przeprowadzono zarówno wśród danych jakościowych (salda koniunktury), jak i danych ilościowych (PKB). W przypadku PKB w drugim kroku do eliminacji trendu i estymacji składnika cyklicznego wykorzystano filtr górnoprzepustowy Hodricka Prescotta, co oznacza, że były przepuszczone wahania o długim okresie wahań. Aby przeprowadzić analizę morfologiczną wahań koniunkturalnych, niezbędna była identyfikacja punktów zwrotnych. W tym celu zastosowano procedurę Bry iego-boschana zaimplementowaną w programie BUSY. Przyjęto, że minimalna długość cyklu wynosi 6 kwartałów, a fazy 3 kwartały. Ze względu na krótkie szeregi czasowe (obejmujące 2 4 cykle) analizę cech morfologicznych wahań koniunkturalnych przeprowadzono (oprócz analizy statystycznej i ekonometrycznej) w konwencji procedury stosowanej przez NBER. Dla poszczególnych faz i cykli obliczono zatem: długość trwania poszczególnych faz oraz średnie długości fazy spadkowej (P T) oraz wzrostowej (T P), długość trwania kolejnych cykli (P P i T T) oraz średnie długości cyklu w obu ujęciach, wartości maksymalne i minimalne wahań oraz odchylenie standardowe, amplitudy wahań poszczególnych faz i cykli oraz średnie amplitudy fazy spadkowej i wzrostowej, intensywność zmian, tj. amplitudę na jednostkę czasu (kwartał) w ramach faz i cykli. Wahania aktywności w polskiej gospodarce Zmiany aktywności polskiej gospodarki w latach w sposób syntetyczny wyrażają się w kształtowaniu produktu krajowego brutto. Analizując składnik cykliczny PKB, można wyodrębnić 9 punktów zwrotnych, co pozwala na wyróżnienie (biorąc pod uwagę odległość między górnymi punktami zwrotnymi) czterech pełnych cykli. Pierwszy z tych cykli, trwający 7 kwartałów, od I kwartału 1998 r. do IV kwartału 1999 r., określany jest w literaturze przedmiotu jako kryzys moskiewski (Drozdowicz-Bieć, 2009) czy też rosyjski (Adamowicz, 2013). Jego główną przyczyna była utrata przez Rosję zdolności do obsługi swego zadłużenia wewnętrznego i zewnętrznego (m.in. deprecjacja rubla w 1998 r. aż o 262%), co odbiło się na całej gospodarce światowej, a szczególnie w takich krajach, jak: Brazylia, Meksyk, Hongkong, Niemcy i Polska. W przypadku Polski dodatkowym impulsem do załamania się koniunktury było ograniczenie importu polskich towarów na rynek rosyjski. Faza spadkowa w tym cyklu trwała 4 kwartały (dolny punkt zwrotny I kwartał 1999 r.), a wzrostowa 3 kwartały. Kolejny, drugi cykl w gospodarce polskiej trwał znacznie dłużej, aż 18 kwartałów od IV kwartału 1999 r. do II kwartału 2004 r. Był on zbieżny z recesją światową wywołaną pęknięciem bańki spekulacyjnej dotyczącej przewartościowania notowań giełdowych spółek związanych z przemysłem komputerowym i Internetem. W konsekwencji gwałtownej przeceny wartości tych spółek na giełdach (stąd np. spadek wskaźnika Nasdaq Compsite 15

3 w marcu i kwietniu 2000 r. o ponad 22%) gospodarka amerykańska pogrążyła się w recesji, a za nią większość gospodarek świata. Z tej przyczyny recesję tę nazwano w literaturze przedmiotu kryzysem dotcomów czy też internetowym. Recesja ta była relatywnie długa i trwała w Polsce aż 13 kwartałów (dolny punkt cyklu I kwartał 2003 r.), podczas gdy wzrostowa tylko 5 kwartałów. Trzeci cykl koniunktury w gospodarce nie miał praźródła światowego, jest charakterystyczny dla Polski i związany jest z przystąpieniem naszego kraju do Unii Europejskiej. Zbliżone tendencje wystąpiły również w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, które w 2004 r. zostały przyjęte do Unii (Adamowicz, Dudek, Pachucki i Walczyk, 2012). Cykl ten trwał 15 kwartałów i obejmował okres (między górnymi punktami zwrotnymi) od II kwartału 2004 r. do I kwartału 2008 r., osiągając dno w III kwartale 2005 r. Faza spadkowa trwała zatem 5 kwartałów, wzrostowa zaś 10 kwartałów. Ostatni pełny cykl koniunktury w polskiej gospodarce, który trwał od I kwartału 2008 r. do III kwartału 2011 r., został wywołany przez kryzys na rynku kredytów hipotecznych typu subprime w 2007 r., początkowo w USA, a następnie w Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i wielu innych krajach. Łącznie cykl ten trwał 14 kwartałów, w tym 8 kwartałów występowała faza spadkowa, a 6 kwartałów faza wzrostowa. Cykl ten w literaturze przedmiotu określany jako kryzys finansowy lub ekonomiczny. Aktualnie występuje w gospodarce polskiej faza spadkowa kolejnego piątego cyklu (7 kwartałów), ale do końca 2012 r. nie zlokalizowano jeszcze dolnego punktu zwrotnego. Główna przyczyną, która wywołała pogorszenie koniunktury, zwłaszcza wśród niektórych krajów Eurolandu, były niezrównoważone finanse publiczne. W rezultacie silne załamanie się gospodarki krajów basenu Morza Śródziemnego (Grecja, Portugalia, Hiszpania, Włochy, Malta) wywarło istotny negatywny wpływ na stan koniunktury w pozostałych krajach UE, w tym także Polski. Zapoczątkowany tymi wydarzeniami nowy cykl nazywany jest często, od głównej przyczyny, kryzysem fiskalnym. Wahania koniunktury w sektorze finansowym w Polsce w latach Sektor bankowy Analizę wahań koniunktury w sektorze usług bankowych w Polsce oparto na trzech indeksach pochodzących z cokwartalnych badań prowadzonych przez Katedrę Badań Rynku i Usług (wcześniej Badań Marketingowych) Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu: PIKBANK (PIKB), koniunktury depozytowej (DE) i koniunktury kredytowej (KR). Na rynku bankowym w latach występowały istotne wahania koniunktury, stąd znaczna rozpiętość w kolejnych kwartałach wartości PIKBANK. Składnik cykliczny tego wskaźnika największą wartość osiągnął w I kwartale 1996 r. (+54,89) oraz w II kwartale 2007 r. (+54,83), najniższą zaś w I kwartale 2009 r. (+11,96). Należy zauważyć, iż w ciągu Rysunek 1. Składnik cykliczny PKB oraz ogólnej sytuacji na rynku bankowym (PIKB) i ubezpieczeniowym (PIKU) w latach , ,00 PIKB 40 2, ,00 PIKU 20 0, ,00 PKB ,00 16

4 kwartałów wartość PIKBANK zawsze była dodatnia, co wskazuje na systematyczny rozwój rynku usług bankowych w Polsce, chociaż z różnym natężeniem. Z analizy składnika cyklicznego PIKBANK wynika, że w latach na rynku usług bankowych w Polsce wystąpiły trzy pełne cykle koniunktury (biorąc pod uwagę górne punkty zwrotne P P). Równocześnie na rynku bankowym nie znalazł odwzorowania w przebiegu PKB jeden cykl związany z kryzysem rosyjskim. Pierwszy cykl trwał od I kwartału 1996 r. do IV kwartału 2004 r. i trwał łącznie 35 kwartałów. Faza spadkowa trwała aż 28 kwartałów, a wzrostowa tylko 7 kwartałów. Cykl ten obejmował swym zakresem pełne dwa cykle (kryzys rosyjski i kryzys dotcomów) występujące w składniku cyklicznym PKB. Kolejny cykl był związany z akcesją Polski do UE, rozpoczął się w IV kwartale 2004 r., a zakończył w II kwartale 2007 r., osiągając dolny punkt zwrotny w II kwartale 2005 r. W tym przypadku faza spadkowa trwała 3 kwartały, a wzrostowa 7 kwartałów. Ostatni cykl, który zidentyfikowano na rynku usług bankowych, trwał łącznie 14 kwartałów w okresie od II kwartału 2007 r. do IV kwartału 2010 r. Od początku 2011 r. trwa faza spadkowa (już 8 kwartałów) kolejnego czwartego cyklu koniunktury, jednakże dotychczas nie zlokalizowano dolnego punktu zwrotnego tego cyklu. Wyraźnie większa była rozpiętość wahań koniunkturalnych na rynku depozytów niż na całym rynku bankowym (rozpiętość odpowiednio 71 i 43 pkt). Najniższą wartość składnika cyklicznego odnotowano w II kwartale 2003 r. (+5,35), a najwyższą w IV kwartale 1995 r. (+76,63). Stąd też średnie odchylenie od średniej arytmetycznej sald koniunktury w przypadku depozytów jest wyraźnie wyższe (17,66 pkt) niż w skali całego rynku bankowego (11,64). Odmienny również jest przebieg wahań koniunktury na rynku depozytów bankowych. W tym przypadku zidentyfikowano aż 11 punktów zwrotnych oraz (biorąc pod uwagę górne punkty zwrotne) pięć pełnych cykli. Wśród wyodrębnionych cykli brak cyklu dotyczącego boomu akcesyjnego, ale są aż dwa dodatkowe cykle, które nie mają odzwierciedlenia w wahaniach PKB. Pierwszy cykl trwał 21 kwartałów, od IV kwartału 1995 r. do I kwartału 2001 r., faza spadkowa obejmowała 16 kwartałów, a wzrostowa tylko 5 kwartałów. Kolejny cykl trwał ponad 6 lat (od I kwartału 2001 r. do II kwartału 2007 r.) i charakteryzował się najdłuższą faza wzrostową (16 kwartałów). Obejmował on okres kryzysu internetowego oraz boomu akcesyjnego. Początkowo nastąpiło silne pogorszenie koniunktury (spadek zmiennej DE o ponad 50 pkt), osiągając dno cyklu w II kwartale 2003 r., a następnie systematyczna, chociaż o zdecydowanie mniejszej dynamice, poprawa koniunktury. Następne dwa zidentyfikowane cykle na rynku depozytów charakteryzowały się zarówno stosunkowo krótkimi fazami spadku (po 3 4 kwartały), jak i wzrostu (po 3 kwartały), także relatywnie nikłą dynamiką zmian wielkości składnika cyklicznego w kolejnych fazach tych cykli. O ile pierwszy z omawianych cykli (od II kwartału 2007 r. do IV kwartału 2008 r.) nie ma odwzorowania w cyklu PKB, o tyle drugi (od IV kwartału 2008 r. do III kwartału 2010 r., z dolnym punktem zwrotnym w IV kwartale 2009 r.) jest odpowiednikiem cyklu w skali całej polskiej gospodarki wywołanym światowym kryzysem finansowym (gospodarczym). Także ostatni, piąty cykl nie ma odwzorowania w cyklu zmiennej referencyjnej, co zapewne wynika z wyprzedającego charakteru zmiennej, jakimi są depozyty. Cykl ten trwał zaledwie 6 kwartałów, od III kwartału 2010 r. do I kwartału 2012 r. i również charakteryzował się niską dynamiką zmian koniunktury w kolejnych fazach cyklu. Również na rynku kredytów w Polsce w latach występowały silne wahania koniunktury. Najwyższa wartość składnika cyklicznego w tym przypadku wystąpiła w I kwartale 1997 r. (+76,22) oraz w II kwartale 2007 r. (+70,67), natomiast najniższą odnotowano w III kwartale 2001 r. (+11,91). Powyższe dane wskazują, iż na rynku kredytów występowała przez cały badany okres tendencja wzrostowa (we wszystkich kwartałach wartość wskaźnika była dodatnia), chociaż w zależności od fazy były to bądź wzrosty progresywne, bądź też degresywne. Średni stopień zróżnicowania składnika cyklicznego był w badanym okresie nieznacznie niższy niż w przypadku depozytów (odchylenie standardowe równe 17,30 pkt), ale wyraźnie wyższy niż na całym rynku bankowym. Z analizy składnika cyklicznego wynika, że na rynku kredytów w Polsce wystąpiły w latach trzy pełne cykle, brak natomiast było jednego cyklu występującego w przebiegu zmiennej referencyjnej (wynikającego z akcesji Polski do UE). Pierwszy cykl trwał 10 kwartałów i występował w okresie od I kwartału 1997 r. do III kwartału 1999 r. Faza spadkowa w tym cyklu była wyraźnie dłuższa (6 kwartałów) niż wzrostowa (4 kwartały). Zdecydowanie natomiast dłużej trwał kolejny cykl (prawie 8 lat), od III kwartału 1999 r. do II kwartału 2007 r., z dolnym punktem zwrotnym w III kwartale 2001 r. W przypadku tego cyklu wielokrotnie dłużej występowała faza wzrostowa (23 kwartały) niż spadkowa (8 kwartałów). Należy podkreślić, że była to najdłużej trwająca faza wzrostowa wśród wszystkich analizowanych zmiennych charakteryzujących koniunkturę na rynku finansowym w Polsce. Ostatni, trzeci cykl na rynku kredytów trwał 18 kwartałów, od II kwartału 2007 r. do IV kwartału 2011 r. Tempo pogarszania koniunktury było wyraźnie wyższe w fazie spadkowej (spadek o blisko 40 pkt) niż poprawa koniunktury w fazie wzrostowej (wzrost o 18 pkt). Fa- 17

5 za spadkowa trwała 7 kwartałów, wzrostowa zaś 11 kwartałów. Różnice w liczbie, a także w lokalizacji punktów zwrotnych są przyczyną różnic w czasie trwania poszczególnych cykli i faz. W przypadku całego rynku bankowego (PIKB), a zwłaszcza rynku kredytów (KR), średni czas trwania cyklu (odpowiednio średnio 18 i 19 kwartałów) jest zdecydowanie dłuższy niż w całej gospodarce polskiej (12,75 kwartału). Także różnice występują w czasie trwanie fazy spadkowej oraz wzrostowej w poszczególnych zmiennych charakteryzujących sektor bankowy. Zdecydowanie najdłużej faza spadkowa występowała w przypadku zmiennej PIKB średnio (13 kwartałów), a faza wzrostowa na rynku kredytów (średnio 12,66 kwartału). Należy zauważyć, iż jedynie na rynku depozytów zarówno średnia długość cyklu, jak i obu faz była podobna jak w zmiennej referencyjnej. Sektor ubezpieczeniowy Analiza wahań koniunkturalnych w sektorze usług ubezpieczeniowych w Polsce zostanie przeprowadzona na podstawie trzech wskaźników koniunktury: PIKU, składki ubezpieczeniowej (SK) i odszkodowań (OD) tablica 1. Na rynku usług ubezpieczeniowych w Polsce w latach występowała istotna dynamika zmian koniunktury, ale była ona wyraźnie mniejsza niż na rynku usług bankowych. Wyrazem tych wahań była znaczna rozpiętość ekstremalnych wartości syntetycznego wskaźnika koniunktury (PIKU). Składnik cykliczny tego wskaźnika osiągnął najwyższą wartość w II kwartale 1996 r. (+36,53), a najniższą w II kwartale 2009 r. (zaledwie + 3,73). Jak widać, w ciągu 72 kwartałów objętych badaniem wartość PIKU była zawsze dodatnia, co świadczy, iż mimo wystąpienia okresów pogorszenia koniunktury, rynek ubezpieczeniowy rozwijał się. Trzeba jednak zauważyć, iż wzrosty były co najwyżej umiarkowane, a często była to wręcz stagnacja. Potwierdzeniem tej tezy jest fakt, iż średnia wartość składnika cyklicznego PIKU jest prawie dwukrotnie niższa (+20,04 pkt) niż analogiczna wartość PIKB (+35,65 pkt). Równocześnie na rynku ubezpieczeniowym wahania koniunktury były silniejsze względem średniego poziomu niż na rynku bankowym, współczynnik zmienności wyniósł bowiem odpowiednio 40 i 32,7%. Z analizy składnika cyklicznego zmiennej PIKU wynika, że w latach na rynku usług ubezpieczeniowych w Polsce wystąpiły zaledwie dwa pełne cykle koniunkturalne (biorąc pod uwagę górne punkty zwrotne P P). Oznacza to, że na rynku ubezpieczeniowym nie ma pełnego odwzorowania cykli, które wystąpiły w przebiegu PKB (brak dwóch cykli). Pierwszy cykl trwał aż 9 lat (36 kwartałów), od II kwartału 1996 r. (+36,53) do II kwartału 2005 r. (+28,79), z dolnym punktem zwrotnym w IV kwartale 2001 r. (+9,06). W tym cyklu zdecydowanie dłużej występowała faza spadkowa (22 kwartały) niż wzrostowa (14 kwartałów) i obejmował on dwa pełne cykle (kryzys rosyjski i kryzys dotcomów) występujące w całej gospodarce polskiej. Drugi z wyróżnionych cykli był wyraźnie krótszy niż poprzedni (25 kwartałów) i trwał od II kwartału 2005 r. (+28,79) do III kwartału 2011 r. (+20,81). Cykl ten osiągnął dno w II kwartale 2009 r. (+3,73). Także w tym przypadku wyraźnie dłuższa była faza spadkowa (16 kwartałów) niż wzrostowa (9 kwartałów), a cały cykl obejmował dwa pełne cykle, które wystąpiły w składniku cyklicznym PKB (boom akcesyjny i kryzys finansowy). W kolejnym cyklu, który rozpoczął się w IV kwartale 2011 r., występuje faza spadkowa (już 5 kwartałów), ale dotychczas nie zlokalizowano dolnego punktu zwrotnego. Warto zauważyć, iż biorąc pod uwagę dolne punkty zwrotne, wyodrębniono tylko jeden pełny cykl koniunktury, trwający ponad 7 lat, od IV kwartału 2001 r. (+9,08) do II kwartału 2009 r. (+3,73). Dolne punkty tak analizowanego cyklu są zbieżne odpowiednio z kryzysem internetowym oraz kryzysem finansowym, górny punkt zwrotny w tym cyklu wiąże się zaś z wstąpieniem Polski do UE. Zupełnie odmienny był przebieg wahań koniunktury na rynku ubezpieczeniowym w zakresie wartości pozyskanej składki (SK). W tym przypadku wystąpiły, podobnie jak w całej polskiej gospodarce, cztery pełne cykle koniunkturalne i są one Tablica 1. Charakterystyka cykli koniunktury w sektorze ubezpieczeniowym na tle PKB i sektora bankowego Wyszczególnienie PKBhp PIKU SK OD PIKB Liczba pełnych cykli Średnia długość (w kwartałach) cyklu 12,75 30,00 14, 75 18,00 18,00 fazy spadkowej 7,50 19,00 8,50 11,33 13,00 fazy wzrostowej 6,00 11,50 6,25 7,33 6,67 Ź r ó d ł o: obliczenia własne. 18

6 zadowalającym odwzorowaniem cykli występujących w przebiegu PKB. Pierwszy cykl trwał od IV kwartału 1996 r. (+70,40) do III kwartału 2000 r. (+46,77) z dolnym punktem zwrotnym w IV kwartale 1999 r. (42,99). Łącznie obejmował on 15 kwartałów, z czego w ciągu pierwszych 12 kwartałów odnotowano tendencje spadkową, a w kolejnych 3 kwartałach tendencję wzrostową. Cykl ten w dużym stopniu jest zbieżny z cyklem PKB wywołanym kryzysem rosyjskim. Kolejny cykl trwał nieco dłużej, gdyż 19 kwartałów (od III kwartału 2000 r. do II kwartału 2005 r.) i charakteryzował się dłuższą fazą wzrostową (11 kwartałów) niż spadkową (8 kwartałów). Następny, trzeci cykl był konsekwencją wstąpienia Polski do UE. Trwał od II kwartału 2005 r. (+46,34) do IV kwartału 2006 r. (+42,71), z dolnym punktem zwrotnym w I kwartale 2006 r. (+36,94). Był to najkrótszy na całym rynku ubezpieczeniowym, liczący zaledwie 6 kwartałów, w tym 3 kwartały z fazą wzrostowa oraz 3 kwartały z fazą spadkową. Jak z tego widać oddziaływanie tzw. boomu akcesyjnego na rynek ubezpieczeniowy było stosunkowo krótkie. Ostatni cykl trwający 19 kwartałów (od IV kwartału 2006 r. do III kwartału 2011 r.), charakteryzował się dłuższą fazą spadkową (11 kwartałów) niż wzrostową (8 kwartałów). Cykl ten w dużej mierze pokrywa się z czasem trwania cyklu w PKB wywołanego kryzysem finansowym. Obecnie, od 5 kwartałów (od IV kwartału 2011 r.) występuje faza spadkowa kolejnego cyklu koniunktury. Jeszcze silniejsze wahania koniunktury niż w przypadku składki wystąpiły w zakresie wypłaconych odszkodowań (OD). Rozpiętość między ekstremalnymi wartościami składnika cyklicznego (+59,10 i 14,42) była nie tylko największa na rynku ubezpieczeniowym, ale także na całym polskim rynku finansowym (bankowym i ubezpieczeniowym). Równocześnie tylko w przypadku tej zmiennej odnotowano wartości ujemne wskaźnika koniunktury, od III kwartału 2011 r. do IV kwartału 2012 r., co wskazuje, iż w okresie tym wystąpił silny spadek wypłacanych odszkodowań. Z punktu widzenia działalności zakładów ubezpieczeniowych fakt ten można ocenić pozytywnie, gdyż zmienna ta ma charakter destymulanty pogarszającej efektywność działalności tych instytucji. Równocześnie w zakresie odszkodowań odnotowano najsilniejsze odchylenia od średniej wartości indeksu koniunktury (wskaźnik zmienności 50,3%) na rynku zarówno ubezpieczeniowym, jak i bankowym. Z analizy składnika cyklicznego wynika, iż w zakresie wypłaconych odszkodowań występowały w Polsce trzy pełne cykle koniunktury, brak było natomiast odwzorowania jednego cyklu występującego w przebiegu zmiennej referencyjnej (PKB). Pierwszy cykl trwał aż 32 kwartały i był to jeden z najdłuższych cykli na rynku ubezpieczeniowym. Występował on od III kwartału 1996 r. (+59,10) do III kwartału 2004 r. (+36,81), z dolnym punktem zwrotnym w III kwartale 2002 r. (+17,13). Cykl ten obejmuje swym zasięgiem dwa cykle, które wystąpiły w tym czasie w gospodarce polskiej. Zdecydowanie dłuższa była w tym przypadku faza spadkowa (24 kwartały) niż wzrostowa (8 kwartałów). Kolejny cykl był pochodną akcesji Polski do UE i występował od III kwartału 2004 r. do IV kwartału 2007 r. (+37,94) i wyraźnie dłuższa była w nim faza wzrostowa (10 kwartałów) niż spadkowa (3 kwartały). Jeszcze krótszy był trzeci cykl (11 kwartałów), od IV kwartału 2007 r. do III kwartału 2010 r. (+58,89), w znacznym Rysunek 2. Składnik cykliczny zmiennych (PIKU, SK, OD) charakteryzujących koniunkturę na rynku usług ubezpieczeniowych w latach PIKU SK OD 19

7 stopniu odwzorowujący cykl w zmiennej referencyjnej wywołany kryzysem finansowym. W cyklu tym faza spadkowa trwała 7 kwartałów, wzrostowa zaś tylko 4 kwartały, jednakże dynamika zmian koniunktury była zdecydowanie wyższa w fazie wzrostowej. Od końca 2010 r. trwa faza spadkowa kolejnego cyklu (9 kwartałów), jednakże do chwili obecnej nie zlokalizowano dolnego punktu tej fazy. Z dotychczasowej analizy wynika, że w sektorze ubezpieczeniowym w zależności od badanej zmiennej zróżnicowane wystąpiły wahania koniunktury. Zdecydowanie najmniej cykli zidentyfikowano w ramach całego rynku ubezpieczeniowego (zmienna PIKU), bo zaledwie dwa. Z kolei najwięcej cykli wystąpiło w zakresie pozyskanej składki (4) i w tym przypadku odnotowano pełną zbieżność z cyklicznością rozwoju całej gospodarki polskiej. Różna liczba cykli, a także niekiedy odmienna lokalizacja punktów zwrotnych dla poszczególnych zmiennych powoduje wyraźne zróżnicowanie czasu trwania ich cykli i faz. Zdecydowanie najdłuższymi cyklami, a także fazami charakteryzowały się wahania koniunktury w skali całego rynku ubezpieczeniowego (średni czas trwania cyklu aż 30 kwartałów) i były one zdecydowanie dłuższe niż w całej polskiej gospodarce (średni czas cyklu 12,75 kwartału) czy też na rynku bankowym (średni czas cyklu 18 kwartałów). Z kolei stosunkowo najkrótsza była długość zarówno cyklu, jak i faz w zakresie pozyskanej składki (średni czas cyklu 14,75 kwartału). W przypadku tej zmiennej występuje stosunkowo największe podobieństwo średniego czasu trwania cyklu oraz faz spadkowych i wzrostowych do występujących w zmiennej referencyjnej PKB. Warto równocześnie podkreślić, że we wszystkich trzech zmiennych z rynku ubezpieczeniowego (PIKU, SK, OD) wyraźnie dłużej trwała faza spadkowa niż wzrostowa, co stoi w pewnej sprzeczności z podawanym w literaturze przedmiotu stwierdzeniem o wydłużaniu się czasu trwania faz wzrostowych, a równocześnie skracaniu faz spadkowych we współczesnych cyklach koniunkturalnych. Brak potwierdzenia tej prawidłowości na rynku zarówno ubezpieczeniowym, jak i bankowym w Polsce może wynikać w dwóch przyczyn, a mianowicie zbyt krótkich szeregów, na których oparto analizy, oraz niedojrzałego, a stąd wystarczająco stabilnego polskiego rynku finansowego. Pełna weryfikacja tej prawidłowości wymaga kontynuacji badań i analiz. Cykliczność wahań koniunktury w gospodarce polskiej i w sektorze finansowym W celu zbadania stopnia zgodności przebiegu wahań cyklicznych w polskiej gospodarce oraz w sektorze finansowym posłużono się następującymi metodami: analizą korelacji jednoczesnych i korelacji krzyżowych, analizą punktów zwrotnych w wyodrębnionych cyklach koniunktury (wyprzedzania i opóźniania względem cyklu zmiennej referencyjnej), analizą cech morfologicznych cykli i faz (długość trwania, amplituda wahań, intensywność wahań). Analizę korelacyjną przeprowadzono za pomocą współczynnika korelacji Pearsona, przyjmując wyprzedzenia/opóźnienia do 4 kwartałów badanej zmiennej względem zmiennej referencyjnej (PKB). Sektor bankowy Na rynku bankowym największą wartość korelacji równoczesnej (t = 0) uzyskano dla komponentu cyklicznego wskaźnika koniunktury dla całego sektora PIKB (0,4364), a nieco niższa była współzależność dla usług depozytowych (DP) i kredytowych (KR). Wyraźnie wyższe były natomiast maksymalne wartości korelacji krzyżowej, zwłaszcza w odniesieniu do zmiennej KR (0,5490), a także zmiennej PIKB (0,5186) tablica 2. W obu tych przypadkach wartości maksymalne uzyskano dla współczynników koniunktury z wyprzedzeniem o 2 kwartały, co potwierdza, iż zmienne te mają charakter wyprzedzający względem zmiennej referencyjnej. W świetle analizy korelacyjnej takiego charakteru nie mają natomiast wskaźniki koniunktury na rynku depozytów, gdyż maksymalną wartość współczynnika korelacji uzyskano dla opóźnienia o 1 kwartał. Fakt, iż wartość współczynnika korelacji dla t = 0 i t = +1 różni się nieznacznie, może sugerować, że wahania koniunktury w depozytach mają charakter równoległy do wahań w całej polskiej gospodarce. Należy równocześnie podkreślić, iż wszystkie uzyskane dla sektora bankowego współczynniki są statystycznie istotne na poziomie istotności równym 0,01. Wyniki analizy korelacyjnej potwierdziły szczegółowe dane dotyczące wyprzedzeń i opóźnień punktów zwrotnych w wyodrębnionych cyklach badanych zmiennych. Analiza lokalizacji punktów zwrotnych wskazuje na wyprzedzający charakter większości z nich. W przypadku zmiennej PIKB charakteryzującej wahania koniunktury na całym rynku bankowym na 7 zlokalizowanych punktów zwrotnych 4 wyprzedzały punkty zwrotne zmiennej referencyjnej (od 3 do 8 kwartałów), 2 wystąpiły w tym samym kwartale (w obu przypadkach były to dolne punkty zwrotne) a 1 był opóźniony (o 2 kwartały). Jeszcze bardziej jednoznaczny wynik uzyskano dla rynku kredytów (KR), w przypadku których na 7 punktów zwrotnych 6 wyprzedzało 20

8 Tablica 2. Wartość współczynników korelacji miedzy wskaźnikami koniunktury w sektorze bankowym a PKB w latach Wyszczególnienie r 0 r max t Sektor bankowy PIKB 0,4364 a 0,5186 a 2 DP 0,3834 a 0,3919 a +1 KR 0,3992 a 0,5490 a 2 Uwaga: r 0 współczynnik korelacji (t = 0); r max maksymalny współczynnik korelacji, t wyprzedzanie ( )/opóźnianie (+) dla r max w kwartałach; istotność współczynnika: a dla 0,01. Sektor ubezpieczeniowy Odmienna była natomiast sytuacja w zakresie synchronizacji wahań koniunkturalnych zmiennych z sektora ubezpieczeniowego ze zmienną referencyjną. Uzyskane wartości korelacji równoczesnej miedzy tymi zmiennymi albo były statystycznie nieistotne (PIKU), albo też o słabej istotności (dla SK i OD). Wyraźnie wyższe (statystycznie istotne przy poziomie 0,01) były wartości korelacji krzyżowych. W przypadku pozyskanej składki maksymalną wartość współczynnika uzyskano dla wyprzedzeń o 2 kwartały, dla Tablica 3. Wartość współczynników korelacji miedzy wskaźnikami koniunktury w sektorze ubezpieczeniowym a PKB w latach Wyszczególnienie r 0 r max t Sektor ubezpieczeniowy PIKU 0,1533 0,3789 a +4 SK 0,2844 b 0,3665 a 2 OD 0,2469 b 0,3797 a 3 Uwaga: r 0 współczynnik korelacji (t = 0); r max maksymalny współczynnik korelacji, t wyprzedzanie ( )/opóźnianie (+) dla r max w kwartałach; istotność współczynnika: a dla 0,01. zmienną referencyjną (od 1 od 6 kwartałów), a tylko 1 był opóźniony (o 1 kwartał). Niejednoznaczna była natomiast sytuacja w zakresie depozytów, gdyż w 4 przypadkach zidentyfikowane punkty zwrotne wyprzedzały zmienną referencyjną (od 3 do 9 kwartałów), ale równocześnie w 3 przypadkach były opóźnione (od 1 do 5 kwartałów). Równocześnie w przypadku tej zmiennej wystąpiły 2 dodatkowe cykle, które nie miały odwzorowania w przebiegu PKB. Średnia wartość wyprzedzeń punktów zwrotnych zmiennej referencyjnej była największa w przypadku kredytów (blisko 3 kwartały), a najmniejsza w odniesieniu do depozytów (tylko nieco ponad kwartał). Istotne było zróżnicowanie również wyprzedzenia na górnych i dolnych punktach zwrotnych. Dla górnych punktów zwrotnych rozpiętość wyprzedzeń była w przedziale od 1,75 kwartału (kredyty) do aż 3 kwartałów (PIKB), a dla dolnych punktów była ona jeszcze większa, od +1 kwartału (depozyty) do 4 kwartałów (kredyty). Do powyższych średnich należy jednak podchodzić z dużą dozą ostrożności, gdyż mogą one być mylące przy małej liczbie wyodrębnionych cykli i faz. Pełna weryfikacja stwierdzonych zależności wymaga dalszego kontynuowania badań wahań koniunktury w sektorze bankowym. odszkodowań zaś z wyprzedzeniem o 3 kwartały tablica 3. Zaskakujące są natomiast rezultaty dla zmiennej PIKU charakteryzującej sytuację na całym rynku ubezpieczeniowym. Nie dość, że maksymalna korelacja jest ujemna ( 0,3789), to uzyskano ją dla opóźnienia aż o 4 kwartały. Sytuacja jest o tyle niejednoznaczna, iż stosunkowo wysoki współczynnik korelacji, także statystycznie istotny wystąpił dla wyprzedzenia o 4 kwartały (+0,3326). Stąd też nie można na podstawie tych danych jednoznacznie wypowiedzieć się, jaki charakter względem zmiennej referencyjnej ma zmienna PIKU wyprzedzający czy też opóźniony. 21

9 Tablica 4. Wyprzedzenia ( ) i opóźnienia (+) w lokalizacji punktów zwrotnych składnika cyklicznego wskaźników koniunktury ubezpieczeniowej i bankowej względem PKB (w kwartałach) Wyszczególnienie PKBhp PIKU SK OD PIKB Liczba zidentyfikowanych punktów zwrotnych Cykl rosyjski P Q T Q P Q Cykl dotcomów P Q T Q P Q Cykl akcesyjny P Q T Q P Q Cykl finansowy P Q T Q P Q Średnie wyprzedzenie/opóźnienie punktu zwrotnego nd 2,20 0,22 2,14 2,14 górnego punktu P nd 1,00 +0,20 2,50 3,00 dolnego punktu T nd 4,00 0,25 1,67 1,00 Uwaga: P górny punkt zwrotny; T dolny punkt zwrotny, nd nie dotyczy. Bardziej jednoznaczne wnioski wynikają z analizy punktów zwrotnych w wyodrębnionych cyklach zmiennych z rynku ubezpieczeniowego oraz zmiennej referencyjnej. W przypadku zmiennej PIKU, charakteryzującej wahania koniunktury na całym rynku ubezpieczeniowym, na 5 zlokalizowanych punktów 3 wyprzedzały punkty zwrotne w przebiegu PKB (od 3 do 7 kwartałów), 1 był opóźniony (aż o 4 kwartały), a 1 wystąpił w tym samym kwartale co w zmiennej referencyjnej. Trzeba równocześnie podkreślić, że w przebiegu PIKU nie zidentyfikowano dwóch cykli, które wystąpiły w PKB. Zdecydowanie bardziej jednoznaczne wyniki uzyskano w przypadku odszkodowań. Łącznie wyodrębniono 7 punktów zwrotnych, z czego aż 6 wyprzedzało punkty zwrotne zmiennej referencyjnej (od 1 do 6 kwartałów), a 1 był opóźniony (o 1 kwartał). Diametralnie odmienna była natomiast sytuacja w zakresie pozyskanej składki. O ile w przypadku tej zmiennej zidentyfikowano 9 punktów zwrotnych (tyle samo, co w przebiegu PKB), o tyle tylko 4 z nich wyprzedzały punkty zwrotne zmiennej referencyjnej (od 2 do 5 kwartałów), zaś dalsze 4 były opóźnione względem PKB (od 2 do 4 kwartałów). W jednym przypadku, lokalizacja punktów zwrotnych w wahaniach PKB i wskaźnika koniunktury dotyczącego pozyskanej składki (SK) pokrywała się. Bardziej syntetyczny obraz dostarczają wyznaczone średnie wyprzedzenia/opóźnienia punktów zwrotnych względem zmiennej referencyjnej. O ile w przypadku zmiennych PIKU i OD występuje zbliżone wyprzedzenie wynoszące nieco ponad 2 kwartały, o tyle w zakresie składki ubezpieczeniowej wyprzedzenie było minimalne (zaledwie 0,22 kwartału, czyli około 20 dni). Największe średnie wyprzedzenie górnego punktu zwrotnego wystąpiło w przypadku odszkodowań (2,5 kwartału), najmniejsze zaś i to opóźnienie, a nie wyprzedzenie w przypadku składki ubezpieczeniowej (+0,2 kwartału). Dla dolnych punktów zwrotnych skala ich rozpiętości kształtuje się od 0,25 kwartału (SK) do 22

10 Tablica 5. Średni czas trwania oraz intensywność zmian koniunktury w fazach i cyklach na rynku usług ubezpieczeniowych w latach Wyszczególnienie PKBhp PIKU SK OD Faza spadkowa (P T) średni czas trwania fazy t 7,50 19,00 8,50 11,33 średnia zmiana w fazie d 2,69 26,26 28,44 24,04 średnia intensywność zmian i 0,36 1,38 3,34 2,12 Faza wzrostowa (T P) średni czas trwania fazy t 6,00 11,50 6,25 7,33 średnia zmiana w fazie d 2,73 18,40 20,15 23,30 średnia intensywność zmian i 0,46 1,60 3,22 3,18 Cykl P P średni czas trwania cyklu t 12,75 30,00 14,75 18,00 średnia zmiana w cyklu d 0,04 7,86 15,59 0,74 średnia intensywność zmian i 0,003 0,26 1,06 0,04 Cykl T T średni czas trwania cyklu t 14,00 30,00 13,00 13,50 średnia zmiana w cyklu d 0,14 5,34 10,50 2,04 średnia intensywność zmian i 0,01 0,18 0,81 0,15 Uwaga: t czas trwania fazy/cyklu w kwartałach; d średnia zmienna (amplituda) wartości w fazie/cyklu w pkt; i intensywność zmian d/t w pkt/kwartał; P P cykl wyznaczony między górnymi punktami zwrotnymi; T T cykl wyznaczony między dolnymi punktami zwrotnymi. 4,0 kwartałów (PIKU). W świetle powyższych danych wynikających z analizy punktów zwrotnych można stwierdzić, że wahania koniunktury w całym sektorze ubezpieczeniowym (PIKU) oraz w zakresie odszkodowań maja charakter wyprzedzający względem zmiennej referencyjnej. Z kolei składka ubezpieczeniowa ma raczej charakter wahań koniunkturalnych równoległych do PKB. Wyodrębnione w badaniu fazy i cykle koniunktury charakteryzowały się wyraźnie zróżnicowaną intensywnością zmian (amplitudą) w zależności od rodzaju badanej zmiennej. Biorąc pod uwagę fazy spadkowe, największą średnią intensywność spadku odnotowano w zakresie pozyskanej składki (SK) spadek wskaźnika o 3,34 pkt na kwartał. Wyraźnie natomiast mniejsza była intensywność zmian składnika cyklicznego zarówno w przypadku odszkodowań ( 2,12 pkt na kwartał), jak i całego rynku ubezpieczeniowego (odpowiednio 2,12 pkt i 1,38 pkt na kwartał). Może to świadczyć o tym, że w fazie pogarszania się koniunktury zakłady ubezpieczeń silniej doświadczają spadku wielkości pozyskanej składki (SK) niż spadku wypłacanych odszkodowań (OD). Równocześnie spadki w zakresie powyższych dwóch zmiennych są silniejsze niż w ramach całego rynku ubezpieczeniowego. Z uzyskanych danych wynika ponadto, iż intensywność zmian była z reguły większa w fazie wzrostowej niż spadkowej (dotyczy to całego rynku ubezpieczeniowego oraz odszkodowań). Średnia intensywność wzrostu w tej fazie była najwyższa w zakresie pozyskanej składki ubezpieczeniowej (3,22 pkt na kwartał) oraz wypłaconych odszkodowań (3,18 pkt na kwartał), wyraźnie mniejsza zaś w ramach całego rynku ubezpieczeniowego (1,60 pkt na kwartał). Oddziaływanie na wielkość pozyskanej składki jest nieco silniejsze w fazie pogarszania się koniunktury niż jej poprawy. Odwrotną tendencję stwierdzono w przypadku odszkodowań, na które silniej oddziałuje poprawa niż pogorszenie koniunktury. Intensywność zmian w ramach cykli zależy również od sposobu ich wyodrębniania. Z reguły była ona wyższa w przypadku wyznaczania cykli między górnymi punktami zwrotnymi (P P) i to w odniesieniu do wszystkich badanych zmiennych. Średnia intensywność zmian w cyklach (wyznaczanych zarówno według górnych, jak i dolnych punktów zwrotnych) była z reguły ujemna, co wskazuje, że silniejsze były spadki w fazie spadkowej niż wzrosty w fazie wzrostowej cyklu. Prawidłowość ta wystąpiła również na rynku bankowym, czyli na całym rynku finansowym w Polsce w latach występowała spadkowa tendencja w kształtowaniu się składnika cyklicznego. Równocześnie należy zauważyć, że intensywność zmian zarówno w poszczególnych fazach, jak i cyklach była na rynku ubezpieczeniowym wyraźnie niższa niż na rynku bankowym. Może to oznaczać, 23

11 że zmiany koniunktury silniej oddziaływają na zachowania klientów na rynku bankowym niż ubezpieczeniowym. Ponadto intensywność zmian koniunktury była również na obu tych rynkach wyraźnie większa niż w całej polskiej gospodarce, co wskazuje, że rynki usług finansowych są bardziej podatne na zmiany koniunktury niż sfera realna gospodarki. Podsumowanie W latach w Polsce na rynku usług ubezpieczeniowych występowały istotne wahania koniunktury. Potwierdzeniem tego faktu jest znaczny rozstęp między wartościami PIKU maksymalną 37,4 pkt (IV kwartał 1996 r.) a minimalną 3,3 pkt (III kwartał 2009 r.). Wystąpiły zaledwie dwa pełne cykle koniunktury (biorąc pod uwagę górne punkty zwrotne), a obecnie trwa faza spadkowa kolejnego cyklu. Wahania cykliczne w sektorze ubezpieczeniowym przebiegały inaczej niż w całej gospodarce polskiej (4 pełne cykle), a także w sektorze bankowym (3 pełne cykle). W konsekwencji również odmienna była średnia długość trwania cyklu: na rynku ubezpieczeniowym 30 kwartałów, podczas gdy w gospodarce polskiej niecałe 13 kwartałów. Ponadto na rynku ubezpieczeniowym zdecydowanie krótszy był średni czas trwania cyklu koniunktury w zakresie składki ubezpieczeniowej (niecałe 15 kwartałów) niż odszkodowań (18 kwartałów). Warto podkreślić, że w przypadku wszystkich zmiennych (PIKU, SK, OD) średni czas trwania fazy spadkowej był wyraźnie dłuzszy niż fazy wzrostowej. Podobna prawidłowość wystąpiła na rynku bankowym. Z przeprowadzonej analizy punktów zwrotnych wynika, że wahania koniunktury na całym rynku ubezpieczeniowym (PIKU) oraz w zakresie odszkodowań (OD) mają charakter wyprzedzający względem zmian w gospodarce polskiej (PKB). Odmienna była natomiast sytuacja w przypadku składki ubezpieczeniowej, której wahania koniunktury były równoległe do zmian PKB. Ponadto stwierdzono, że w fazie pogarszania koniunktury zakłady ubezpieczeń silniej doświadczają spadku pozyskanej składki niż wypłaconych odszkodowań. Intensywność zmian koniunktury jest w przypadku pozyskanej składki większa w fazie pogarszania się koniunktury niż jej poprawy, a w przypadku odszkodowań tendencja ta jest odwrotna. Reasumując, można stwierdzić, że wskaźniki pochodzące z badań koniunktury ubezpieczeniowej, podobnie jak bankowej, mają właściwości wyprzedzające względem zmiennej referencyjnej (PKB). Równocześnie intensywność zmian koniunktury na rynku ubezpieczeniowym jest silniejsza niż w całej gospodarce. Przypisy 1 Artykuł został zrealizowany w ramach projektu badawczego MNiSW nr N N pt. Zachowania nabywców usług finansowych w warunkach zmian koniunktury rynkowej. 2 Szerszy opis metodyki badań można znaleźć w (Garczarczyk, Matusewicz i Mocek, 2001, s ) oraz (Garczarczyk, Mocek, Olejnik i Skikiewicz, 2006, s ). Literatura Adamowicz, E., Dudek, S., Pachucki, D. i Walczyk, K. (2012). Wahania cykliczne w Polsce i strefie euro. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH. Ando, A. i Modigliani, F. (1963). The Life Cycle Hypothesis of Saving. Aggregate Implications and Tests. The American Economic Review, 53 (1). Drozdowicz-Bieć, M. (2012). Cykle i wskaźniki koniunktury. Warszawa: Poltext. Friedman, M. (1957). A Theory of the Consumption Function. Princeton: Princeton University Press. Garczarczyk, J. (red.) (2009). Rynek usług finansowych a koniunktura gospodarcza. Warszawa: CeDeWu. Garczarczyk, J., Matusewicz, R. i Mocek, M. (2001). Koniunktura na rynku bankowym i ubezpieczeniowym w Polsce. Poznań: Wyd. AE. Garczarczyk, J. i Mocek, M. (2013). Stan koniunktury a czynniki kształtujące zachowania polskich gospodarstw domowych na rynku usług ubezpieczeniowych. Handel Wewnętrzny, (2A). Garczarczyk, J., Mocek, M., Olejnik, I. i Skikiewicz, R. (2006). Wskaźniki koniunktury finansowej w diagnozowaniu rozwoju gospodarki. Poznań: Wyd. AE. 24