Podręczniki Prawnicze. Prawo rodzinne. Arkadiusz Krzysztof Bieliński Maciej Pannert. 2. wydanie. C.H.Beck

Podręczniki Prawnicze Prawo rodzinne Arkadiusz Krzysztof Bieliński Maciej Pannert 2. wydanie C.H.Beck

PODRĘCZNIKI PRAWNICZE Arkadiusz Krzysztof Bieliński, Maciej Pannert Prawo rodzinne

W sprzedaży: T. Smyczyński PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE, wyd. 7 Podręczniki Prawnicze M. Andrzejewski PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE, wyd. 5 Skrypty Becka M. Łączkowska, A.N. Schulz, A. Urbańska-Łukaszewicz PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE, wyd. 2 Repetytoria C.H.Beck KODEKS CYWILNY, wyd. 41 Twoje Prawo www.ksiegarnia.beck.pl

Prawo rodzinne dr Arkadiusz Krzysztof Bieliński Uniwersytet w Białymstoku dr Maciej Pannert Uniwersytet w Białymstoku 2. wydanie WYDAWNICTWO C. H.BECK WARSZAWA 2016

Poszczególne rozdziały opracowali: dr Arkadiusz Krzysztof Bieliński: I, II, III 4, V, VI, IX dr Maciej Pannert: III 1, 2, 3, IV, VII, VIII Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H.Beck 2016 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: Marta Świerk Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN 978-83-255-8475-7 ISBN e-book 978-83-255-8476-4

Przedmowa Przyszli prawnicy, a także studiujący inne kierunki, których programy nauczania obejmują m.in. problematykę prawa cywilnego, w tym również jego działu dotyczącego stosunków rodzinnych, otrzymują interesującą pomoc naukową w postaci opracowania pt. Prawo rodzinne, autorstwa Arkadiusza Bielińskiego i Macieja Pannerta. Opracowanie to odbiega wprawdzie swoją konwencją od typowego podręcznika akademickiego, jednakże Autorzy starają się zachować charakterystyczny dla podręczników tego działu prawa cywilnego porządek merytoryczny (odpowiadający w przybliżeniu systematyce kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Jednocześnie kontynuują tę samą formułę metodologiczną, którą przyjęli dla wydanych już wcześniej opracowań poświęconych części ogólnej prawa cywilnego oraz prawu rzeczowemu. Podstawowy cel opracowania, jaki postawili przed sobą Autorzy, to przekazanie materiału w formie jak najbardziej usystematyzowanej oraz poglądowej. Dlatego też jego zawartość merytoryczna została wyrażona nie tylko w postaci tradycyjnego opisu (charakterystycznego dla typowego podręcznika), lecz również w formie licznych tabel, sformułowań w ramkach oraz schematów. Ten sposób przekazu jest niewątpliwie szczególnie użyteczny w wypadku definicji oraz ważniejszych tez, klasyfikacji, enumeratywnych lub przykładowych wyliczeń, zestawień oraz porównań itd. Pozwala on bowiem na lepsze uchwycenie określonych powiązań i zależności, elementów określonej struktury, członów klasyfikacji, a także zaakcentowanie ważniejszych treści. Przekaz staje się przez to łatwiej przyswajalny oraz bardziej atrakcyjny. Drugi, zamierzony cel opracowania to próba powiązania teorii z praktyką, przy czym autorzy realizują go w dwojaki sposób. Z jednej strony wzbogacają treści teoretyczne wyborem (dość obszernym) orzecznictwa Sądu Najwyższego, które jest przytaczane sukcesywnie w odpowiednich fragmentach tekstu. Z drugiej strony zamieszczają w różnych miejscach opracowania przykładowe stany faktyczne (kazusy) wraz ze skierowanymi do studentów poleceniami ich rozwiązania.

VI Przedmowa Należy sądzić, że pomoc naukowa przygotowana w tak urozmaiconej formie spotka się z zainteresowaniem i życzliwym przyjęciem ze strony Czytelnika. Dr hab. Mieczysław Goettel prof. Uniwersytetu w Białymstoku

Wstęp Niniejsze opracowanie stanowi kolejny, po Prawie cywilnym część ogólna, prawo rzeczowe, podręcznik tych samych autorów. Oczywiście bazuje także na tej samej formule, która sprawdziła się w praktyce i zyskała uznanie studentów. Podręcznik zawiera przystępne omówienie całej materii prawa rodzinnego i opiekuńczego, dodatkowo wzbogaconej o aktualne orzecznictwo oraz wybrane regulacje pozakodeksowe. Z uwagi na przyjętą formułę nie zawiera on pogłębionych rozważań doktrynalnych, dlatego też w tej materii wskazane jest odniesienie się do stosownej literatury przedmiotu. W celu uatrakcyjnienia trudnej materii prawa rodzinnego autorzy starali się jak najwięcej treści ująć w tabele i schematy. Podręcznik obejmuje także ostatnie istotne nowelizacje prawa rodzinnego, w tym przede wszystkim wprowadzone ustawą z 6.11.2008 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431): zmiany przepisów związanych z pochodzeniem dziecka, wprowadzenie możliwości zawarcia porozumienia małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem, możliwość uchylenia się w pewnych wypadkach od alimentacji pełnoletniego dziecka, oraz ustawą z 10.6.2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 842): wprowadzono zakaz stosowania kar cielesnych wobec małoletnich podlegających władzy rodzicielskiej, opiece lub pieczy. Mamy nadzieję, że przyjęta formuła opracowania po raz kolejny spotka się z życzliwym przyjęciem studentów (nie tylko prawa, ale także innych kierunków) i pozwoli na skuteczne przyswojenie wiedzy z zakresu prawa rodzinnego. Podręcznik obejmuje stan prawny na dzień 15.7.2011 r. oraz uwzględnia zmiany wynikające z ustawy z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wchodzące zasadniczo w życie 1.1.2012 r. Białystok, lipiec 2011 r. Autorzy

Wstęp do wydania drugiego Oddajemy w ręce Czytelników już drugie, poprawione i uzupełnione wydanie Prawa rodzinnego. Mamy nadzieję, że spotka się ono również z życzliwym przyjęciem i będzie stanowić realną pomoc w nauce istotnie złożonej, a przez to niełatwej materii jaką jest Prawo rodzinne. Nowe wydanie, oprócz zaktualizowanego stanu prawnego, uwzględnia wprowadzone zmiany wynikające m.in. z nowej regulacji w zakresie prawa o aktach stanu cywilnego; zmiany dotyczącej rozstrzygnięcia sądu orzekającego rozwód w przedmiocie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem przez rodziców po rozwodzie; zmian związanych z wprowadzeniem procedury medycznie wspomaganej prokreacji. Jednocześnie chcielibyśmy zaznaczyć, iż metodologia wykładu naszego opracowania została zainspirowana układem podręcznika Jerzego Ignatowicza i Mirosława Nazara, który to uznaliśmy za najbardziej przejrzysty z punktu widzenia potrzeb studenta, chcącego utrwalić swoją wiedzę z zakresu Prawa rodzinnego. To właśnie dzieło wymienionych Autorów stanowiło wzór dla przyjętej w naszym opracowaniu chronologii przedstawienia poszczególnych instytucji prawa rodzinnego. Białystok, kwiecień 2016 r. Autorzy

Spis treści Przedmowa... V Wstęp... VII Wstęp do wydania drugiego... VIII Wykaz skrótów... XV Wybrana literatura... XVII Rozdział I. Rodzina i prawo rodzinne... 1 1. Rodzina i powiązania rodzinne... 1 2. Prawo rodzinne i źródła prawa rodzinnego... 4 I. Prawo rodzinne... 4 II. Źródła prawa rodzinnego... 6 Rozdział II. Ochrona praw rodzinnych... 9 3. Prawa rodzinne... 9 I. Pojęcie praw rodzinnych... 9 II. Ochrona praw rodzinnych... 10 III. Sąd rodzinny i zakres jego kompetencji... 16 Rozdział III. Zawarcie małżeństwa... 17 4. Pojęcie małżeństwa... 17 I. Definicja... 17 II. Podstawowe zasady prawa rodzinnego odnoszące się do małżeństwa... 17 III. Charakter prawny konkubinatu... 18 5. Zawarcie małżeństwa... 19 I. Pojęcie zawarcia małżeństwa... 19 II. Charakter prawny zaręczyn... 19 III. Sposoby zawarcia małżeństwa... 20 IV. Przesłanki zawarcia małżeństwa... 22 1. Uwagi ogólne... 22 2. Przesłanki istnienia małżeństwa... 22 3. Przesłanki formalno-porządkowe zawarcia małżeństwa... 24 4. Przesłanki unieważnienia małżeństwa... 29 6. Prawa i obowiązki małżonków... 33 I. Uwagi ogólne... 33 II. Zasada równości małżonków... 34

X Spis treści III. Prawa i obowiązki małżonków o charakterze niemajątkowym... 35 IV. Prawa i obowiązki małżonków o charakterze majątkowym... 37 7. Separacja małżonków... 40 I. Uwagi ogólne... 40 II. Separacja faktyczna... 40 III. Separacja sądowa... 41 IV. Skutki orzeczenia separacji... 46 V. Zniesienie separacji... 48 Rozdział IV. Ustroje majątkowe małżeńskie... 51 8. Uwagi wstępne... 51 9. Zasady związane z ustrojem majątkowym małżeńskim... 52 10. Rodzaje i typy ustrojów majątkowych małżeńskich... 52 11. Ustawowy ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej... 55 I. Uwagi ogólne... 55 II. Skład majątku wspólnego małżonków... 56 III. Składniki majątków osobistych małżonków... 59 IV. Zarząd majątkiem wspólnym małżonków... 63 1. Uwagi ogólne... 63 2. Wykonywanie zarządu... 64 3. Sprzeciw... 65 4. Wyjątki od zasady samodzielnego zarządu... 67 5. Zarządzanie przedmiotami majątkowymi służącymi małżonkowi do wykonywania zawodu... 67 6. Zgoda małżonka na dokonanie czynności wymienionych w art. 37 KRO... 67 7. Ingerencja sądu w zarząd... 69 8. Korzystanie przez małżonków z majątku wspólnego... 71 V. Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania... 71 1. Uwagi wstępne... 71 2. Zobowiązania zaciągnięte za zgodą współmałżonka... 72 3. Brak zgody... 73 4. Inne przypadki niż brak zgody, gdy wierzyciel może dochodzić zaspokojenia także z niektórych składników majątku wspólnego... 74 5. Zaspokojenie z majątku wspólnego należności publicznoprawnych... 75 VI. Ustanie ustroju wspólności majątkowej i podział majątku wspólnego... 76 1. Uwagi ogólne... 76 2. Ustalenie wielkości udziałów w majątku wspólnym... 77 3. Rozporządzanie udziałem w składnikach majątku wspólnego oraz w majątku wspólnym po ustaniu wspólności małżeńskiej... 79 4. Odpowiedzialność małżonków za długi po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej... 80 5. Podział majątku wspólnego... 80 6. Rozliczenie wydatków i nakładów poczynionych przez małżonków z majątku wspólnego na majątki osobiste i z majątków osobistych na majątek wspólny... 82 12. Umowne ustroje majątkowe... 86 I. Uwagi ogólne... 86 II. Skuteczność umów majątkowych wobec osób trzecich... 88

Spis treści XI III. Wspólność umowna rozszerzona... 89 1. Zakres wspólności rozszerzonej... 89 2. Ochrona wierzycieli jednego z małżonków przed rozszerzeniem wspólności majątkowej... 91 IV. Wspólność umowna ograniczona... 91 V. Rozdzielność umowna majątkowa pełna... 92 1. Istota ustroju rozdzielności majątkowej... 92 2. Zarząd majątkiem osobistym przez małżonków w ustroju rozdzielności majątkowej... 93 VI. Rozdzielność umowna majątkowa z wyrównaniem dorobków... 93 1. Uwagi ogólne... 93 2. Dorobek każdego z małżonków... 94 3. Zasady obliczania wartości dorobku... 95 4. Ustanie rozdzielności i wyrównanie dorobków... 95 13. Przymusowy ustrój majątkowy małżeński... 97 I. Istota ustroju przymusowego... 97 II. Powstanie ustroju przymusowego... 97 III. Ustanie ustroju przymusowego... 101 Rozdział V. Ustanie małżeństwa... 102 14. Przyczyny ustania małżeństwa... 102 15. Ustalenie nieistnienia lub istnienia małżeństwa... 105 I. Ustalenie nieistnienia małżeństwa... 105 II. Unieważnienie aktu małżeństwa... 107 III. Ustalenie istnienia małżeństwa... 108 16. Ustanie małżeństwa na skutek śmierci małżonka lub uznania za zmarłego... 108 17. Unieważnienie małżeństwa... 110 I. Pojęcie i przyczyny unieważnienia małżeństwa... 110 II. Konwalidacja małżeństwa... 111 III. Legitymacja czynna i bierna w procesie o unieważnienie małżeństwa... 113 IV. Skutki unieważnienia małżeństwa... 114 18. Rozwód i postępowanie rozwodowe... 117 I. Pojęcie rozwodu i problem jego dopuszczalności... 117 II. Przesłanki rozwodu... 121 1. Pozytywna przesłanka rozwodu... 122 2. Negatywne przesłanki rozwodu... 124 III. Postępowanie rozwodowe... 134 1. Uwagi ogólne... 134 2. Skutki rozwodu... 137 3. Możliwość powrotu do dotychczasowego nazwiska... 150 4. Ponowny proces o rozwód... 152 Rozdział VI. Macierzyństwo i ojcostwo... 153 19. Zagadnienia wstępne... 153 I. Pokrewieństwo i powinowactwo... 153 II. Zasady związane z pochodzeniem dziecka... 156

XII Spis treści III. Charakter i znaczenie prawne orzeczeń w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka... 159 IV. Osobisty charakter dochodzenia ustalenia macierzyństwa i ojcostwa... 160 V. Dowody wykorzystywane w postępowaniach dotyczących pochodzenia dziecka; zagadnienia medycznego wspomagania prokreacji... 161 20. Macierzyństwo... 163 I. Istota macierzyństwa... 163 II. Ustalenie macierzyństwa... 164 III. Zaprzeczenie macierzyństwa... 167 21. Ojcostwo... 169 I. Istota ojcostwa... 169 II. Domniemanie pochodzenia od męża matki... 170 III. Zaprzeczenie ojcostwa... 172 IV. Uznanie ojcostwa... 181 V. Nieistniejące uznanie ojcostwa... 190 VI. Bezskuteczność uznania ojcostwa... 192 VII. Sądowe ustalenie ojcostwa... 194 22. Przysposobienie... 196 I. Pojęcie i funkcja przysposobienia... 196 II. Przesłanki przysposobienia... 197 III. Rodzaje przysposobienia... 204 IV. Charakter prawny postanowienia o przysposobieniu... 212 V. Tryb przysposobienia... 213 VI. Rozwiązanie przysposobienia... 215 VII. Tryb rozwiązania przysposobienia... 220 Rozdział VII. Władza rodzicielska... 222 23. Pojęcie władzy rodzicielskiej... 222 24. Powstanie władzy rodzicielskiej... 222 25. Przysługiwanie władzy rodzicielskiej... 223 26. Zakres i wykonywanie władzy rodzicielskiej... 224 I. Uwagi ogólne... 224 II. Wykonywanie władzy rodzicielskiej... 224 III. Obowiązek posłuszeństwa dziecka wobec rodziców... 226 IV. Piecza nad dzieckiem... 226 V. Reprezentacja dziecka... 228 1. Zakres umocowania rodziców do reprezentacji dziecka... 228 2. Wyłączenia ustawowego przedstawicielstwa rodziców... 228 3. Sankcje wadliwej reprezentacji dziecka... 230 VI. Zarząd majątkiem dziecka... 230 1. Uwagi ogólne... 230 2. Sposób wykonywania zarządu... 231 3. Przeznaczenie dochodu z majątku dziecka... 233 4. Ingerencja sądu w zarząd... 233 5. Obowiązki rodziców po ustaniu zarządu... 233 VII. Pomoc sądu w wykonywaniu władzy rodzicielskiej... 234

Spis treści XIII 27. Ograniczenie, zawieszenie i pozbawienie władzy rodzicielskiej oraz inne jej modyfikacje... 236 I. Uwagi ogólne... 236 II. Ograniczenie władzy rodzicielskiej... 237 III. Zawieszenie władzy rodzicielskiej... 244 IV. Piecza zastępcza... 244 1. Uwagi ogólne... 244 2. Rodzaje i formy pieczy zastępczej... 245 3. Instytucjonalna piecza zastępcza... 248 4. Umieszczenie w pieczy zastępczej... 250 5. Podział obowiązków między pieczą zastępczą a rodzicami... 251 6. Powrót dziecka do rodziny... 252 V. Pozbawienie władzy rodzicielskiej... 253 28. Ustanie władzy rodzicielskiej... 255 29. Inne modyfikacje władzy rodzicielskiej... 256 30. Pozostałe stosunki między rodzicami a dziećmi... 257 I. Uwagi ogólne... 257 II. Obowiązek rodziców i dzieci wzajemnego szacunku i wspierania się... 257 III. Nazwisko dziecka... 258 IV. Osobista styczność rodziców i dzieci... 261 Rozdział VIII. Obowiązek alimentacyjny... 265 31. Uwagi wstępne... 265 32. Pojęcie i zakres obowiązku alimentacyjnego... 265 33. Charakterystyczne cechy obowiązku alimentacyjnego i prawa do alimentów... 268 34. Przesłanki powstania i zakres konkretnego obowiązku alimentacyjnego... 269 I. Przesłanka powstania roszczenia do świadczeń alimentacyjnych... 269 II. Zakres świadczeń alimentacyjnych... 270 III. Postacie obowiązku alimentacyjnego... 272 35. Obowiązek alimentacyjny ze względu na jego źródło... 273 I. Źródła obowiązku alimentacyjnego... 273 II. Obowiązek alimentacyjny między krewnymi... 273 III. Obowiązek alimentacyjny rodziców względem niesamodzielnego dziecka... 276 IV. Obowiązek alimentacyjny wynikający z przysposobienia... 278 V. Obowiązek alimentacyjny po rozwiązaniu przysposobienia... 279 VI. Obowiązek alimentacyjny między małżonkami... 280 VII. Obowiązek alimentacyjny po ustaniu małżeństwa i w czasie separacji orzeczonej przez sąd... 281 VIII. Obowiązek alimentacyjny między powinowatymi... 285 IX. Obowiązek alimentacyjny ojca dziecka urodzonego poza małżeństwem względem jego matki... 287 36. Realizacja obowiązku alimentacyjnego... 289 I. Uwagi wstępne... 289 II. Umowy dotyczące roszczeń alimentacyjnych... 289 III. Uprzywilejowanie roszczeń alimentacyjnych... 290 IV. Sądowe dochodzenie roszczeń alimentacyjnych... 290 V. Fundusz alimentacyjny... 292

XIV Spis treści VI. Wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego oraz zmiana wysokości alimentów... 293 VII. Roszczenia zwrotne i alimenty za okres przeszły... 294 VIII. Przedawnienie roszczeń alimentacyjnych i roszczeń regresowych... 296 IX. Uchylenie się od wykonania obowiązku alimentacyjnego... 297 Rozdział IX. Opieka i kuratela... 299 37. Opieka... 299 I. Pojęcie i charakter prawny opieki... 299 II. Zasady rządzące opieką... 300 III. Organy opieki... 301 IV. Ustanowienie opieki nad małoletnim i powołanie opiekuna... 301 V. Treść opieki... 306 VI. Sprawowanie opieki... 307 VII. Ustanie opieki i wygaśnięcie funkcji opiekuna... 312 VIII. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie... 315 38. Kuratela... 317 I. Uwagi ogólne... 317 II. Rodzaje kurateli... 320 III. Instytucje zbliżone do kurateli... 323 Indeks rzeczowy... 325

Wykaz skrótów 1. Akty prawne KC... ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 380 ze zm.) KKW... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) KPC... ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 101 ze zm.) KRO... ustawa z 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 2082 ze zm.) KSCU... ustawa z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 623) KWiHU... ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 707 ze zm.) NielU... ustawa z 26.20.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 790 ze zm.) OrdPodU... ustawa z 29.8.1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 613 ze zm.) PomSpołU... ustawa z 12.3.2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 163 ze zm.) PPrzemU... ustawa z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1390) PrASC... ustawa z 28.11.2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2014 r. poz. 1741 ze zm.) PrNot... ustawa z 14.2.1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 164 ze zm.) PrUp... ustawa z 28.2.2003 r. Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 233 ze zm.) PrUSP... ustawa z 27.7.2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 133 ze zm.) WspRU... ustawa z 9.6.2011 r. o wpieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 575 ze zm.)

XVI Wykaz skrótów 2. Czasopisma i publikatory Apel.-W-wa... Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U.... Dziennik Ustaw OSA... Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN... Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNAP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna i Pracy OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCK... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Izba Karna OSNCP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna lub Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSP... Orzecznictwo Sądów Polskich OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego PiP... Państwo i Prawo Prok. i Pr.... Prokuratura i Prawo 3. Organy orzekające NSA... Naczelny Sąd Administracyjny SN... Sąd Najwyższy TK... Trybunał Konstytucyjny 4. Inne skróty art.... artykuł m.in.... między innymi nast.... następna (-e), (-y) niepubl.... niepublikowany np.... na przykład Nr... numer orz.... orzeczenie post.... postanowienie poz.... pozycja s.... strona tekst jedn.... tekst jednolity tj.... to jest uchw.... uchwała w zw.... w związku wyr.... wyrok ze zm.... ze zmianami

Wybrana literatura Podręczniki M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 5, Warszawa 2015 M. Goettel, Prawo rodzinne w pytaniach i odpowiedziach M. Goettel, Prawo rodzinne w pytaniach i odpowiedziach, wyd 2, Warszawa 2012 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 5. J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 5, Warszawa 2001 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 4. J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 4, Warszawa 2012 J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, wyd. 4, Warszawa 2014 T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 7, Warszawa 2014 J. Winiarz, J. Gajda, Prawo rodzinne J. Winiarz, J. Gajda, Prawo rodzinne, wyd. 2, Warszawa 2001 A. Zieliński, G. Jędrejek, Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie A. Zieliński, G. Jędrejek, Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie, wyd. 2, Warszawa 2011 Systemy System prawa rodzinnego i opiekuńczego J.S. Piątkowski, J. Winiarz, J. Ignatowicz, J. Gwiazdomorski, System prawa rodzinnego i opiekuńczego, cz. 1, J.S. Piątkowski (red.), Wrocław 1985 System Prawa Prywatnego, t. 11 J. Gajda, M. Nazar, J. Panowicz-Lipska, T. Smyczyński, W. Stojanowska, System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 2, T. Smyczyński (red.), Warszawa 2014 System Prawa Prywatnego, t. 12 M. Andrzejewski, E. Holewińska-Łapińska, T. Smyczyński, W. Stojanowska, J. Strzebiińczyk, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 2, T. Smyczyński (red.), Warszawa 2011 Komentarze B. Dobrzański, J. Ignatowicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy S. Breyer, B. Dobrzański, S. Gross, M. Grudziński, J. Ignatowicz, A. Stelmachowski, Z. Wiszniewski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 2, B. Dobrzański, J. Ignatowicz (red.) Warszawa 1975 H. Dolecki, T. Sokołowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy M. Andrzejewski, H. Dolecki, J. Haberko, A. Lutkiewicz-Rucińska, A. Olejniczak, T. Sokołowski, A. Sylwestrzak, A. Zielonacki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, wyd. 2, H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Warszawa 2013

XVIII Wybrana literatura T. Ereciński, Kodeks postępowania cywilnego, t. 3 T. Ereciński, J. Gudowski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. III, wyd. 4, T. Ereciński (red.), Warszawa 2012 K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2013 J. Ignaczewski, Alimenty J. Ignaczewski, M. Karcz, W. Maciejko, M. Romańska, Alimenty. Komentarz, wyd. 3, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2013 J. Ignaczewski, Komentarz do spraw rodzinnych H. Ciepła, J. Ignaczewski, J. Skibińska- -Adamowicz, Komentarz do spraw rodzinnych, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2014 J. Ignaczewski, Małżeńskie prawo majątkowe B. Bieniek, A. Bieranowski, S. Brzeszczyńska, J. Iganczewski, G. Jędrejek, A. Stępień-Sporek, Małżeńskie prawo majątkowe, wyd. 3, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2014 J. Ignaczewski, Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem A. Bodnar, A. Gójska, J. Ignaczewski, L. Kuziak, A. Śledzińska-Simon, R. Zegadło, Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem, wyd. 3, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2015 G. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy G. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art. 1 61 6 KRO, Warszawa 2013 M. Manowska, Kodeks postępowania cywilnego, t. 2 A. Adamczuk, M. Manowska, P. Pruś, M. Radwan, M. Sieńko, E. Stefańska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom II, wyd. 3, M. Manowska (red.), Warszawa 2015 A. Marciniak, K. Piasecki, Kodeks postępowania cywilnego, t. 2 H. Ciepła, A. Cudak, B. Czech, K. Gonera, J. Jagieła, M. Kłos, R. Kulski, I. Kunicki, A. Marcianiak, K. Markiewicz, M. Michalska Marciniak, K. Piasecki, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, M. Rejdak, A.J. Szereda, T. Żyznowski, Kodeks postępowania cywilnego, t. II, Komentarz do art. 367 729 KPC, wyd 6, A. Marciniak, K. Piasecki (red.) S. Nitecki, A. Wilk, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej S. Nitecki, A. Wilk, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Komentarz, Warszawa 2016 K. Piasecki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy H. Ciepła, B. Czech, T. Domińczyk, S. Kalus, K. Piasecki, M. Sychowicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 5, K. Piasecki (red.),warszawa 2011 K. Pietrzykowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy J. Gajda, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, Kodeks rodzinny opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, K. Pietrzykowski (red.), Warszawa 2015 K. Tryniszewska, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej K. Tryniszewska, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2015 Bibliografia A. Adamczuk, M. Manowska, P. Pruś, M. Radwan, M. Sieńko, E. Stefańska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. II, wyd. 3, M. Manowska (red.), Warszawa 2015 M. Andrzejewski, H. Dolecki, J. Haberko, A. Lutkiewicz-Rucińska, A. Olejniczak, T. Sokołowski, A. Sylwestrzak, A. Zielonacki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, wyd. 2, H. Dolecki, T. Sokołowski (red.). Warszawa 2013 M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 5, Warszawa 2015 B. Bieniek, A. Bieranowski, S. Brzeszczyńska, J. Iganczewski, G. Jędrejek, A. Stępień-Sporek, Małżeńskie prawo majątkowe, wyd. 3, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2014 A. Bodnar, A. Gójska, J. Ignaczewski, L. Kuziak, A. Śledzińska-Simon, R. Zegadło, Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem, wyd. 3, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2015

Wybrana literatura XIX S. Breyer, B. Dobrzański, S. Gross, M. Grudziński, J. Ignatowicz, A. Stelmachowski, Z. Wiszniewski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 2, B. Dobrzański, J. Ignatowicz (red.), Warszawa 1975 H. Bzdak, S. Jastrzemska, A. Klank, E. Matysiak, A. Młyniec, I. Żurek, Zbiór orzeczeń z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego wraz z komentarzami, H. Bzdek (red.), Kraków 2015 H. Ciepła, B. Czech, T. Domińczyk, S. Kalus, K. Piasecki, M. Sychowicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 5, K. Piasecki (red.), Warszawa 2011 H. Ciepła, A. Cudak, B. Czech, K. Gonera, J. Jagieła, M. Kłos, R. Kulski, I. Kunicki, A. Marcianiak, K. Markiewicz, M. Michalska-Marciniak, K. Piasecki, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, M. Rejdak, A.J. Szereda, T. Żyznowski, Kodeks postępowania cywilnego. Tom II. Komentarz do art. 367 729 KPC, wyd 6, A. Marciniak, K. Piasecki (red.) H. Ciepła, J. Ignaczewski, J. Skibińska-Adamowicz, Komentarz do spraw rodzinnych, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2014 T. Ereciński, J. Gudowski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. III, wyd. 4, T. Ereciński (red.), Warszawa 2012 J. Gajda, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, Kodeks rodzinny opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, K. Pietrzykowski (red.), Warszawa 2015 S. Grobel, J.M. Łukasiewicz, R. Łukasiewicz, J. Wiktor, Instytucje prawa rodzinnego, J.M. Łukasiewicz (red.), Warszawa 2014 M. Goettel, Prawo rodzinne w pytaniach i odpowiedziach, wyd 2, Warszawa 2012 K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2013 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 5, Warszawa 2001 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 4, Warszawa 2012 G. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art. 1 61 6 KRO, Warszawa 2013 S. Nitecki, A. Wilk, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Komentarz, Warszawa 2016 K. Piasecki, Prawo małżeńskie, wyd. 1, Warszawa 2011 K. Skiepko, Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków, wyd. 2, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2015 T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 7, Warszawa 2014 J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, wyd. 4, Warszawa 2014 R. Świrgoń-Skok, Kilka uwag na temat alimentacji w prawie rzymskim, [w:] Prawo alimentacyjne. Zagadnienia systemowe i proceduralne, t. 1, J.M. Łukasiewicz, I. Ramus (red.), Toruń 2015 K. Tryniszewska, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2015 J. Winiarz, J. Gajda, Prawo rodzinne, wyd. 2, Warszawa 2001 A. Zieliński, G. Jędrejek, Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie, wyd. 2, Warszawa 2011