Prawo rodzinne i opiekuńcze

Transkrypt

1 Aplikacje Prawnicze Rodzinne Natalia Szok, Radosław Terlecki Prawo rodzinne i opiekuńcze Praktyka, orzecznictwo, kazusy Law in Action czyli: Procedura w praktyce Przydatne porady Orzecznictwo C.H.Beck

2 Aplikacje Prawnicze Prawo rodzinne i opiekuńcze. Praktyka, orzecznictwo, kazusy

3 Polecamy inne nasze publikacje: A. Sobczyk (red.) KODEKS PRACY. KOMENTARZ Komentarze Kompaktowe B. Dziliński, K. Dzilińska PRAWO PRACY I UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH W PYTANIACH I ODPOWIEDZIACH, wyd. 2 Aplikacje Prawnicze S. Jaworski APELACJE CYWILNE I KARNE. 69 WZORÓW PISM, wyd. 4 Aplikacje Prawnicze Z. Kapiński APELACJE KARNE. ZAGADNIENIA PRAKTYCZNE, AKTA I KAZUSY, wyd. 3 Aplikacje Prawnicze

4 Natalia Szok, Radosław Terlecki Prawo rodzinne i opiekuńcze Praktyka, orzecznictwo, kazusy Wydawnictwo C.H.Beck Warszawa 2016

5 Prawo rodzinne i opiekuńcze Stan prawny: luty 2016 r. Wydawca: Joanna Ablewicz Redakcja: Justyna Davis Korekta: Kinga Janas Projekt okładki: Robert Rogiński Wydawnictwo C.H.Beck 2016 Wszelkie prawa zastrzeżone. Opinie zawarte w niniejszej publikacji wyrażają osobisty punkt widzenia Autora. Wydawnictwo C.H.Beck nie ponosi odpowiedzialności za zawarte w niej informacje. Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: IDENTIA Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN ISBN e-book

6 Notki o Autorach Natalia Szok absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego oraz podyplomowych Studiów Menedżerskich z modułem Zarządzania Strategicznego na Wydziale Ekonomicznym w Szczecinie Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, aplikant radcowski OIRP w Szczecinie, doktorant na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego. Specjalizuje się w prawie pracy oraz w prawie rodzinnym i opiekuńczym. Autorka wielu artykułów i poradników poświęconych tematyce stosowania prawa oraz materiałów edukacyjnych przeznaczonych dla studentów prawa i aplikantów. Prowadzi także szkolenia z zakresu prawa. Radosław Terlecki absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego oraz podyplomowych Studiów Menedżerskich z modułem Zarządzania Strategicznego na Wydziale Ekonomicznym w Szczecinie Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, aplikant radcowski OIRP w Szczecinie (w latach ), doktorant na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego. Autor publikacji z zakresu stosowania prawa oraz materiałów edukacyjnych dla studentów i aplikantów. V

7

8 Spis treści Notki o Autorach... Wstęp... XIII Wykaz skrótów... Zagadnienie 1. Zawarcie małżeństwa Zawarcie małżeństwa przed kierownikiem USC Przesłanki zawarcia małżeństwa Dokumenty niezbędne do zawarcia małżeństwa Okres wyczekiwania na zawarcie małżeństwa Złożenie oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński Okoliczności uzasadniające odmowę przyjęcia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński Zawarcie małżeństwa przed duchownym Zawarcie małżeństwa przed konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania jego funkcji Zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika Zagadnienie 2. Ustalenie nieistnienia i istnienia małżeństwa Ustalenie nieistnienia małżeństwa Ustalenie istnienia małżeństwa Ustalenie treści aktu małżeństwa Zagadnienie 3. Unieważnienie małżeństwa Uwagi ogólne Przeszkoda wieku Przeszkoda ubezwłasnowolnienia całkowitego Przeszkoda choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego Przeszkoda bigamii Przeszkoda pokrewieństwa i powinowactwa Przeszkoda przysposobienia Wady oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński Przeszkoda pełnomocnictwa Skutki unieważnienia małżeństwa V XV VII

9 Spis treści Zagadnienie 4. Prawa i obowiązki małżonków Zasada równych praw i obowiązków Prawa małżonków Uwagi ogólne Nazwiska małżonków Uprawnienie do korzystania z mieszkania małżonka Prawo do reprezentacji małżonka Obowiązki małżonków Obowiązek wspólnego pożycia Obowiązek wzajemnej pomocy Obowiązek wierności Obowiązek zaspokajania potrzeb rodziny Solidarna odpowiedzialność małżonków Zagadnienie 5. Ustawowy ustrój majątkowy Pojęcie wspólności ustawowej i jej charakter prawny Majątek wspólny małżonków Majątek osobisty każdego z małżonków Prawa i obowiązki małżonka w zakresie zarządu majątkiem wspólnym Prawo każdego małżonka do samodzielnego zarządzania majątkiem wspólnym Prawo sprzeciwu wobec czynności zarządu majątkiem wspólnym Prawo żądania pozbawienia drugiego małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym Obowiązek współdziałania w zarządzie majątkiem wspólnym Obowiązek uzyskania zgody małżonka Odpowiedzialność za zobowiązania zaciągnięte przed powstaniem wspólności lub dotyczące majątku osobistego jednego z małżonków Udziały małżonków w majątku wspólnym Rozliczenia między małżonkami Zagadnienie 6. Umowne ustroje majątkowe Małżeńskie umowy majątkowe Umowna wspólność majątkowa Umowna rozdzielność majątkowa Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków Zagadnienie 7. Przymusowy ustrój majątkowy Ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd Dzień powstania rozdzielności majątkowej Ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej a zawarcie umowy majątkowej przez małżonków Powstanie rozdzielności majątkowej z mocy prawa Rozdzielność majątkowa a orzeczenie separacji VIII

10 Spis treści Zagadnienie 8. Ustanie małżeństwa Uwagi ogólne Śmierć małżonka Uznanie małżonka za zmarłego Rozwód Przesłanki rozwodu oraz jego niedopuszczalność Problematyka winy rozkładu pożycia małżeńskiego Rozpoznawanie spraw o rozwód Rozstrzygnięcia podejmowane przez sąd w wyroku rozwodowym Powrót do nazwiska noszonego przed zawarciem małżeństwa Rozwód a obowiązek alimentacyjny Zagadnienie 9. Separacja Przesłanki orzeczenia separacji Uwagi ogólne Przesłanki pozytywne orzeczenia separacji Niedopuszczalność separacji Orzeczenie separacji na zgodne żądanie małżonków Orzeczenie separacji Tryb procesowy rozstrzygania sprawy o separację Tryb nieprocesowy rozstrzygania sprawy o separację Żądanie rozwodu i separacji Skutki separacji Zniesienie separacji Zagadnienie 10. Pokrewieństwo i powinowactwo Pojęcie pokrewieństwa Linie i stopnie pokrewieństwa Pojęcie powinowactwa Linie i stopnie powinowactwa Zagadnienie 11. Macierzyństwo Urodzenie dziecka w świetle przepisów o aktach stanu cywilnego Domniemanie macierzyństwa Ustalenie macierzyństwa Uwagi ogólne Przesłanki ustalenia macierzyństwa Legitymacja czynna i bierna w sprawie o ustalenie macierzyństwa Ustalenie macierzyństwa po śmierci dziecka Zaprzeczenie macierzyństwa Uwagi ogólne Przesłanki zaprzeczenia macierzyństwa Legitymacja czynna i bierna w sprawie o zaprzeczenie macierzyństwa IX

11 Spis treści Zaprzeczenie macierzyństwa po śmierci dziecka Zdolność procesowa rodziców dziecka w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka Zagadnienie 12. Ojcostwo Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki Zaprzeczenie ojcostwa Przesłanki zaprzeczenia ojcostwa Legitymacja czynna i bierna w procesie o zaprzeczenie ojcostwa Zaprzeczenia ojcostwa a procedura medycznie wspomaganej prokreacji Uznanie ojcostwa Przesłanki uznania ojcostwa Forma i skutki oświadczenia o uznaniu ojcostwa Uznanie ojcostwa dziecka poczętego Uznania ojcostwa a pełnoletność dziecka Ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa Przesłanki i skutki ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa Legitymacja procesowa w postępowaniu o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa Ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa a śmierć dziecka Sądowe ustalenie ojcostwa Przesłanki sądowego ustalenia ojcostwa Legitymacja czynna i bierna w postępowaniu o ustalenie ojcostwa Wybrane zagadnienia postępowania dowodowego Zagadnienie 13. Stosunki między rodzicami a dziećmi Ogólne prawa i obowiązki rodziców oraz dzieci niezwiązane z władzą rodzicielską Problematyka nazwiska dziecka Władza rodzicielska Uwagi ogólne Podmioty władzy rodzicielskiej Treść władzy rodzicielskiej Wykonywanie władzy rodzicielskiej Ograniczenie, zawieszenie oraz pozbawienie władzy rodzicielskiej Ograniczenie władzy rodzicielskiej Zawieszenie władzy rodzicielskiej Pozbawienie władzy rodzicielskiej Piecza zastępcza Uwagi ogólne Rodzinna piecza zastępcza Instytucjonalna piecza zastępcza X

12 Spis treści Wsparcie rodziny i umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej Kontakty z dzieckiem Uwagi ogólne Zasady i zakres kontaktów z dzieckiem Ograniczenie i wyłączenie osobistej styczności rodziców z dzieckiem Rozstrzygnięcie sądu w przedmiocie kontaktów z dzieckiem i jego zmiana Zagadnienie 14. Przysposobienie Charakter prawny przysposobienia Przesłanki przysposobienia Rodzaje przysposobienia Osobista styczność pomiędzy przysposabianym a przysposabiającym przed orzeczeniem przysposobienia Skutki przysposobienia Rozwiązanie stosunku przysposobienia Zagadnienie 15. Obowiązek alimentacyjny Ogólna charakterystyka obowiązku alimentacyjnego Niedostatek uprawnionego i możliwości zobowiązanego jako przesłanki powstania obowiązku alimentacyjnego Podmioty i kolejność obowiązku alimentacyjnego Uwagi ogólne Małżonkowie Krewni Przysposobieni Powinowaci Szczególne roszczenia alimentacyjne związane z ojcostwem Pokrycie wydatków związanych z ciążą i porodem Pokrycie kosztów utrzymania matki w okresie porodu Zmiana stosunków a obowiązek alimentacyjny Zrzeczenie się lub utrata prawa majątkowego Uchylenie się od wykonania obowiązku alimentacyjnego a zasady współżycia społecznego Roszczenie o zwrot świadczenia alimentacyjnego Przedawnienie roszczeń o świadczenia alimentacyjne Alimenty na gruncie prawa spadkowego Przestępstwo niealimentacji i rola funduszu alimentacyjnego Zagadnienie 16. Opieka i kuratela Opieka Uwagi ogólne Opieka nad małoletnim Ustanowienie opieki XI

13 Spis treści Sprawowanie opieki Nadzór nad sprawowaniem opieki Zwolnienie opiekuna Ustanie opieki Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie Kuratela Przypadki, w których ustanawia się kuratelę Wynagrodzenie za sprawowanie kurateli Ustanie kurateli XII

14 Wstęp Książka, którą przekazujemy w ręce Czytelnika, stanowi studium instytucji prawa rodzinnego i opiekuńczego. Jest ona szczególnie polecana aplikantom odbywającym szkolenia w ramach aplikacji radcowskiej, adwokackiej, sędziowskiej, notarialnej czy komorniczej, jak również osobom przygotowującym się do egzaminów zawodowych. Z uwagi na szerokie omówienie problematyki stosowania prawa rodzinnego i opiekuńczego, opracowanie to dedykowane jest także radcom prawnym i adwokatom, którzy w ramach wykonywania zawodu zajmują się prowadzeniem spraw rodzinnych. Przejrzysta formuła analizowanych treści sprawia, że praca ta może być również pomocna studentom prawa, którzy pragną pogłębić swoją wiedzę, a także osobom, które ze względu na okoliczności życiowe stały się stroną postępowań z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego. Prezentując poszczególne instytucje prawnorodzinne skupiono się przede wszystkim na aspektach praktycznych stosowania prawa, a omawiane zagadnienia zostały dodatkowo wzbogacone analizą orzeczeń sądów powszechnych, sądów administracyjnych oraz Sądu Najwyższego, co sprawia, że Czytelnik nie tylko lepiej zrozumie przedstawianą materię, ale zapozna się również z obowiązującą linią orzeczniczą. Chcąc sprostać wymogom, jakie stawiane są aplikantom, w pracy tej zawarto wybór różnorodnych stanów faktycznych, które pozwolą nie tylko zrozumieć specyfikę i mechanizmy procesu wykładni przepisów prawa rodzinnego i opiekuńczego, ale również należycie przygotować się do przeprowadzanych w ramach aplikacji prawniczych kolokwiów, czy egzaminów zawodowych. Poniższe opracowanie obejmuje także poza samym Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym omówienie w niezbędnym zakresie innych ustaw zawierających przepisy składające się na gałąź prawa rodzinnego, w tym m.in. ustawy z r. Prawo o aktach stanu cywilnego czy ustawy z r. XIII

15 Wstęp o systemie pieczy zastępczej. W treści publikacji przedstawiono również zmiany, jakie wprowadziły na grunt Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego inne akty normatywne, w tym uchwalona niedawno ustawa z r. o leczeniu niepłodności. Praca obejmuje stan prawny, literaturę i orzecznictwo na dzień r. Autorzy XIV

16 Wykaz skrótów 1. Źródła prawa KC... ustawa z r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.) KK... ustawa z r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KPC... ustawa z r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 101 ze zm.) Konstytucja RP... ustawa z r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) KSH... ustawa z r. Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz ze zm.) PrASC... ustawa z r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2014 r. poz ze zm.) PrUP... ustawa z r. Prawo upadłościowe (Dz.U. z 2015 r. poz. 233) 2. Organy orzekające NSA... Naczelny Sąd Administracyjny SA... Sąd Apelacyjny SN... Sąd Najwyższy SN (7)... uchwała Sądu Najwyższego w składzie siedmiu sędziów SO... Sąd Okręgowy SR... Sąd Rejonowy WSA... wojewódzki sąd administracyjny 3. Czasopisma oraz publikatory Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U.... Dziennik Ustaw MoP... Monitor Prawniczy NP... Nowe Prawo OSA... Orzecznictwo Sądów Administracyjnych XV

17 Wykaz skrótów OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 1994 r. do początku 2003 r. OSNAP) OSP... Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA... Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Pr. Gosp.... Prawo Gospodarcze Prok. i Pr.... Prokuratura i Prawo 4. Inne skróty art.... artykuł itd.... i tak dalej itp.... i tym podobnie Legalis... system informacji prawnej Legalis LEX... system informacji prawnej LEX lit.... litera m.in.... między innymi n.... następne (następna) niepubl.... niepublikowane Nr... numer orz.... orzeczenie pkt... punkt post.... postanowienie poz.... pozycja r.... rok RP... Rzeczpospolita Polska s.... strona t.j.... tekst jednolity tj.... to jest tzw.... tak zwany uchw.... uchwała USC... Urząd Stanu Cywilnego ust.... ustęp uzas.... uzasadnienie w zw.... w związku wkł.... wkładka zd.... zdanie ze zm.... ze zmianami zob.... zobacz XVI

18 Zagadnienie 1 Zawarcie małżeństwa Zapamiętaj: Małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem USC oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński. Małżeństwo świeckie może zostać zawarte jednocześnie z zawarciem małżeństwa wyznaniowego, co umożliwia norma art. 1 2 i 3 KRO, zgodnie z którą małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kierownik USC następnie sporządzi akt małżeństwa pod warunkiem, że ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa regulująca stosunki między państwem a kościołem albo innym związkiem wyznaniowym przewiduje możliwość wywołania przez związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu tego kościoła albo innego związku wyznaniowego takich skutków, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa przed kierownikiem USC. Mężczyzna i kobieta, będący obywatelami polskimi przebywającymi za granicą, mogą zawrzeć małżeństwo również przed polskim konsulem lub przed osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula. Z ważnych powodów sąd może zezwolić, aby oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński zostało złożone przez pełnomocnika. Przez pełnomocnika może również zostać złożone oświadczenie przewidziane w art. 1 2 KRO, czyli oświadczenie woli jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu złożone w obecności duchownego. 1

19 Zagadnienie 1. Zawarcie małżeństwa 1.1. Zawarcie małżeństwa przed kierownikiem USC Przesłanki zawarcia małżeństwa Ustawodawca w art. 1 1 KRO określił w sposób enumeratywny katalog przesłanek, których spełnienie jest konieczne, by można było mówić o zawarciu małżeństwa świeckiego. Małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem USC oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński. Tym samym dla skutecznego zawarcia małżeństwa wymagane jest jednoczesne zaistnienie następujących przesłanek: nupturienci muszą być odmiennej płci; muszą oni być jednocześnie obecni podczas składania oświadczeń woli; oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński muszą być zgodne; oświadczenia muszą być złożone przed kierownikiem USC. Na plusika Płeć przypisana człowiekowi ma szczególne znaczenie dla jego zdolności do zawarcia małżeństwa. W związek małżeński mogą bowiem wstępować jedynie osoby o różnej płci. Jak zatem powinien zachować się sąd, jeżeli powództwo o ustalenie przynależności do określonej płci, oparte na normie art. 189 KPC, wnosi osoba dotknięta transseksualizmem pozostająca już w związku małżeńskim? Powyższy problem został poddany analizie przez Sąd Najwyższy. Nim przejdziemy do jego omówienia należałoby pokrótce wytłumaczyć, czym jest transseksualizm. Transseksualizm jest szczególnym rodzajem zaburzeń seksualnych, polegającym na rozbieżności między poczuciem psychicznym płci a budową ciała morfologiczno-biologiczną oraz płcią socjalną (metrykalną), które odczuwane są jako obce i należące do płci przeciwnej. Transseksualista czuje się mężczyzną uwięzionym w ciele kobiety i odwrotnie 1. Chcąc odpowiedzieć na zadane wyżej pytanie należy przede wszystkim podkreślić, że wyrok ws. ustalenia płci transseksualisty wywołuje skutki ex nunc, tj. na przyszłość. Dlatego też, jeżeli z powództwem wystąpi osoba pozostająca w związku małżeńskim sąd zobligowany jest oddalić powództwo. Uwzględnienie żądania pozwu byłoby sprzeczne z art. 18 Konstytucji RP określającym 1 Podobnie S. Dulko, Stwierdzenie zmiany płci w drodze sądowej, NP 1982, Nr 9 10, s. 71. Zob. K. Imieliński, Zarys seksuologii i seksiatrii, Warszawa 1982, s

20 1.1. Zawarcie małżeństwa przed kierownikiem USC małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny oraz skutkowałoby legalnym pozostawaniem w małżeństwie osób tej samej płci. Ponadto należy zauważyć, że transseksualizm nie stanowi ani przesłanki unieważnienia małżeństwa, ani nie uzasadnia ustalenia nieistnienia małżeństwa. Co najwyżej może stanowić uzasadnienie rozwiązania małżeństwa przez rozwód, jeżeli między małżonkami doszło do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego Dokumenty niezbędne do zawarcia małżeństwa Zgodnie z normą art. 3 1 KRO osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo powinny złożyć lub przedstawić kierownikowi USC dokumenty niezbędne do zawarcia małżeństwa, określone w odrębnych przepisach znajdujących się w ustawie z r. Prawo o aktach stanu cywilnego 3. Osoba zamierzająca zawrzeć małżeństwo osobiście przedstawia dokument tożsamości wybranemu kierownikowi USC oraz składa: pisemne zapewnienie, że nie wie o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, zwane zapewnieniem, które jest ważne przez okres 6 miesięcy od daty jego złożenia przez obie osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo; zezwolenie na zawarcie małżeństwa, jeżeli wymagają tego przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (np. art. 6 1, art KRO). Zapewnienie zawiera: nazwiska i imiona osób zamierzających zawrzeć małżeństwo, ich nazwiska rodowe, jeżeli można je ustalić, stan cywilny, obywatelstwo, daty i miejsca urodzenia, numery PESEL, jeżeli zostały nadane, oraz oznaczenia przedstawionych dokumentów tożsamości; jeżeli osoba zamierzająca zawrzeć małżeństwo pozostawała uprzednio w związku małżeńskim albo prawomocnie stwierdzono nieistnienie małżeństwa wskazanie miejsca zawarcia małżeństwa; informację o wspólnych dzieciach osób zamierzających zawrzeć małżeństwo oraz oznaczenie ich aktów urodzenia i urzędu stanu cywilnego, w którym zostały sporządzone, jeżeli są znane; 2 Zob. uzas. wyr. SN z r., I CSK 146/13, 3 Dz.U. z 2014 r. poz