Assessment of patient payment policies and projection of their efficiency, equity and quality effects: The case of Central and Eastern Europe

ASSPRO CEE 2007 Collaborative Focused Research Project FP7-SSH-2007 Grant Agreement No.: 217431 Akronim projektu: ASSPRO CEE 2007 Tytuł projektu: Typ projektu: Program szczegółowy: Assessment of patient payment policies and projection of their efficiency, equity and quality effects: The case of Central and Eastern Europe 7 Program Ramowy, Projekt badawczy skala mała i średnia Współpraca: Nauki społeczno-ekonomiczne i humanistyczne Nr kontraktu.: 217431 RAPORT KOŃCOWY Październik 2013

KONTEKS PROJEKTU Jednym z charakterystycznych elementów systemów opieki zdrowotnej w Europie, który jest niezwykle istotny i jednocześnie wykazuje duże zróżnicowanie pomiędzy krajami jest poziom partycypacji pacjenta w kosztach leczenia (tzw. współpłacenie). Dopłaty pacjentów do publicznie finansowanych świadczeń opieki zdrowotnej są wprowadzane w celu ograniczenia nadużywania świadczeń a tym samym zwiększenia efektywności wykorzystania zasobów ochrony zdrowia. Mechanizmy współpłacenia pacjentów są postrzegane także jako dodatkowe źródło przychodów, mające zapewnić stabilność systemu ochrony zdrowia bez obciążania finansów publicznych. Polityki zdrowotne krajów europejskich w zakresie partycypacji pacjenta w kosztach leczenia są zróżnicowane. Kraje posiadają odmienne mechanizmy współpłacenia, poziom opłat, zakres świadczeń bądź świadczeniodawców objętych współpłaceniem. Bez względu na różnorodność systemów dopłat, ich implementacja może mieć istotny wpływ na efektywność w systemie opieki zdrowotnej, jakość usług zdrowotnych, jak również równość w dostępie do opieki zdrowotnej. Dlatego też systematyczna ocena możliwości wprowadzenia dopłat pacjentów, jak i ich potencjalnego wpływu (np. na korzystanie z opieki zdrowotnej, wielkość dodatkowych środków dla systemu) powinna być podstawą prowadzonej polityki. Jak wykazuje praktyka wprowadzenie współpłacenia rzadko jest jednak poprzedzone rzetelnymi analizami. Ponadto pomimo szerokiego zainteresowania badaczy tematyką dopłat pacjentów, literatura nie dostarcza pełnego zestawu opartych na dowodach naukowych kryteriów odpowiednich do oceny polityk w zakresie partycypacji pacjenta w kosztach leczenia. Dopłaty do publicznie finansowanych świadczeń opieki zdrowotnej są szczególnie istotną kwestią w krajach Europy Środkowo -Wschodniej. Próby wprowadzenia współpłacenia w tych krajach napotykają często na sprzeciw społeczny, co przyczynia się do braku stabilności prowadzonej w tym zakresie polityki. Ponadto mimo braku formalnego systemu dopłat, pacjenci w krajach Europy Środkowo-Wschodniej często płacą za świadczenia opieki zdrowotnej np. w sposób nieformalny bądź quasi-formalny (formalne opłaty ustalone przez świadczeniodawców mimo braku podstaw prawnych do pobierania opłat). Niska dostępność i jakość opieki zdrowotnej zmusza także pacjentów do korzystania z prywatnej opieki zdrowotnej. Wszystkie powyższe opłaty za świadczenia zdrowotne, a dodatkowo wysokie opłaty indywidualne za leki, przyczyniają się do wysokiego udziału wydatków gospodarstw domowych (out-of-pocket) w całkowitym finansowaniu opieki zdrowotnej. Ma to negatywne skutki dla równości w dostępie do opieki zdrowotnej i ochrony finansowej gospodarstw domowych przed wydatkami katastroficznymi na opiekę zdrowotną. Mając na uwadze istotność powyższego zagadnienia, jak również niekompletność badań w tym obszarze, celem badania w ramach projektu ASSPRO CEE 2007 była identyfikacja pełnego zestawu opartych na dowodach naukowych kryteriów do oceny polityk w zakresie partycypacji pacjenta w kosztach leczenia, a także rozwój narzędzi służących do projekcji wpływu tych polityk na efektywność, równość i jakość w systemie opieki zdrowotnej. Projekt skupia się szczególnie na zagadnieniach takich jak: obciążenia gospodarstw domowych wydatkami na świadczenia opieki zdrowotnej, skłonność gospodarstw domowych do płacenia za świadczenia a także stosunek do wprowadzenia dopłat formalnych do świadczeń zdrowotnych. 2

CELE PROJEKTU Celem projektu ASSPRO CEE 2007 była identyfikacja pełnego zestawu opartych na dowodach naukowych kryteriów do oceny polityk w zakresie partycypacji pacjenta w kosztach leczenia, a także rozwój narzędzi służących do projekcji wpływu tych polityk na efektywność, równość i jakość w systemie opieki zdrowotnej. W ramach celu głównego określono 4 cele badawcze: Cel 1. Identyfikacja pełnego zestawu opartych na dowodach naukowych kryteriów (ekonomicznych, społecznych, instytucjonalnych, historycznych, geograficznych, etycznych, kulturowych, demograficznych) do oceny polityki dopłat pacjentów i ich zastosowanie w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Cel 2. Stworzenie narzędzia badawczego służącego do oceny zjawiska nieformalnych opłat pacjentów w sektorze opieki zdrowotnej i zastosowanie tego narzędzia do zbadania poziomu opłat nieformalnych i ich wpływu na korzystanie ze świadczeń opieki zdrowotnej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Cel 3. Rozwój modelu popytu na opiekę zdrowotną w sytuacji istnienia formalnych dopłat pacjentów z uwzględnieniem potencjalnego wpływu opłat nieformalnych na zachowania świadczeniodawców i preferencje konsumentów. Zastosowanie tego modelu w krajach Europy Środkowej i Wschodniej do badania efektów polityki dopłat (poziom mikro). Cel 4. Rozwój narzędzia projekcyjnego do analizy wpływu dopłat pacjentów na efektywność, równość i jakość w systemie opieki zdrowotnej (poziom makro) przy wykorzystaniu modelu popytu na opiekę zdrowotną w sytuacji istnienia formalnych dopłat pacjentów. Zastosowanie tego narzędzia w krajach Europy Środkowej i Wschodniej Placówki naukowo-badawcze realizujące projekt: 1. MAASTRICHT UNIVERSITY (Holandia) koordynacja projektu 2. MEDICAL UNIVERSITY OF VARNA (Bułgaria) Department of Economics and Healthcare Management; Faculty of Public Health 3. CENTER FOR PUBLIC AFFAIRS STUDIES FOUNDATION (Węgry) 4. PUBLIC ENTERPRISE MTVC (Litwa) MTVC (Training, Research and Development Centre) 5. UNIWERSYTET JAGIELLONSKI COLLEGIUM MEDICUM (Polska) Instytut Zdrowia Publicznego 6. SCOALA NATIONALA DE SANATATE PUBLICA SI MANAGEMENT SANITAR (Rumunia) Health Services Management Centre 7. SHKOLA OHORONY ZDOROVIA (Ukraina) School of Public Health; Okres realizacji projektu: Marzec 2008 - Luty 2013 (60 miesięcy) 3

ZADANIE WYZNACZONE DO REALIZACJI DLA INSTYTUT ZDROWIA PUBLICZNEGO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO COLLEGIUM MEDICUM Zadanie 1. Identyfikacja kryteriów do oceny polityki dopłat pacjentów do świadczeń opieki zdrowotnej i analiza obecnie stosowanych mechanizmów dopłat pacjentów w krajach europejskich (przegląd literatury). Zadanie 2. Organizacja i przeprowadzenie zogniskowanych wywiadów grupowych i pogłębionych wywiadów z uczestnikami systemu ochrony zdrowotnej w celu weryfikacji zidentyfikowanych kryteriów i określenia ich istotności dla poszczególnych uczestników. Zadanie 3. Weryfikacja zidentyfikowanych kryteriów oceny polityk dopłat: określenie wskaźników i sposobu ich pomiaru, udział w przygotowaniu kwestionariusza ankiety. Zadanie 4. Gromadzenie danych: tłumaczenie kwestionariusza ankiety, testowanie kwestionariusza. Zadanie 5. Analiza zebranych danych i ich interpretacja. Zadanie 6. Zatwierdzenie kryteriów oceny i ocena polityk dopłat pacjentów w krajach Europy Środkowo- Wschodniej. Wystosowanie rekomendacji. Dodatkowymi zadaniami przewidzianymi dla UJ CM było rozpowszechnienie informacji o projekcie ASSPRO CEE 2007 i jego wynikach w Polsce i za granicą, a także efektywne i skuteczne zarządzanie projektem (kontakty z koordynatorem projektu, udział w spotkaniach projektowych). Członkowie zespołu badawczego w UJ CM IZP: Prof. dr hab. Stanisława Golinowska - kierownik projektu, management representative Dr Christoph Sowada - research representative Mgr Marzena Tambor junior researcher 4

REALIZACJA ZADAŃ Zadanie 1. Identyfikacja kryteriów do oceny polityki dopłat pacjentów do świadczeń opieki zdrowotnej i analiza obecnie stosowanych mechanizmów dopłat pacjentów w krajach europejskich (przegląd literatury). Pierwszym etapem realizacja zadania był systematyczny przegląd danych wtórnych (dowodów empirycznych, wskaźników ekonomicznych, teoretycznych modeli). Wyniki przeglądu zostały wykorzystane do stworzenia modelu do analizy i oceny polityk dopłat pacjentów. Trzy główne grupy kryteriów do analizy i oceny polityki dopłat zostały włączone do modelu: kontekst w którym tworzona jest polityka (np. specyfika systemu opieki zdrowia, charakterystyka społeczno-ekonomiczna kraju, czynniki kulturowe, czynniki międzynarodowe) treść polityki dopłat (np. cel wprowadzenia dopłat, rodzaj i poziom dopłat) i efekty polityki (efekty na poziomie mikro np. zachowania pacjentów i świadczeniodawców, efekty na poziomie makro np. efektywność w systemie opieki zdrowotne, jakość opieki zdrowotnej, równość w dostępie do świadczeń). W oparciu o międzynarodowe baz danych, przepisy krajowe, raporty i publikacje naukowe, dokonano także przeglądu i analizy systemów dopłat pacjentów do świadczeń zdrowotnych stosowanych w krajach europejskich w kontekście cech systemu ochrony zdrowia, a także ekonomicznych, kulturowych i politycznych uwarunkowań danego kraju. W analizie wykorzystano jakościowe i ilościowe metody badawcze. Zadanie 2. Organizacja i przeprowadzenie zogniskowanych wywiadów grupowych i pogłębionych wywiadów z poszczególnymi udziałowcami systemu w celu weryfikacji zidentyfikowanych kryteriów oceny i określenia ich istotności dla poszczególnych udziałowców systemu. Na podstawie wyniku przeglądu literatury została przygotowana wstępna lista kryteriów do oceny polityk dopłat pacjentów. Lista tych kryteriów została użyta do przygotowania scenariuszy i przeprowadzenia zogniskowanych wywiadów grupowych z konsumentami opieki zdrowotnej, świadczeniodawcami a także pogłębionych wywiadów z decydentami politycznymi oraz przedstawicielami instytucji ubezpieczycieli zdrowotnych (publicznych i prywatnych). Celem wywiadów było ustalenie pełnej listy kryteriów do oceny polityk dopłat oraz określenie ich istotności dla poszczególnych udziałowców systemu ochrony zdrowia w Polsce, a także uzyskanie opinii poszczególnych grup na temat wprowadzenia dopłat do publicznie finansowanych świadczeń opieki zdrowotnej. Wywiady grupowe oraz pogłębione wywiady indywidualne zostały przeprowadzone w Polsce w okresie czerwiec październik 2009. W sumie zostało przeprowadzonych 12 zogniskowanych wywiadów grupowych z łączną liczbą uczestników 83 jak również 9 wywiadów indywidualnych z przedstawicielami: Ministerstwa Zdrowia, Centrali Narodowego Funduszu Zdrowia, Krakowskiego Oddziału NFZ, Opolskiego Oddziału NFZ, Urzędu Miasta Krakowa, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego. Z przeprowadzonych wywiadów, przygotowano transkrypcje, które następnie zostały przetłumaczone na język angielski. Uzyskane dane zostały poddane analizie jakościowej. Analiza przeprowadzona przez UJ CM objęła także dane zgromadzone w oparciu o tą samą metodologię w pozostałych pięcie krajach partnerskich. Zadanie 3. Weryfikacja zidentyfikowanych kryteriów oceny polityk dopłat: określenie wskaźników i sposobu ich pomiaru, przygotowanie kwestionariusza ankiety. Po wyselekcjonowaniu kryteriów oceny polityk dopłat pacjentów oraz określeniu wskaźników ich pomiaru został opracowany kwestionariusz ankietowy pt. Willingness and ability of patients to pay for medical services. Kwestionariusz ankiety był przygotowany w języku angielskim, a w pracach uczestniczyli wszystkie jednostki partnerskie, pod kierownictwem jednostki koordynującej. Pytania zawarte w kwestionariuszy dotyczyły zagadnień takich jak: korzystanie ze świadczeń medycznych oraz opłaty za te świadczenia, stosunek do nieformalnych opłat pacjentów, preferencje dotyczące świadczeń medycznych oraz skłonność do płacenia za świadczenia medyczne. 5

Zadanie 4. Gromadzenie danych (tłumaczenie kwestionariusza ankiety, testowanie kwestionariusza). Kwestionariusz ankiety został przetłumaczony na język polski. Jakość tłumaczenia została zweryfikowana poprzez tłumaczenie na język źródłowy (język angielski) przez niezależnego tłumacza. Kwestionariusz został przetestowany w celu weryfikacji zgodności rozumienia pytań przez respondentów z celami badawczymi. Badanie ankietowe zostało przeprowadzone w okresie czerwic lipiec 2010 na reprezentatywnej grupie 1000 mieszkańców Polski. Gromadzenie danych w Polsce a także w pozostałych pięciu krajach partnerskich było zlecone przez jednostkę koordynującą firmie zewnętrznej (Gallup International). Zadanie 5. Analiza zebranych danych i ich interpretacja. Przeprowadzono analizę danych ilościowych zgromadzonych w badaniu ankietowym pt. Willingness and ability of patients to pay for medical services na reprezentatywnej grupie mieszkańców w Polsce, Węgrzech, Bułgarii, Rumunii, Litwie i Ukrainie. Analizie zostały poddane dane dotyczące opłat pacjentów przy korzystaniu ze świadczeń opieki zdrowotnej w sześciu wymienionych krajach. Celem analizy było zbadania jak często pacjenci płacą bezpośrednio za świadczenia opieki zdrowotnej (formalnie i nieformalnie), jaki jest poziom opłat i czy opłaty te stanowią barierę w dostępie do opieki zdrowotnej. Przeprowadzono także analizę zależności pomiędzy niezdolnością do płacenia a społeczno-ekonomiczną charakterystyką respondentów oraz analizę porównawczą między sześcioma analizowanymi krajami. Analizie zostały poddane także dane dotyczące skłonności do płacenia za publicznie finansowane świadczenia opieki zdrowotnej (wizytę u lekarza specjalisty oraz hospitalizację) zgromadzone w sześciu wymienionych wyżej krajach, przy wykorzystaniu metody wyceny warunkowej (ang. contingent valuation method). Celem analizy było zbadanie skłonności konsumentów opieki zdrowotnej do płacenia za świadczenia medyczne o wysokiej jakości i szybkim dostępie oraz przyczyn braku skłonności do płacenia (brak zdolności finansowej, sprzeciw wobec dopłacania do publicznie finansowanych świadczeń medycznych). Przeprowadzono także analizę zależności pomiędzy skłonnością do płacenia a społeczno-ekonomiczną charakterystyką respondentów oraz analizę porównawczą między sześcioma analizowanymi krajami. Zadanie 6. Zatwierdzenie kryteriów oceny i ocena polityk dopłat pacjentów w krajach Europy Środkowo- Wschodniej. Kryteria do oceny polityki dopłat pacjentów zidentyfikowane w projekcie obejmujące trzy grupy 1) kontekst polityki (policy context np. sytuacja ekonomiczna społeczeństwa, cechy systemu opieki zdrowotnej danego kraju, społeczna postawa wobec dopłat); 2) treść polityki dopłat pacjentów (policy content np. wielkość i zakres dopłat) 3) wyniki i efekty polityki dopłat (policy effects np. wpływ dopłat na korzystanie z opieki zdrowotnej i równość w dostępie do opieki zdrowotnej), zostały zastosowane do oceny polityki dopłat pacjentów w sześciu krajach Europy Środkowo-Wschodniej: Bułgarii, Litwie, Polsce, Rumunii, Ukrainie i Węgrzech. Na podstawie wyników zostały sformułowane rekomendacje. 6

Rozpowszechnienie informacji o projekcie i jego wynikach a) Publikacje w czasopismach naukowych: Marzena Tambor, Milena Pavlova, Piotr Woch, Wim Groot. Diversity and dynamics of patient cost-sharing for physicians and hospital services in the 27 European Union countries. European Journal of Public Health 2011, 21(5): 585-590. Marzena Tambor, Milena Pavlova, Stanislawa Golinowska, Christoph Sowada, Wim Groot. The formal-informal patient payment mix in European countries. Governance, economics, culture or all of these? Health Policy 10.1016/j.healthpol.2013.09.011. Stanisława Golinowska. Opłaty nieformalne w ochronie zdrowia. Perspektywa i doświadczenia polskie, Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 1/2010. Milena Pavlova, Marzena Tambor, Godefridus G. van Merode, Wim Groot. Are patient charges an effective policy tool? Review of theoretical and empirical evidence. Zeszytu Naukowe Ochrony Zdrowia. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2010, VIII(1): 29-36. Stanisława Golinowska, Marzena Tambor, Christoph Sowada. Wprowadzenie dopłat pacjentów do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych opinie głównych uczestników polskiego systemu opieki zdrowotnej. Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 1/2010. Marzena Tambor, Milena Pavlova, Stanisława Golinowska, Christoph Sowada, Wim Groot. Towards a stakeholders' consensus on patient payment policy: the views of health-care consumers, providers, insurers and policy makers in six Central and Eastern European countries. Health Expectations 2012 DOI: 10.1111/hex.12035. Marzena Tambor, Milena Pavlova, Bernd Rechel, Stanisława Golinowska, Christoph Sowada, Wim Groot. The inability to pay for health services in Central and Eastern Europe: evidence from six countries, European Journal of Public Health 2013 DOI: 10.1093/eurpub/ckt118 Stanisława Golinowska, Marzena Tambor. Out-of-pocket payments on health in Poland: size, tendency and willingness to pay. Society and Economy in Central and Eastern Europe 2012, 34(2): 293-312. Milena Pavlova, Marzena Tambor, Tetiana Stepurko, Godefridus G. van Merode, Wim Groot. Assessment of patient payment policy in CEE countries: from a conceptual framework to policy indicators. Society and Economy in Central and Eastern Europe 2012, 34(2): 193-220. b) Policy brief (http://www.assprocee2007.com/publications.html) Milena Pavlova, Marzena Tambor, Wim Groot. A conceptual model for the analysis and assessment of patient payment policies. Brief No. PB-1/2009 Marzena Tambor, Christoph Sowada, Stanisława Golinowska. Patient payments in Poland: Results of focus group discussions and in-depth interviews with health system s stakeholders. Brief No. PB-10/2009 Stanisława Golinowska, Marzena Tambor. What do Polish patients pay for? Results of survey data analysis. Brief No. PB-2/2013 7

c) Uczestnictwo w międzynarodowych konferencjach naukowych http://www.assprocee2007.com/conferences.html Marzena Tambor, Milena Pavlova, Stanislawa Golinowska, Christoph Sowada, Wim Groot. How to design patient payment system to promote health equity and population health improvement?; The 6th Nordic Health Promotion Research Conference: The Role of the Health Promotion in the Transition of the Nordic Welfare State, Goteborg, Szwecja 20.08.2009-22.08.2009. http://www.nhv.se/upload/dokument/konferenser/revised_hp_conference_abstract_book_090628.pdf Marzena Tambor, Milena Pavlova, Piotr Woch, Wim Groot. Patient cost-sharing for physicians and inpatient hospital services in the 27 member states (poster); Connecting Health and Economics 8th European Conference on Health Economics, Helsinki, Finlandia 07.07.2010 10.07.2010. http://www.assprocee2007.com/projectparticipationechehelsinkijuly2010.pdf Marzena Tambor, Milena Pavlova, Stanislawa Golinowska, Christoph Sowada, Wim Groot. Formal and informal patient payments in Europe; Connecting Health and Economics 8th European Conference on Health Economics, Helsinki, Finlandia 07.07. 2010 10.07.2010. http://www.assprocee2007.com/projectparticipationechehelsinkijuly2010.pdf Marzena Tambor, Milena Pavlova, Stanislawa Golinowska, Christoph Sowada, Wim Groot. Attitudes towards formal patient payments for public health care services in six CEE countries - Bulgaria, Hungary, Lithuania, Poland, Romania and Ukraine; Young Researchers Forum 3rd European Public Health Conference, Amsterdam, Holandia 09.11.2010 13.11.2010. http://www.old.aspher.org/index.php?site=young_researchers_forum Marzena Tambor, Milena Pavlova, Stanislawa Golinowska, Christoph Sowada, Wim Groot. Do patient payments constitute a barrier to use of health care services in CEE countries? Results from six CEE countries; Progress in health economics 9th European Conference on Health Economics; Zurich, Szwajcaria 18.07.2012-21.07.2012. http://www.eche2012.ch/download/eche2012_programm.pdf Stanisława Golinowska. Informal payments in CEE countries: an intermediate report. Fighting fraud in healthcare and social security: How to maximise resources? Międzynarodowa konferencja organizacji sieciowej European Health Care Fraud and Corruption Network (EHFCN), Kraków 06.10.2011-07.10.2011. d) Uczestnictwo w seminariach/konferencjach projektowych http://www.assprocee2007.com/conferences.html Marzena Tambor, Stanisława Golinowska, Christoph Sowada. Patient payments in Poland - preliminary results of focus group discussions and in-depth interviews with health system s stakeholders. Project seminar: Patient Payments in Central and Eastern European Countries, 16.03.2010-18.03.2010 Maastricht, Holandia http://www.assprocee2007.com/abstract_m_tambor_16032010.pdf Marzena Tambor, Milena Pavlova, Stanislawa Golinowska, Christoph Sowada, Wim Groot. Existence of formal and informal patient payments in Europe. Project seminar: Patient Payments in Central and Eastern European Countries, 16.03.2010-18.03.2010 Maastricht, Holandia http://www.assprocee2007.com/abstract_m_tambor_15032010.pdf Marzena Tambor, Milena Pavlova, Stanislawa Golinowska, Christoph Sowada, Wim Groot. Inability to pay for health care services in six CEE countries: Bulgaria, Hungary, Lithuania, Poland, Romania, Ukraine. Project seminar: Out-of-pocket Payments and Health Care Reforms, 16.05.2011-18.05.2011, Budapeszt, Węgry http://www.assprocee2007.com/seminarassprocee2007may1618budapestabstractbookfinal.pdf Stanisława Golinowska. Informal payments in health care. The Polish perspective and experience. Project seminar: Out-of-pocket Payments and Health Care Reforms, 16.05.2011-18.05.2011, Budapeszt, Węgry http://www.assprocee2007.com/seminarassprocee2007may1618budapestabstractbookfinal.pdf Marzena Tambor, Milena Pavlova, Stanisława Golinowska, Christoph Sowada, Wim Groot. Stakeholders opinion on formal co-payments for health care services. Final ASSPRO CEE 2007 project conference Equity and Efficiency Effects of Out-of-Pocket Payments in Europe 03.12.2012-04.12.2012. Wilno, Litwa http://www.assprocee2007.com/assprocee200723decvilniusabstractbookfinal.pdf 8

e) Organizacja seminarium Skłonność i zdolność pacjentów do płacenia za świadczenia medyczne w Polsce 28-11-2012 Ministerstwo Zdrowia, Warszawa. (załącznik 11) Celem spotkania było rozpowszechnienie wyników projektu ASSPRO CEE 2007 wśród decydentów politycznych w Polsce. W seminarium udział wzięli przedstawiciele Ministerstwa Zdrowia, w tym Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Zdrowia Igor Radziewicz-Winnicki, oraz Narodowego Funduszu Zdrowia. Podczas spotkania zaprezentowano wyniki badania dotyczące skłonności i zdolności pacjentów do płacenia za świadczenia medyczne w Polsce. Wyniki te zostały poddane szerokiej dyskusji, która posłużyła do sformułowania rekomendacji dotyczących polityki dopłat pacjentów w Polsce. f) Inne Publikacja informacji o projekcie w broszurze informacyjnej: Sukcesy Małopolski w 7 Programie Ramowym, oraz na stronie internetowej Centrum Transferu Technologii Politechnika Krakowska; Programy Ramowe Regionalny Punkt Kontaktowy. Umieszczenie informacji o projekcie na stronie internetowej Instytutu Zdrowia Publicznego UJ CM Przygotowanie broszury informacyjnej na podstawie przeprowadzonych zogniskowanych wywiadów grupowych oraz pogłębionych wywiadów i rozesłanie ich do decydentów politycznych w Polsce. Przygotowanie specjalnego numery czasopisma Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia Zdrowie Publiczne i Zarządzanie poświęconego wynikom badań. Zarządzanie projektem Uczestnictwo w spotkaniach projektowych (M. Tambor, S. Golinowska, Ch. Sowada) - Kick-off meeting, 21.04.2008 22.04.2008 Maastricht University Maastricht, Holandia Maastricht University; Faculty of Health, Medicine and Life Sciences - First project research/management meeting, 16.02.2009-18.02.2009, Maastricht, Holandia. Maastricht University; Faculty of Health, Medicine and Life Sciences - First annual project review meeting, 01.07.2009-04.07.2009, Kijów, Ukraina. School of Public Health - Second project research/management meeting, 17.05.2010-18.05.2010, Maastricht, Holandia. Maastricht University; Faculty of Health, Medicine and Life Sciences - Second annual project review meeting, 07.07.2010, Helsinki, Finlandia - Third annual project meeting, 17.05.2011 Budapeszt, Węgry Danubius Hotel Gellert. - Fourth annual project review meeting, Maj - Wrzesień 2012 (on-line) - Fifth annual project review meeting 02.12. 2012-04.12. 2012, Wilno, Litwa - Closing Project Meeting 21.02.2013 22.02.2013 Maastricht University, Maastricht, Holandia. Komunikacja z jednostką koordynującą projekt (Uniwersytet Maastricht) Zarządzanie budżetem projektu UJ CM (planowanie, raportowanie kosztów) 9

OPIS WYNIKÓW BADAŃ Badania prowadzone w ramach projekt ASSPRO CEE 2007 obejmowały analizę danych wtórnych, gromadzenie i analizę danych jakościowych (wywiady z poszczególnymi grupami uczestników systemu opieki zdrowotnej) jak również danych ilościowych (badanie ankietowe na reprezentatywnej grupie mieszkańców danego kraju). Wyniki badań jakościowych wskazują na negatywny stosunek konsumentów opieki zdrowotnej do wprowadzenia dopłat do publicznie finansowanych świadczeń opieki zdrowotnej w Polsce. Głównym powodem sprzeciwu jest brak przekonania, że takie opłaty mogłyby przyczynić się do poprawy jakości i dostępności opieki zdrowotnej w Polsce, a także brak przejrzystości w systemie opieki zdrowotnej (np. w wykorzystaniu środków publicznych). Świadczeniodawcy opieki zdrowotnej w Polsce są natomiast zwolennikami wprowadzenia opłat, które ich zdaniem mogłyby poprawić sytuacje finansową zakładów opieki zdrowotnej. Decydenci polityczni i przedstawiciele NFZ także są zwolennikami dopłat do świadczeń opieki zdrowotnej, choć w nieco mniejszym stopniu niż grupa świadczeniodawców, głównie jako jednego z mechanizmów racjonalizacji systemu. Mimo niskiej akceptacji społecznej dla wprowadzania dopłat do publicznie finansowanych świadczeń opieki zdrowotnej wyniki badań ilościowych na reprezentatywnej grupie mieszkańców Polski wskazują, iż konsumenci są skłonni płacić oficjalnie za świadczenia opieki zwrotnej, jeśli te świadczenia charakteryzuje dobra jakość i szybki dostęp. Skłonność do płacenia za wizytę u lekarza specjalisty wyraziło ok. 73 % respondentów, podczas gdy opłaty za hospitalizacje było skłonnych zapłacić 50% respondentów (Wykres 1). Niemniej jednak, polscy konsumenci rzadziej są skłonni płacić za świadczenia niż konsumenci z innych krajów uczestniczących w badaniu. Skłonność do płacenia jest bardziej powszechna w krajach, gdzie istnieje większa potrzeba podniesienia jakości opieki zdrowotnej tj. Ukrainie, Rumunii, Litwy. W tych krajach mimo braku systemu formalnych opłat, pacjenci często płacą za świadczenia zdrowotne i często są to opłaty nieformalne (Wykres 2). W Polsce płacenie za świadczenia zdrowotne jest relatywnie rzadkie. W przypadku świadczeń ambulatoryjnych są to głównie opłaty formalne (np. prywatne korzystanie z porad lekarzy specjalistów) natomiast opłaty hospitalizacyjne często obejmują nieformalne opłaty (pieniężne a także dowody wdzięczności w postaci prezentów). Wykres 1. Skłonność do płacenia za świadczenia o wysokiej jakości i szybkim dostępie (% respondentów) Wizyta u lekarza specjalisty Hospitalizacja Bulgaria Hungary Lithuania Poland Romania Ukraine Bulgaria Hungary Lithuania Poland Romania Ukraine 0% 25% 50% 75% 100% 0% 25% 50% 75% 100% Skłonność do płacenia Brak sprzeciwu ale niezdolność finansowa Sprzeciw wobec płacenia 10

Wykres 2. Opłaty za świadczenia (% korzystających w ostatnich 12 miesiącach) Wizyty ambulatoryjne Hospitalizacja Bulgaria Hungary Lithuania Poland Romania Ukraine 0% 25% 50% 75% 100% Brak opłat Opłaty formalne Opłaty także nieformalne Bulgaria Hungary Lithuania Poland Romania Ukraine 0% 25% 50% 75% 100% Brak opłat Opłaty formalne Opłaty także nieformalne Opłaty za świadczenia zdrowotne w krajach Europy Środkowo-Wschodniej pozostając nieuregulowane i niewsparte mechanizmami ochrony dla osób o niskich dochodach bądź wyższych potrzebach zdrowotnych, często stanowią barierę w dostępie do opieki zdrowotnej. Wyniki badań wskazują, iż gospodarstwa domowe pożyczają pieniądze lub sprzedają mienie w celu pokrycia płatności, a nawet rezygnacje z korzystania z opieki. Niezdolność do płacenia jest szczególnie istotnym problemem w takich krajach jak Ukraina i Rumunia, choć w pozostałych krajach (w tym w Polsce) pożyczanie lub zaniechanie korzystania ze świadczeń jest również powszechne (Wykres 3). Wykres 3. Bariery finansowe w dostępie do świadczeń % którzy potrzebowali skorzystać z opieki zdrowotne w ciągu ostatnich 12 miesięcy Bulgaria Hungary Lithuania 29% 28% 27% Poland Romania Ukraine 25% 43% 49% Brak problemu z płaceniem za świadczenia Problemy z płaceniem konieczność pożyczenia, sprzedaży mienia lub zaniechanie korzystania 11

Wyniki projektu wskazują, że opłaty formalne pacjentów mogą być racjonalnym wyborem w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w celu poprawy efektywności w zakresie świadczenia usług zdrowotnych, a także generowania dodatkowych zasobów dla systemu opieki zdrowotnej. Koniczna jest jednak podjęcie działań mających na celu zmniejszenie sprzeciwu społecznego dla wprowadzania dopłat (poprawa przejrzystości w systemie, jakości i dostępności usług) a także uregulowanie tzw. opłat quasi-formalnych oraz eliminację nieformalnych opłat, które stanowią barierę w dostępie do świadczeń. Wprowadzenie opłat formalnych powinno być wsparte odpowiednimi mechanizmami chroniącymi osoby o niskim zdolności finansowej, a także tych o wysokich potrzebach zdrowotnych. Polityka oparta na dowodach naukowych oraz konsensusie wszystkich grup uczestników systemu opieki zdrowotnej (świadczeniodawców, konsumentów, ubezpieczycieli, decydentów politycznych) może przyczynić się do skutecznej i stabilnej polityki dopłat w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. 12

ZNACZENIE PROJEKTU Projekt ASSPRO CEE 2007 dostarcza nowych dowodów naukowych w zakresie opłat formalnych a także nieformalnych w krajach Europu Środkowo Wschodniej. Wiedza na temat powszechności opłat pacjentów, ich poziomu, oraz społecznych oczekiwań, pozwala na ocenę barier oraz szans na implementacje systemu oficjalnych dopłat w krajach tej części Europy, w tym w Polsce. Ponadto uzyskane w badaniu informacje na temat skłonności do płacenia za świadczenia zdrowotne wśród różnych grup społecznych, pozwalają oszacować potencjalne skutki wprowadzenia systemu dopłat m.in. wpływ na korzystanie z opieki zdrowotnej bądź wielkość generowane środków dla systemu opieki zdrowotnej. Jest to szczególnie istotne dla systemów opieki zdrowotne w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, które borykają się z problemami niskiego publicznego finansowania, nieefektywności w wykorzystaniu środków a także niskiej jakości i dostępności świadczeń. W związku z powyższym, wyniki projektu mogą przyczynić się do zaspokojenia ogólnych potrzeby społecznych związanych z poprawą funkcjonowania systemów opieki zdrowotnej w tym regionie Europy. Uzyskane wyniki projektu są istotne także ze względu na ich charakter porównawczy. Włączone do analizy sześć krajów Europy Środkowo-Wschodniej (Bułgaria, Węgry, Litwa, Polska, Rumunia, Ukraina) cechuje podobna przeszłość polityczna i społeczno-gospodarcza. Niemniej jednak okres transformacji, kiedy podjęto szereg reform ochrony zdrowia, przyczynił się do większego zróżnicowania tych krajów i ich systemów opieki zdrowotnej. Analiza porównawcza tych krajów pozwala na określenie w jakim zakresie specyfika i kontekst krajowy wpływa na politykę partycypacji pacjentów w kosztach leczenia. Wyniki projektu są istotne nie tylko dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej, ale również mogą być użyteczne do oceny polityki dopłat pacjentów w innych krajach. Wyniki projektu oferują bowiem kompleksowy model do analizy systemu dopłat pacjentów tj. zestaw kryteriów (gospodarczych, społecznych, instytucjonalnych, kulturowych etc.) zarówno na poziomie makro (całego systemu ochrony zdrowia i kraju) jak i mikro (konsumentów i świadczeniodawców). W szczególności projekt ukazuje znaczenie powiązania ilościowych i jakościowych wskaźników do tworzenia i oceny polityki zdrowotnej, w tym preferencji konsumentów i gotowości do płacenia. Oczekuje się, iż wyniki projektu przyczynią się do całościowego postępu w badaniach ukierunkowanych na wprowadzenie narzędzi ekonomicznych do oceny polityk, jak również w badaniach dotyczących systemów opieki zdrowotnej. Projekt przyczynił się także do stworzenia sieci naukowców z krajów UE i krajów poza członkowskich. Współpraca naukowa, wymiana wiedzy i doświadczeń ma szczególne znaczenie dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej, które ze względu na społeczno-polityczną sytuacje stosunkowo niedawno otwarły się na współpracę międzynarodową. Projekt przyczynił się także do budowania potencjału pracowników naukowych w krajach Europy Środkowo Wschodniej (w tym w Polsce), szczególnie wśród młodych naukowców, którzy pod opieką doświadczonych naukowców z jednostki koordynującej projekt a także jednostek partnerskich prowadzili prace mając na celu przygotowanie i obronę rozprawy doktorskiej. Wspólny nadzór jak i możliwość mobilności pomiędzy organizacjami uczestniczącymi w projekcie umożliwiła ich skuteczne szkolenie i podnoszenia kwalifikacji naukowych. 13

Dane kontaktowe: Coordinator: Universiteit Maastricht, The Netherlands Department of Department of Health Services Research (HSR) Faculty of Health, Medicine and Life Sciences; Maastricht University Postal address: P.O. Box 616, 6200 MD Maastricht; The Netherlands Visiting address: Duboisdomein 30, 6229 GT Maastricht; The Netherlands Project coordinator: Scientific coordinator: Scientific coordinator: Dr. Milena Pavlova (assistant professor) Tel: +31-43-3881705; E-mail: m.pavlova@maastrichtuniversity.nl Prof.Dr. Wim Groot (professor of health economics) Tel: +31-43-3881588; E-mail: w.groot@maastrichtuniversity.nl Prof.Dr. Frits van Merode (vice-dean; professor of operations management) Tel: +31-43-3885962; E-mail: f.vanmerode@maastrichtuniversity.nl Partner in Poland: Uniwersytet Jagiellonski - Collegium Medicum Institute of Public Health; Uniwersytet Jagiellonski - Collegium Medicum Grzegórzecka 20; Krakow 31-531; Poland Contact person: Prof. Dr. Golinowska Stanislawa Tel: +48-12- 43 32 833; E-mail: stellag@onet.pl Partner in Bulgaria: Medical University of Varna Department of Economics and Healthcare Management Faculty of Public Health; Medical University of Varna Marin Drinov Str. 55; Varna 9002; Bulgaria Contact person: Dr. Emanuela Moutafova Tel: +359-52-634279; E-mail: dep_hcm@abv.bg Partner in Hungary: Center for Public Affairs Studies Foundation Center for Public Affairs Studies Foundation; Budapesti Corvinus Egyetem Fovam Ter 8; Budapest 1093; Hungary Contact person: Prof. Dr. Laszlo Gulacsi Tel: +36-1-4825147; E-mail: laszlo.gulacsi@uni-corvinus.hu Partner in Lithuania: Public Enterprise MTVC MTVC (training, research and development centre) Antakalnio str. 22B, LT-10305 Vilnius, Lithuania Contact person: Dr. Liubove Murauskiene Tel: +370-5-2709250; E-mail: murauskiene@mtvc.lt Partner in Romania: Scoala Nationala De Sanatate Publica, Management Si Perfectionare In Domeniul Sanitar Health Services Management Centre; Scoala Nationala de Sanatate Publica si Management Sanitar Vaselor 31, sector 2; Bucharest 021253; Romania Contact person: Dr. Constanta Mihaescu Pintia Tel: +40-21-2527834; E-mail: cmpintia@snspms.ro Partners in Ukraine: Shkola Ohorony Zdorovia School of Public Health 2 Skovoroda Str.; Kyiv 04070; Ukraine Contact person: Dr. Irena Griga Tel: +38-44-4256580; E-mail: griga@ukma.kiev.ua Funding scheme: Project duration: EU contribution: 1 446 496. Project website: FP7 Framework Programme for Research of the European Union; Theme 8 Socioeconomic Sciences and Humanities; Small/medium collaborative research project March 2008 February 2013 (60 months). www.assprocee2007.com 14