- - - - - PROTET. STOMATOL., 2013, LXIII, 5, 405-413 www.prot.stomat.net Wpływ leczenia uzupełniającego na jakość życia pacjentów po leczeniu nowotworów części twarzowej czaszki* Effects of supplementary treatment on the patients` quality of life after treatment of maxillofacial neoplasms Dariusz Rolski Katedra Protetyki Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Kierownik: prof. dr hab. E. Mierzwińska-Nastalska HASŁA INDEKSOWE: jakość życia, rehabilitacja protetyczna, radioterapia, chemioterapia, nowotwory głowy i szyi Streszczenie Wprowadzenie. Współczesne metody leczenia nowotworów części twarzowej czaszki, oparte na operacjach chirurgicznych i leczeniu uzupełniającym w postaci radio i/lub chemioterapii, są coraz bardziej skuteczne, ale prowadzą do zaburzeń morfologicznych i czynnościowych w obrębie układu stomatognatycznego. Zaburzenia indukowane zniekształceniami i ubytkami pooperacyjnymi tkanek układu stomatognatycznego oraz niepożądanymi skutkami leczenia uzupełniającego, mają wpływ na planowanie i realizację kolejnych etapów rehabilitacji protetycznej tej grupy pacjentów oraz na szeroko pojętą jakość życia chorych pooperacyjnych. Cel pracy. Ocena wpływu leczenia uzupełniającego i wpływ czasu adaptacji do pooperacyjnych uzupełnień protetycznych na jakość życia pacjentów leczonych protetycznie po chirurgicznym usunięciu nowotworów części twarzowej czaszki. Materiał i metoda. Oceny jakości życia dokonano w grupie 103 pacjentów posługując się zmodyfikowanym kwestionariuszem jakości życia opracowanym przez Uniwersytet Waszyngtoński University of Washington Quality of Life KEY WORDS: quality of life, prosthetic rehabilitation, radiotherapy, chemotherapy, head and neck neoplasms Summary Introduction. Contemporary methods for treating tumours in the maxillofacial region, based on surgery and supplementary treatment in the form of radiotherapy and/or chemotherapy, have become more and more effective. However, they also lead to morphological and functional disturbances in the stomathognatic system. These disturbances induced by postsurgical defects and loss of tissues in the stomathognatic system, as well as undesirable effects of supplementary treatment determine the therapeutic needs and the quality of life of postoperative patients. Aim of the study. To assess the effects of both the supplementary treatment and the time of adaptation to postoperative prosthetic restorations on the quality of life parameters in patients subjected to prosthetic treatment after surgical removal of neoplasms in the maxillofacial region. Material and methods. The quality of life was analysed in a group of 103 patients using the modified University of Washington Quality of Life Questionnaire (UW-QoL) v. 4. The following parameters included in the Questionnaire were analysed: feeling pain, evaluation of the patient s own appearance, swallowing, chewing, speech, *Praca realizowana w ramach projektu badawczego N N403122740, finansowanego ze środków NCN. 405
- - - - - D. Rolski Questionnaire (UW-QoL)v.4. Analizie poddano wybrane parametry: odczuwanie bólu, ocenę własnego wyglądu, zdolność połykania, wydolność żucia, zrozumiałość mowy, odczuwanie smaku i wydzielanie śliny w powiązaniu ze sposobem leczenia uzupełniającego i czasem adaptacji do pooperacyjnych uzupełnień protetycznych. Wyniki. Przeprowadzone badania oceny jakości życia i analiza uzyskanych wyników wykazały, że wdrożone leczenie uzupełniające miało wpływ na ocenę ankietową wyglądu własnego pacjentów i wydzielanie śliny przed leczeniem protetycznym, nie wpływając na pozostałe parametry. Po leczeniu protetycznym natomiast, stosowane wcześniej leczenie uzupełniające nie miało wpływu na ocenę żadnego badanego parametru jakości życia. Jednocześnie stwierdzono, że czas adaptacji do pooperacyjnych uzupełnień protetycznych nie miał wpływu na oceniane przez pacjentów parametry jakości życia. Wnioski. Rehabilitacja protetyczna w grupie pacjentów po operacjach nowotworów części twarzowej czaszki jest trudna ze względu na skutki leczenia chirurgicznego i uzupełniającego. Rodzaj leczenia uzupełniającego oraz czas adaptacji do uzupełnień protetycznych, choć nie wykazały zależności statystycznej to miały wpływ na jakość codziennego życia wielu pacjentów w aspekcie badanych parametrów. Promieniowanie jonizujące i chemioterapia, obok pozytywnego efektu terapeutycznego w leczeniu nowotworów, może powodować wiele niekorzystnych objawów ubocznych i powikłań w zakresie morfologii i fizjologii tkanek twardych i miękkich narządów głowy i szyi (1-5). Radioterapia (RTH) może być przyczyną stanów zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, języka i gardła (mucositis), krwawień, dolegliwości bólowych czy zmian smaku. Może również powodować stany zapalne i martwicę kości. Poważnym powikłaniem jest popromienna martwica kości w postaci zmian taste and saliva secretion. The analysis was employed to establish the relationship between the quality of life parameters, the method of supplementary treatment and the time of adaptation to prosthetic restoration. Results. The applied supplementary treatment influenced only the evaluation of the patients own appearance and saliva secretion prior to prosthetic treatment. However, after prosthetic treatment, earlier supplementary treatment exerted no effect on the evaluation of any dimension of the quality of life. It was also found that the time of adaptation to postoperative prosthetic restorations had no effect on the patients evaluation of the quality of life parameters. Conclusion. The difficulties faced in the prosthetic rehabilitation of patients after removal of maxillofacial tumour result from the outcomes of the surgical treatment of neoplasms and supplementary treatment. Although the type of supplementary treatment and the time of adaptation to postoperative prosthetic restorations did not show statistical relationship, they did influence all dimensions of the quality of life in many patients. martwiczo-wrzodziejących. Osteonekroza kości może się pojawić 2-3 miesiące po zakończeniu naświetlań, a przez 2 lata po RTH pacjenci są szczególnie narażeni na jej wystąpienie (6). U pacjentów napromienianych występują duże zaburzenia wydzielania gruczołów ślinowych (kserostomia), z powodu nieodwracalnych zmian w tkance gruczołowej w postaci zwłóknień i zaników. Promieniowanie powoduje zmiany w biocenozie jamy ustnej, utratę działania buforowego śliny, zmniejszenie ilości immunoglobulin (szczególnie IgA), zmianę ilość i jakość wydzielanej śliny, obniżenie jej ph. Czynniki te, a także bezpośrednie działanie 406 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5
- - - - - promieniowania, wpływają na zwiększone odkładanie się płytki nazębnej, szybki rozwój próchnicy obejmujący wszystkie powierzchnie zębów, stany zapalne tkanek przyzębia, niejednokrotnie powikłanych infekcją grzybiczą i wtórnymi infekcjami bakteryjnymi oraz patologiczne starcie zębów będące wynikiem postępującej ich demineralizacji. Promieniowanie jonizujące może powodować również uszkodzenie miazgi zębów i jej nekrozę. Leczenie energią jonizującą może wreszcie być przyczyną stanów zapalnych mięśni żucia i ich degeneracji, uszkodzenia struktur stawów skroniowo-żuchwowych, powodując zesztywnienie, szczękościsk i występowanie dysfunkcji narządu żucia (1-3, 7-13). Chemioterapia (CHTH) jako odrębna metoda leczenia wspomagającego jest wykorzystywana sporadycznie z powodu niewielkiej chemowrażliwości dominujących w rejonie głowy i szyi raków płaskonabłonkowych. Stosowana jest u pacjentów z nawrotami choroby nowotworowej i odległymi przerzutami. Powikłania związane z tą metodą terapii dotyczą uszkodzenia narządów wewnętrznych, skóry i jej przydatków (charakterystyczna utrata owłosienia), zapalenia błon śluzowych przewodu pokarmowego, w tym szczególnie jamy ustnej, owrzodzeń, zaburzeń nieżytowych i krwotocznych przewodu pokarmowego, występowania nudności i wymiotów. Może dojść do zaburzenia miesiączkowania, niepłodności, zaburzeń akcji serca oraz leukopenii i trombocytopenii (14-16). Coraz częściej stosuje się łączenie leczenia radio- i chemioterapeutycznego. Badania randomizowane potwierdzają znaczną poprawę wyników leczenia skojarzonego (17, 18). Skracając jednak czas terapii wspomagającej i potęgując jej działanie, może dojść u pacjentów do kumulacji objawów niepożądanych. Definicja jakości życia jest znana od dawna i przypomina ogólną definicję zdrowia wg WHO: jakość życia to ten obszar życia Jakość życia ludzkiego, który danego człowieka bezpośrednio dotyczy i który jest dla niego ważny (19). W medycynie ocena jakości życia oznacza całościowe spojrzenie na problemy pacjenta, służy umacnianiu zdrowia w szerokim jego aspekcie, dostarcza informacji o funkcjonowaniu chorego w ważnych dla niego dziedzinach, jest wykorzystywana jako skuteczne kryterium efektywności leczenia. Pozwala na całościową ocenę pacjenta, a tym samym lepszy wgląd w złożone problemy medyczne w zakresie zdrowia fizycznego, psychicznego i środowiska, w którym pacjent funkcjonuje. W efekcie świadczy o całościowym i interdyscyplinarnym podejściu do procesu leczenia. Jakość życia jest zatem pojęciem, które obejmuje bardzo wiele aspektów. Światowa Organizacja Zdrowia określiła je jako całkowity dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie wyłącznie brak choroby czy kalectwa. Do oceny jakości życia stosowane są różne kwestionariusze: ogólne, specyficzne, mieszane oraz inne tzw. specyficzne instrumenty mierzące użyteczność danego stanu zdrowia. Kwestionariusze ogólne oceniają czynności fizyczne, psychiczne i umysłowe chorego niezależnie od stanu zdrowia i występujących chorób. Mogą być stosowane w populacji ogólnej. Zaletą ich jest to, że są uniwersalne, dają możliwość porównania skutków różnych chorób i populacji pacjentów. Wadą jest niedokładność i to, że mogą być niedostatecznie czułe, by wykryć zmianę ogólnego stanu zdrowia, pomimo istotnych problemów związanych z chorobą. Kwestionariusze specyficzne mogą odnosić się do konkretnych chorób, funkcji, konkretnego problemu lub populacji. Pytania w nich zamieszczone odzwierciedlają zarówno częstość, jak i znaczenie badanego parametru. Zaletą tych kwestionariuszy jest możliwość dokładniejszej oceny. Poza tym odzwierciedlają zmiany jakości życia lepiej niż w kwestionariuszach ogólnych (20-22). PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5 407
- - - - - D. Rolski Cel pracy Celem pracy była ocena wpływu leczenia uzupełniającego na jakość życia pacjentów leczonych protetycznie po chirurgicznym usunięciu nowotworów części twarzowej czaszki. Dodatkowo badano wpływ czasu adaptacji do pooperacyjnych uzupełnień protetycznych na jakość życia pacjentów. Materiał i metoda Badania przeprowadzono w grupie 103 chorych po operacjach nowotworu w obrębie głowy i szyi (w tym 51 mężczyzn i 52 kobiety, w wieku 17-80 lat), którzy następnie byli poddani leczeniu uzupełniającemu w postaci radio- i/ lub chemioterapii. Przed rozpoczęciem rehabilitacji protetycznej u wszystkich pacjentów została przeprowadzona sanacja jamy ustnej i przygotowanie do leczenia protetycznego, w tym leczenie stanów zapalnych błony śluzowej jamy ustnej i zakażeń grzybiczych oraz wykonano profesjonalne zabiegi higieniczne. Oceny jakości życia dokonano posługując się zmodyfikowanym, specyficznym dla nowotworów głowy i szyi kwestionariuszem jakości życia - University of Washington Quality of Life Questionnaire (UW-QoL) v.4 (22). Poza domenami dotyczącymi jakości życia kwestionariusz zawierał dane demograficzne wiek i płeć, dane dotyczące choroby nowotworowej: leczenie chirurgiczne, leczenie uzupełniające w postaci Ryc. 1. Rozkład w grupie badanej według zastosowanej metody leczenia uzupełniającego stan przed leczeniem protetycznym. radioterapii i/lub chemioterapii, odległość czasową od zabiegu chirurgicznego i od leczenia uzupełniającego. Kwestionariusz zawierał też informacje dotyczące rehabilitacji protetycznej: rodzaj pooperacyjnego uzupełnienia protetycznego i czas adaptacji pacjenta do uzupełnienia protetycznego. Jakość życia oceniano w oparciu o odpowiedzi uzyskiwane od ankietowanych pacjentów. Każda z odpowiedzi miała przypisaną wartość punktową od 0 do 100. Wśród poddanych badaniom pacjentów, leczenie uzupełniające przed leczeniem protetycznym w postaci radioterapii (RTH) zastosowano u 60 osób, u 4 osób przeprowadzono samą chemioterapię (CHTH), natomiast u 15 zastosowano radioterapię skojarzoną z chemioterapią (RTH+CHTH). U 24 pacjentów nie wdrożono leczenia uzupełniającego (ryc. 1). Po leczeniu protetycznym liczba pacjentów poddanych radioterapii wzrosła do 64, po chemioterapii było 3 pacjentów, po leczeniu skojarzonym (radioterapia z chemioterapią) - 16 osób. U 20 pacjentów nie stosowano leczenia uzupełniającego (ryc. 2). W grupie badanych 103 pacjentów u 46 stwierdzono ubytki pooperacyjne w obrębie szczęki, u 50 w obrębie żuchwy, a u 7 osób wystąpiły ubytki w obrębie szczęki i żuchwy. U 4 pacjentów przeprowadzono zabieg rekonstrukcji ubytku pooperacyjnego w szczęce, w żuchwie rekonstrukcję przeprowadzono u 17 pacjentów. Leczenie protetyczne przeprowadzono z zastosowaniem pooperacyjnych uzupełnień protetycznych w postaci protez całkowitych, Ryc. 2. Rozkład w grupie badanej według zastosowanej metody leczenia uzupełniającego stan po leczeniu protetycznym. 408 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5
- - - - - pooperacyjnych uzupełnień protetycznych ruchomych z wykorzystaniem retencji na uzębieniu własnym pacjentów lub opartych na wszczepach śródkostnych. Jakość życia pacjentów oceniano na podstawie zmodyfikowanego kwestionariusza. Analizie poddano następujące parametry: odczuwanie bólu, ocena własnego wyglądu, zdolność połykania, wydolność żucia, zrozumiałość mowy, odczuwanie smaku, wydzielanie śliny. Badania ankietowe przeprowadzono dwukrotnie przed i po rehabilitacji protetycznej w odniesieniu do analizy zależności i wpływu leczenia uzupełniającego na ocenę jakości życia pacjentów. Badano czy oceny badanych parametrów zmieniają się po leczeniu protetycznym. W odniesieniu do czasu adaptacji do uzupełnień protetycznych, badanie ankietowe przeprowadzono jednokrotnie, po skończonym leczeniu. Wyniki badań poddano analizie statystycznej. Do szczegółowej analizy statystycznej zależności między jakością życia a metodami leczenia uzupełniającego i czasem adaptacji pacjentów do pooperacyjnych uzupełnień protetycznych zastosowano test niezależności chi- -kwadrat Pearsona. We wszystkich przeprowadzonych testach przyjęto poziom istotności α=0,05. Wyniki Oceniając jakość życia na podstawie kwestionariusza, pacjenci uzyskiwali określona ilość punktów, które były porównywane i poddawane analizie w aspekcie badanych parametrów jakości życia. W celu oceny badanych parametrów jakości życia w powiązaniu z metodą leczenia uzupełniającego badanie zostało przeprowadzone dwukrotnie przed (ryc. 3) i po leczeniu protetycznym (ryc. 4). Przed leczeniem protetycznym zastosowane metody leczenia (RTH, CHTH, CHTH+RTH) miały wpływ na ocenę wyglądu oraz ocenę wydzielania śliny. Statystyki χ 2 wyniosły odpowiednio: Jakość życia dla związku metody leczenia uzupełniającego przed wykonaniem pooperacyjnych uzupełnień protetycznych z percepcją własnego wyglądu pacjenta, wartość statystyki χ 2 =29,85049 (p=0,00294) przekracza wartość krytyczną χ 2 0,05 =21,026 (df=12), dla związku metody leczenia wspomagającego przed wykonaniem pooperacyjnych uzupełnień protetycznych z wydzielaniem śliny, wartość statystyki χ 2 =39,85151 (p=0,00008) przewyższa wartość krytyczną χ 2 0,05 =21,026 (df=12). W obu przypadkach pozwoliło to na odrzucenie hipotezy o niezależności zmiennych i przyjęcie wniosku, że metoda leczenia uzupełniajacego wpłynęła na ocenę ankietową wyglądu własnego pacjentów i wydzielania śliny, pogarszając jej wyniki. Dla pozostałych cech statystyki χ 2 były mniejsze od wartości krytycznych χ 2 0,05, i nie było podstaw do odrzucenia hipotezy o niezależności zmiennych. Potwierdzają to także wartości p większe od przyjętego α=0,05. Metoda leczenia uzupełniającego nie miała wpływu na ocenę odczuwania bólu, zdolności połykania, wydolności żucia, zrozumiałości mowy i poczucia smaku pacjentów przed leczeniem protetycznym. Po leczeniu protetycznym metoda leczenia uzupełniającego nie miała wpływu na ocenę żadnego badanego parametru jakości życia. We wszystkich przypadkach obliczone statystyki χ 2 były mniejsze od wartości krytycznych χ 2 a prawdopodobieństwa przewyższały przyjęte α=0,05. Ocena badanych parametrów jakości życia w powiązaniu z czasem adaptacji do pooperacyjnych uzupełnień protetycznych została przeprowadzona po leczeniu protetycznym (ryc. 5). Wyniki testu niezależności wykazały, że czas adaptacji do pooperacyjnych uzupełnień protetycznych nie miał wpływu na oceniane przez pacjentów parametry jakości życia po przeprowadzonym leczeniu protetycznym. Dla wszystkich cech uzyskane wartości statystyki χ 2 były PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5 409
- - - - - D. Rolski Ryc. 3. Ocena badanych parametrów jakości życia w powiązaniu z metodą leczenia uzupełniającego wyniki testu niezależności chi-kwadrat Pearsona przed leczeniem protetycznym. Ryc. 5. Ocena badanych parametrów jakości życia w powiązaniu z czasem adaptacji do pooperacyjnych uzupełnień protetycznych wyniki testu niezależności chi-kwadrat Pearsona po leczeniu protetycznym. mniejsze od wartości krytycznych χ 2 0,05, co oznacza że nie było podstaw do odrzucenia hipotezy o niezależności zmiennych. Ocena ankietowa wszystkich badanych parametrów: odczuwania bólu, oceny własnego wyglądu, zdolności połykania, wydolności żucia, zrozumiałości mowy, odczuwania smaku i wydzielania śliny nie zależała od czasu adaptacji do pooperacyjnych uzupełnień protetycznych. Ryc. 4. Ocena badanych parametrów jakości życia w powiązaniu z metodą leczenia uzupełniającego wyniki testu niezależności chi-kwadrat Pearsona po leczeniu protetycznym. Dyskusja Rehabilitacja protetyczna pacjentów po operacyjnych nowotworów w obrębie części twarzowej czaszki jest bardzo trudna, podobnie jak i ocena jej skuteczności. Z uwagi na zaburzenia anatomiczne i czynnościowe spowodowane nie tylko zabiegami chirurgicznymi ale i skutkami leczenia uzupełniającego, kryteria oceny nie zawsze odpowiadają ogólnie przyjętym w protetyce stomatologicznej. Problemem jest także ocena jakości życia tych pacjentów, która obejmuje bardzo wiele aspektów. W celu pełnego określenia jakości życia należy wziąć pod uwagę zarówno obiektywną ocenę stanu zdrowia pacjenta, wynikającą z badań przeprowadzonych przez personel medyczny, jak również subiektywną ocenę pacjenta. Wydaje się, że w takich przypadkach subiektywna ocena własnej sytuacji, dokonana przez chorego, jest najbardziej odpowiednia i to ona stała się w ostatnim czasie jednym z podstawowych narzędzi badawczych. Uważa się nawet, że w ocenie rezultatów leczenia ważniejsze są subiektywne odczucia pacjenta niż obiektywne kryteria kliniczne. Do oceny tej mogą zostać 410 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5
- - - - - użyte standaryzowane narzędzia ogólne i specyficzne, dzięki czemu wyniki są porównywalne z wynikami innych badań (23, 24). Możliwości rehabilitacji protetycznej pacjentów po operacjach usunięcia nowotworów w obrębie części twarzowej czaszki są ściśle uzależnione od rozległości zabiegu operacyjnego i skutków leczenia uzupełniającego. W grupie 103 pacjentów badanej ankietowo u około połowy pacjentów możliwe były do wykonania tylko pooperacyjne protezy całkowite, które dla pacjentów są trudne w użytkowaniu, tym bardziej przy niepełnowartościowym podłożu protetycznym po operacjach i leczeniu uzupełniającym. W pozostałych przypadkach wykonano uzupełnienia protetyczne ruchome z wykorzystaniem retencji na resztkowym uzębieniu własnym chorych lub oparte na wszczepach śródkostnych. Analiza statystyczna badanych parametrów jakości życia w odniesieniu do rodzaju wykonanego pooperacyjnego uzupełnienia protetycznego ujawniła ich wpływ na ocenę wydolności żucia i zrozumiałości mowy pacjentów (25). W ogólnej analizie istotność statystyczną wykazały takie parametry jak: odczuwanie bólu, percepcja własnego wyglądu i zdolność połykania. Przed leczeniem protetycznym prawie połowa pacjentów odczuwała niewielki ból lub nie odczuwała bólu w ogóle. Po leczeniu protetycznym połowa pacjentów w ogóle nie odczuwała bólu, akceptowała swój wygląd, a także nie miała kłopotów z połykaniem. W analizie statystycznej badanych parametrów zawartych w kwestionariuszu UW QoLv.4, w przeprowadzonej szczegółowej analizie statystycznej, ustalającej zależność pomiędzy metodami leczenia wspomagającego oraz czasem adaptacji do uzupełnień protetycznych, a oceną badanych parametrów jakości życia, stwierdzono, że rodzaj leczenia wspomagającego nie wykazał zależności statystycznej i nie miał istotnego wpływu na badane parametry jakości życia leczonych pacjentów. Podobne Jakość życia wyniki uzyskano w przypadku oceny wpływu czasu adaptacji do uzupełnień protetycznych. Jednakże należy mieć na uwadze, że bardzo ważnym aspektem jest pozytywne nastawienie pacjenta i jego chęć do zaadaptowania się do użytkowania uzupełnień protetycznych, ponieważ wykazana cierpliwość i późniejszy trening pozwala na coraz sprawniejsze posługiwanie się protezami i pokonywanie ograniczeń, jakie związane są z użytkowaniem uzupełnień proteycznych. Należy także podkreślić, iż wynik leczenia, ze względu na biologiczną niewydolność podłoża protetycznego i problemy z utrzymaniem protez pooperacyjnych na podłożu, nie jest stabilny i jakość życia leczonych pacjentów może zmieniać się z czasem wraz ze zmianami podłoża protetycznego. Goiato i wsp. (26) przeprowadzili badania jakości życia oraz percepcji bodźców u bezzębnych pacjentów, użytkujących protezy całkowite przed i po wykonaniu nowych uzupełnień protetycznych. W ankiecie pytano pacjentów o zrozumiałość mowy, uczucie pełnej jamy ustnej, dyskomfort związany z obecnością protez w jamie ustnej oraz wydzielanie śliny. Pacjenci odpowiadali na pytania zawarte w ankietach bezpośrednio po oddaniu nowych uzupełnień protetycznych oraz 3 miesiące później. Wyniki pokazały większe zadowolenie pacjentów i poprawę ich jakości życia po wykonaniu nowych uzupełnień protetycznych, jednakże na podstawie kwestionariusza dotyczącego odbioru bodźców wykazano, że po okresie 3 miesięcy ocena nowych protez była zdecydowanie lepsza niż bezpośrednio po ich oddaniu do użytkowania. Po porównaniu wyników obu ankiet nie został jednak znaleziony związek przyczynowy pomiędzy percepcją bodźców, a jakością życia. Na podstawie badań przeprowadzonych w obecnej pracy nie wykazano statystycznie istotnej zależności pomiędzy metodami leczenia uzupełniającego oraz czasem adaptacji do uzupełnień protetycznych, a oceną badanych parametrów jakości życia. Jednak z PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5 411
- - - - - D. Rolski analizy poszczególnych przypadków i informacji uzyskiwanych na wizytach kontrolnych można było zauważyć, że u wielu pacjentów leczenie uzupełniające, w szczególności radioterapia, miało wpływ na jakość ich życia. Obserwowano popromienny odczyn tkanek jamy ustnej, charakteryzujący się suchością, obrzmieniem, rozpulchnieniem i zaczerwienieniem błony śluzowej, osłabieniem wydolności biologicznej i zwiększeniem wrażliwości tkanek, co wymagało szczególnie intensywnej opieki nad tymi pacjentami. W takich przypadkach konieczne były częste kontrole, korekty, zastosowanie podścielających materiałów elastycznych, jako ochrony tkanek otaczających ubytki pooperacyjne, wreszcie zmiany i modyfikacje konstrukcji uzupełnień protetycznych, dostosowujące je do ciągle zmieniającej się topografii podłoża protetycznego. W świetle powyższych obserwacji należy uznać za zasadne dążenie do udoskonalenia, bądź tworzenia nowych narzędzi ułatwiających analizę subiektywnych odczuć pacjenta tak, aby jak najlepiej ocenić wpływ badanych parametrów na jakość życia pacjenta. Tym bardziej, że należy brać pod uwagę nie tylko czynniki dotyczące jamy ustnej, ale również ich wpływ na cały organizm. Wnioski 1. Rehabilitacja protetyczna w grupie pacjentów po operacjach nowotworów części twarzowej czaszki jest trudna nie tylko ze względu na skutki zabiegów chirurgicznych, ale również efekty uboczne leczenia uzupełniającego. 2. Rodzaj leczenia uzupełniającego (radioi/lub chemioterapia) oraz czas adaptacji do uzupełnień protetycznych, choć nie wykazały zależności statystycznej to miały wpływ na jakość codziennego życia wielu pacjentów, w aspekcie badanych parametrów. Piśmiennictwo 1. McClure D., Barker G., Barker B., Feil P.: Oral management of the cancer patient, part II: Oral complications of radiation therapy. Compedium, 1987, 88, 90-92. 2. Milecki P.: Wybrane aspekty objawów ubocznych radioterapii nowotworów głowy i szyi. Postępy w chirurgii głowy i szyi. 2004, 1, 15-32. 3. Sonis S. T., Fey E. G.: Oral complication of cancer therapy. Oncology, 2002, 16, 680-695. 4. Szyszkowska A., Puławska M., Lewicka M., Koper J., Malicka M.: Dental care of patients undergoing chemo- and radiotherapy. Contemporary Oncology, 2011, 15, 2, 102-106. 5. Wheldon T. E., Michałowski A. S., Kirk J.: The effect of irradiation on function in self-renewing normal tissue with differing proliferative organization. Br. J. Radiol., 1982, 55, 759-766. 6. Wong J. K., Wood R. E., McLean M.: Conservative management of osteoradionecrosis. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 1997, 84, 16-21. 7. Dolegacz-Bączkowska A., Bączkowski B., Rolski D.: Występowanie zmian w jamie ustnej pacjentów po radioterapii. Nowa Stomatologia, 2004, 4, 185-188. 8. Karlsson G.: The relative change in saliva secretion in relation to the exposed area of the salivary glands after radiotherapy of head and neck region. Swed. Dent. J., 1987, 11, 189 194. 9. Wygoda A., Składowski K., Sąsiadek W., Hutnik M.: Ostry odczyn popromienny błon śluzowych u chorych na raka regionu głowy i szyi. Współczesna Onkologia, 2007, 1, 4, 210-219. 10. Kiprian D., Kawecki A., Rolski W., Michalski W.: Wpływ kserostomii na jakość życia chorych napromienianych z powodu nowotworów narządów głowy i szyi. Nowotwory, 412 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5
- - - - - 2009, 59, 1, 25-29. 11. Nieborak R., Rolski D., Mierzwińska- Nastalska E.: Postępowanie profilaktyczne w toku rehabilitacji protetycznej pacjentów poddanych terapii wspomagającej w leczeniu nowotworów części twarzowej czaszki. Protet. Stomatol., 2009, 3, 220-228. 12. Rubinstein E. B., Peterson D. E., Schubert M., Keefe D., Epstein J., Elting L. S., Fox P. C., Cooksley C., Sonis S. T.: Clinical practice Guidelines for the Prevention and Treatment of Cancer Therapy-Induced Oral and Gastrointestinal Mucositis. Cancer, 2004, 100, 9, 2026-2046. 13. Stryjski A., Milecki P., Stryjska M., Karczewska A.: Ocena efektywności leczenia przeciwgrzybiczego w takcie uzupełniającej radioterapii u choych na raka jamy ustnej I gardła środkowego. Współczesna Onkologia, 2002, 6, 400-404. 14. Chmielewska E., Skowrońska-Gardas A., Michalski W.: Ocena wyników i tolerancji leczenia radiochemioterapią chorych na nowotwory głowy i szyi. Otolaryngol., 2005, 4, 147-152. 15. Kawecki A.: Ocena skuteczności i wskazań do chemioterapii chorych z nawrotami lub przerzutamiodległymi w przebiegu raka narządów głowy i szyi. Nowotwory, 2001, 51, 1-65. 16. Kawecki A.: Rola chemioterapii w leczeniu chorych na nowotwory narządów głowy i szyi. 221-231. w: Jezierski A. i wsp.: Onkologia dla stomatologów. PZWL, Warszawa 2006. 17. Denis F., Garaud P., Bardet E., Alfonsi M. i wsp.: Final result of the 94-01 French Head and Neck Oncology and Radiotherapy Group randomized trial comparing radiotherapy alone with concomitant radiochemotherapy in advanced-stage oropharynx carcinoma. J. Clin. Oncology. 2004, 22, 69-76. 18. Poulsen M. G., Denham W. J., Peters J. L. i wsp.: A randomized trial of accelerated and conventional of the head and neck: a Trans- Jakość życia Tasman Radiation Oncology Study Group. Radiother. Oncol., 2001, 60, 113-122. 19. Trzebiatowski J.: Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych - systematyzacja ujęć definicyjnych. Hygeia Public Health, 2011, 46, 1, 25-31. 20. Aaronson N. K.: Methodological issues in psychosocial oncology with special reference to clinical trials. Red. Ventafrida in: Assessment of Quality of Life Cancer Treatment. Excerpta Medica, Amsterdam 1986. 21. Revicki D. A., Kaplan R. M.: Relationship between psychometric and utility- based approaches to the measurment of health-related quality of life. Quality Life Res., 1993, 2, 477-487. 22. Weymuller Jr E., Alsarraf R., Yueh B., Deleyiannis F., W-B., Coltrera M. D.: Analysis of the Performance Characteristics of the University of Washington Quality of Life Instrument and Its Modification (UW- QOL-R). Arch. Otolaryngol. Head Neck Surg., 2001, 127, 489-493. 23. Stelcer B.: Ocena jakości życia w zaawansowanej chorobie nowotworowej - analiza doznań chorych. Rozprawa doktorska. Akademia Medyczna, Poznań 1999. 24. Wołowicka L.: Jakość życia w naukach medycznych. QOL in medical sciences. Dział Wydawnictw Uczelnianych Akademii Medycznej, Poznań 2002, 42-53. 25. Rolski D.: Ocena jakości życia pacjentów po leczeniu nowotworów części twarzowej czaszki. Protet. Stomatol., 2013, 3, 167-176. 26. Goiato M. C., Bannwart L. C., Moreno A., Dos Santos D. M., Martini A. P., Pereira L. V.: Quality of life and stimulus perception in patients` rehabilitated with complete denture., J. Oral Rehabil., 2012, 39, 438-445. Zaakceptowano do druku: 11.I.2013 r. Adres autora: 02-006 Warszawa. ul. Nowogrodzka 59. Zarząd Główny PTS 2013. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5 413