Uboczne użytkowanie lasu jego stan i kierunki rozwoju Paweł Staniszewski Michał Kalinowski III Sesja Zimowej Szkoły Leśnej przy Instytucie Badawczym Leśnictwa Sękocin, 16 marca 2011 r.
Korzystanie z leśnych surowców / produktów niedrzewnych (tzw. uboczne użytkowanie lasu): tradycja spontaniczna działalność dziedzina nauk leśnych gałąź gospodarki
Przyszłość i kierunki rozwoju ubocznego użytkowania lasu należy rozpatrywać w tym właśnie kontekście: spontaniczna działalność? gałąź gospodarki
Problem: Znaczenie ubocznego użytkowania lasu jako gałęzi gospodarki leśnej nie jest obecnie właściwie doceniane w Polsce przez administrację leśną a zwłaszcza nie jest postrzegane jako potencjalne źródło dochodów.
Leśne surowce i produkty uboczne / niedrzewne pojęcia, zakres, definicje, klasyfikacja Stan aktualny i perspektywy rozwoju użytkowania leśnych surowców niedrzewnych w Polsce Problemy regulacji ubocznego użytkowania lasu Bariery rozwoju użytkowania leśnych surowców / produktów niedrzewnych Analiza SWOT czynników wpływających na rozwój niedrzewnej produkcji leśnej
Leśne surowce i produkty uboczne Dr inż. Paweł / Staniszewski niedrzewne pojęcia, zakres, definicje, klasyfikacja
W Polsce przez leśne użytki uboczne / niedrzewne najczęściej rozumie się: użytki pochodzenia roślinnego żywice Katedra i inne Użytkowania wydzieliny, Lasu SGGW kora, listowie, owoce leśne, zioła lecznicze, rośliny przemysłowe, dekoracyjne itp.; grzyby jadalne; użytki pochodzenia zwierzęcego m.in. ślimaki, produkty pszczelarstwa leśnego, jedwabnictwa itp.; użytki wydobywane z ziemi (niezależnie od ich pierwotnego pochodzenia) kopaliny (torf, piasek, minerały, bursztyn itp.).
Tradycyjnie nie włącza się do ubocznego użytkowania lasu gospodarki łowieckiej, która stanowi odrębną dziedzinę gospodarki leśnej. Natomiast w zakres ubocznego użytkowania lasu wchodzi prowadzenie plantacji roślin użytkowych (wiklina, choinki, rośliny lecznicze i owocodajne) oraz wypalanie węgla drzewnego i pozyskiwanie karpiny przemysłowej.
Terminologia w Europie i na świecie Najpowszechniej stosowane i najbardziej uniwersalne pojęcia: Non-wood forest products (NWFP); Non-timber forest products (NTFP) niedrzewne leśne surowce i produkty...and services (...&S)
Definicja zaproponowana przez FAO, 1999: "Non-wood forest products consist of goods of biological origin other than wood, derived from forests, Katedra Użytkowania other Lasu wooded SGGW land and trees outside forests" Leśne surowce / produkty niedrzewne to dobra biologicznego pochodzenia inne niż drewno, pochodzące z lasu, innych terenów zadrzewionych oraz z drzew rosnących poza lasami
Współcześnie, w leśnictwie wielofunkcyjnym, pojęcie ubocznego użytkowania lasu nabiera znacznie szerszego znaczenia i wykracza poza sferę surowców i produktów. Obejmuje mianowicie szeroko pojęte czerpanie trudnych do waloryzowania korzyści z lasu; ma ścisłe powiązanie z pozaprodukcyjnymi funkcjami lasu: ochronnymi, krajobrazowymi, a przede wszystkim rekreacyjnymi. Ta złożoność powoduje, że trudno o uniwersalną klasyfikację leśnych użytków niedrzewnych.
Ogólna klasyfikacja leśnych i drzewnych produktów [FAO] Forest and tree products (Produkty/surowce leśne i drzewne) Wood products (produkty/surowce drzewne) Non-wood forest products (Leśne produkty/ surowce niedrzewne) Forest services (Leśne usługi/ korzyści?/ świadczenia?) Industrial wood, fuelwood and charcoal (Drewno przemysłowe, opałowe, węgiel drzewny) Small woods (Drewno małowymiarowe, drobnica użytkowa, itp.) Plants and plant products (Surowce i produkty pochodzenia roślinnego) Animals and animal products (Surowce i produkty pochodzenia zwierzęcego)
Klasyfikacja leśnych użytków niedrzewnych (w lasach borealnych i klimatu umiarkowanego chłodnego) [Vantomme, 1998]: 1. Korzyści a) wartości kulturowe (folklor, religia, mitologia, tradycje ludowe nieodłącznie związane z lasem); b) walory krajobrazowe, ozdobne, rekreacyjne (drzewa ozdobne, zacienienie terenów zurbanizowanych, zadrzewienia wzdłuż dróg i autostrad, tereny rekreacyjne itp.); c) funkcje środowiskowe (wodochronne, glebochronne, wiatrochronne, wiązanie CO 2, zacienienie itp.).
2. Surowce i produkty a) ozdobne (choinki, stroisz, liście, kora, korzenie, mchy i porosty, ściółka itp.); b) spożywcze (nasiona, owoce, zioła zioła, przyprawy, jagody, dziczyzna, miód, jadalne owady, grzyby); c) materiały włókniste używane w konstrukcjach, przemyśle tekstylnym, produkcji opakowań (np. łyko pewnych gatunków drzew); d) surowce do dalszego przerobu (produkcja żywicy, destylacja olejków eterycznych, wosk, lecznicze substancje czynne itp.).
Stan aktualny i perspektywy Katedra Użytkowania rozwoju Lasu SGGW użytkowania leśnych surowców niedrzewnych w Polsce
25000 20000 Pozyskiwanie żywicy sosnowej w Polsce (w tonach) 18216 22728 23159 19821 22838 15000 10000 11686 9265 8403 6400 5000 0 965 806 0 0 0 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1992 1994 1996 1998 Źródło: Leśnictwo 2002. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa
Możliwości reaktywowania żywicowania sosny Średnią roczną bazę surowcową żywicowania sosny w Polsce można oszacować na: przy metodzie klasycznej 11,4 tys. Katedra ton Użytkowania Lasu SGGW przy metodach chemicznych 15,4 tys. ton Daje to od 10% do 15% wartości pozyskiwanego surowca drzewnego [Głowacki, Staniszewski, 2003]
400 300 200 100 Pozyskanie choinek w Lasach Państwowych [ tys. szt. ] 336 317 339 292 259 224 188 162 146 110 103 49 61 59 64 0 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Źródło: DGLP
20000 15000 10000 10127 8745 Wielkość skupu owoców leśnych w latach 2000-2009 [T] 15062 13951 16484 19138 16442 14509 9146 12245 5000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: Leśnictwo 2010. Główny Urząd Statystyczny
8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1705 Wielkość skupu jadalnych grzybów leśnych w latach 2000-2009 [T ] 3276 2379 2764 5187 4186 6133 6922 5914 4176 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: Leśnictwo 2010. Główny Urząd Statystyczny
6000 mln PLN 5000 4000 3000 3 850,34 Średnia wartość sprzedaży drewna w PGL LP w latach 2000-2009: 3 850 340 000 PLN 2000 1000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 średnio tys. PLN 180000 160000 140000 120000 100000 80000 grzyby owoce 43 647 Średnia wartość owoców i grzybów leśnych skupionych w latach 2000-2009: 104 803 000 PLN 60000 40000 20000 61 156 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 średnio 2,7%
Wiarygodność danych! Według oceny Grzywacza*, ilość grzybów Dr inż. leśnych Michał Kalinowski zbieranych zarówno na własne potrzeby, jak i dla celów komercyjnych w grzybnym roku może osiągać 100 tys. ton, co daje wartość rzędu 740 milionów złotych. *Grzywacz A. 2010. Wartość rynkowa zbiorów grzybów jadalnych z polskich lasów. Sylwan R.154 (11):731-741
Problemy regulacji ubocznego użytkowania lasu
Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (z późniejszymi zmianami) Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych I Leśnictwa z dnia 28. 12. 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ochrony i zbioru płodów runa leśnego oraz zasad lokalizacji pasiek na obszarach leśnych Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 18. 11. 2008 r. w sprawie grzybów dopuszczonych do obrotu lub produkcji przetworów grzybowych oraz środków Dr inż. Michał spożywczych Kalinowski zawierających grzyby oraz uprawnień klasyfikatora grzybów i grzyboznawcy Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną Ustawa z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze Instrukcja Urządzania Lasu. Załącznik do Zarządzenia nr 43 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 18 kwietnia 2003 r. Zarządzenie Nr 11a Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 11 maja 1999 r. w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych
Certyfikacja - proces, w którym trzecia, niezależna strona, udziela pisemnego zapewnienia, że dany produkt, Dr inż. proces Paweł Staniszewski lub usługa spełnia specyficzne wymagania; jest zgodna z określonymi standardami. Certyfikacja jest postrzegana jako narzędzie promocji trwałego użytkowania określonych zasobów naturalnych.
W zakresie leśnych surowców i produktów niedrzewnych, celem programów certyfikacji jest promocja Dr inż. Michał zrównoważonego Kalinowski użytkowania, poprzez kontrolowanie aspektów produkcji na różnych poziomach: społecznych, ekologicznych, ekonomicznych, jakościowych.
Certyfikacja leśnych surowców i produktów niedrzewnych jest wciąż wyzwaniem; w porównaniu z drewnem i produktami rolnictwa nie jest należycie przeanalizowana i udokumentowana. Idea certyfikacji leśnych surowców ubocznych jest realizowana od niedawna: nadal brak szczegółów, procedur i doświadczeń w tym zakresie
Przegląd schematów certyfikacji odnoszących się do leśnych surowców i produktów niedrzewnych [Walter, 2002] RAMY PRAWNE Handel i marketing PODMIOT Certyfikacja gospodarki leśnej Pozyskiwanie Certyfikacja społeczna Certyfikacja produkcji naturalnej (ekologicznej) Produkcja Certyfikacja jakości produkcji Przetwórstwo
Niezależne systemy certyfikacji: PEFC (Programme for the Endorsement of Forest Certification Schemes)
Kryteria trwale zrównoważonej gospodarki leśnej zgodnie z dokumentem: Polskie Kryteria i Wskaźniki Trwałego i Zrównoważonego Zagospodarowania Lasów dla Potrzeb Certyfikacji Lasów. Polski System Certyfikacji Leśnictwa PEFC; dokument nr 4; opracowane na podstawie kryteriów i wskaźników trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, przyjętych po Konferencji Helsińskiej w 1993 r.: Kryterium I Utrzymanie, odpowiednie wzmocnienie oraz powiększanie i podnoszenie wartości zasobów leśnych i ich udział w globalnym bilansie węgla. Kryterium II Zachowanie i wzmocnienie zdrowia i witalności ekosystemów leśnych. Kryterium III Utrzymanie i wzmocnienie produkcyjnych funkcji lasów. Kryterium IV Zachowanie, ochrona o odpowiednie wzbogacenie leśnej różnorodności biologicznej. Kryterium V Utrzymanie i rozszerzenie ochronnych funkcji lasów zwłaszcza funkcji glebo- i wodochronnych. Kryterium VI Utrzymanie i rozwój innych społeczno-ekonomicznych funkcji lasów.
Zadanie badawcze: Certyfikacja gospodarki leśnej w użytkowaniu lasu w Polsce. Główny cel: przedstawienie koncepcji certyfikacji gospodarki leśnej w użytkowaniu lasu w systemie PEFC, a następnie opracowanie zasad i reguł postępowania, umożliwiających spełnienie wymogów stawianych przez PEFC i uzyskanie przez jednostkę podlegającą audytowi PEFC odpowiedniego certyfikatu. W ramach projektu określono m. in. wymagania audytu certyfikacyjnego w systemie PEFC w zakresie ubocznego użytkowania lasu [Paschalis /ed./ 2009]
Wymagania certyfikacyjne w zakresie użytkowania leśnych surowców ubocznych opisano szczegółowo, odnosząc się do obowiązującego prawa oraz do Polskich Kryteriów i Wskaźników (...), według następującego schematu: udostępnienie drzewostanów oraz zasady pozyskiwania leśnych surowców niedrzewnych; zasoby surowcowe oraz czynniki limitujące ich użytkowanie; pozyskiwanie leśnych roślin użytkowych oraz grzybów jadalnych; pozyskiwanie żywicy; pozyskiwanie soku brzozowego; pozyskiwanie cetyny; gospodarka łowiecka; pozyskiwanie kopalin na terenach leśnych; wypalanie węgla drzewnego w retortach.
Przyszłość ubocznego użytkowania lasu (?): stabilne zainteresowanie zasobami powszechnie dostępnymi (grzyby, owoce, zioła...); pojawianie się produktów niszowych, niekiedy o znacznej wartości; domestyfikacja wzrost znaczenia uprawy plantacyjnej; wzrost znaczenia pozaprodukcyjnych funkcji lasu, które w wielu aspektach nabierają cech komercyjnych.
Wyzwania: konieczność skutecznego uregulowania Dr inż. Paweł / opracowania Staniszewski zasad użytkowania zasobów, zwłaszcza runa leśnego; inwentaryzacja zasobów; certyfikacja; dylemat: las i jego zasoby dobro publiczne czy prywatne?
Nadrzędny problem: Konieczność stworzenia nowoczesnego Dr inż. Paweł systemu Staniszewski / strategii ubocznego użytkowania lasu, w nawiązaniu do tzw. polskiej koncepcji ubocznej produkcji leśnej, zaproponowanej ponad pół wieku temu przez profesora Grochowskiego, ale przede wszystkim z uwzględnieniem nowych prądów w tej dziedzinie, prezentowanych przez ludzi nauki oraz obecnych w praktyce leśnej.
Problemy specyficzne dla Katedra niedrzewnej Użytkowania Lasu SGGW produkcji leśnej i bariery rozwoju użytkowania leśnych surowców / produktów niedrzewnych www.pruchnik.nazwa.pl/photogallery
The COST Action E30 entitled "Economic integration of urban consumers' demand and rural forestry production" (Anssi Niskanen) Bariery rozwoju niedrzewnej produkcji leśnej w wybranych krajach europejskich (Leśne Prace Badawcze 2010, Vol. 71 (4): 407 413) http://www.lesne-prace-badawcze.pl/zeszyty-archiwalne/2010/numer- 4/kalinowski10-4-9.pdf
Polityka leśna Rametsteiner i in. 2005 (raport austriacki) Hoogstra, Willems 2005 (raport holenderski) Aarne i in. 2005 (raport fiński), Ni Dhubháin i in. 2005 (raport irlandzki), Lunnan i in. 2005 (raport norweski), Mizaras i in. 2005 (raport litewski), Seeland i in. 2005 (raport szwajcarski) Produkty i usługi - ogólnie Turystyka i rekreacja Turystyka, rekreacja, inne usługi i produkty Edukacja ogólna w małym stopniu zorientowana na prowadzenie przedsiębiorczości Edukacja leśna zorientowana na produkcję drzewną Subsydia dla właścicieli lasów Wolny dostęp do lasów
Rametsteiner i in. 2005 (raport austriacki) Postawy właścicieli lasów i przedsiębiorców Produkty i Niechęć właścicieli do usługi - podejmowania nowych ogólnie sposobów użytkowania swoich Dr inż. Michał lasówkalinowski Koncentracja rolników, a jednocześnie właścicieli lasów na produkcji rolnej Brak zainteresowania zyskiem nowej grupy właścicieli lasów, pochodzących z miast Znikome zainteresowanie właścicieli lasów prowadzeniem działalności gospodarczej
Problemy oraz bariery przyrodnicze i techniczne Mendes, Feliciano 2005 (raport portugalski) Produkty i usługi - ogólnie Grochowski 1990 Produkty - ogólnie Grochowski 1990, Mendes, Feliciano 2005 (raport portugalski) Mizaras i in. 2005 (raport litewski) Grochowski 1990, Seeland i in. 2005 (raport szwajcarski) Grochowski (1990), Lintu 1998, Mizaras i in. 2005 (rap. litewski) Grochowski 1990 Płody runa leśnego, kasztany jadalne Grzyby, owoce Grzyby, owoce Ryzyko zagrożenia zasobów przez pożary lasów Słaba koncentracja zasobów Nierównomierne rozmieszczenie zasobów Silna zależność urodzaju od warunków klimatycznych Ograniczone możliwości mechanizacji zbioru Duża zmienność urodzaju w czasie (w tym sezonowość) i przestrzeni Słaba trwałość produktów i podatność na uszkodzenia w transporcie
Zając i in. 2005 (raport polski), Mendes, Feliciano 2005 (raport portugalski), Lunnan i in. 2005 (raport norweski) Bouriaud i in. 2005 (raport rumuński) Bariery ekonomiczne Produkty i usługi - ogólnie Produkty - ogólnie Wypieranie produktów i usług przez ich nieleśne zamienniki (np. borówka czarna i wysoka, korki do win naturalne i syntetyczne, Dr inż. Michał zajęcia Kalinowski w klubach fitness Dr i inż. na Paweł świeżym Staniszewski powietrzu) Brak informacji statystycznej Słabo rozwinięte kanały informacyjne Słabo rozwinięty rynek krajowy, w tym rynki niszowe Brak strategii marketingowych dostosowanych do potrzeb klientów Ograniczone możliwości wytwarzania produktów o wartości dodanej
Bariery ekonomiczne cd. Slee i in. 2005 (raport brytyjski) Slee i in. 2005 (raport brytyjski) Aarne 2005 (raport fiński), leg i in. 2005 Ni Dhubháin i in. 2005 (raport irlandzki) Slee I in. 2005 (raport brytyjski) Produkty ogólnie Produkty ogólnie, drzewka bożonarodzeniowe Brak infrastruktury dostosowanej do zbioru niedrzewnych surowców leśnych Konsumenci nie rozróżniają i nie są uwrażliwieni na to, które produkty pochodzą ze składników rodzimych Kanały rynkowe między obszarami zurbanizowanymi i wiejskimi są bardzo słabe lub zanikają Firmy przerabiające wymagają dostaw surowca w dużych ilościach, możliwie tanio i zgodnie z harmonogramem
Bariery ekonomiczne cd. Seeland i in. 2005 (raport szwajcarski), Mendes i Feliciano 2005 (raport portugalski), Ni Dhubháin I in. 2005 (rap. irlandzki) Mizaras i in. 2005 (raport litewski), Zając i in. 2005 (raport polski) Ni Dhubháin i in. 2005 (raport irlandzki) Lunnan i in. 2005 (raport norweski) Collier i in. 2004 Kasztany, korek, drzewka bożonarodzenio we Grzyby Drzewka bożonarodzenio we Usługi - ogólnie Turystyka i rekreacja Problemy z kontrolą jakości produktu Popyt tylko na niektóre z gatunków użytkowanych (np. na Litwie, podobnie jak w Polsce na kurkę i borowika) Brak doradztwa technicznego i usług zewnętrznych Trudność stworzenia zintegrowanego produktu (duża liczba rozproszonych właścicieli lasu) Brak informacji o liczbie osób uprawiających rekreację w lesie i popycie na takie usługi
Problemy oraz bariery społeczne Slee i in. 2005 (raport brytyjski) Produkty - ogólnie Mészáros i in. 2005 (raport węgierski) Ni Dhubháin i in. 2005 (raport irlandzki), Mendes, Feliciano 2005 (raport portugalski) Grzyby Turystyka i rekreacja Cena produktów naturalnych zebranych w lasach jest ściśle związana z Katedra kosztami Użytkowania pracy Lasu SGGW Na terenach wiejskich jest deficyt rąk do pracy sezonowej Konflikty interesów Małe zagęszczenie populacji
Analiza SWOT czynników wpływających na rozwój niedrzewnej produkcji leśnej (szczególnie - użytkowania zasobów dolnych warstw lasu) MOCNE STRONY małe i średnie, nowoczesne przedsiębiorstwa duży potencjał innowacyjności i rozwoju użytkowanie niedrzewnych zasobów leśnych, w tym - zbiór i spożywanie owoców i grzybów leśnych, jest silnie zakorzenione w tradycji SŁABE STRONY zasoby (i Dr zaopatrzenie) inż. Paweł Staniszewski są zmienne w czasie i Katedra przestrzeni Użytkowania (grzyby Lasu SGGW i owoce leśne) surowiec jest nietrwały, co powoduje problemy w jego transporcie i przechowywaniu (grzyby i owoce leśne) pozycja zbieraczy, osób skupujących surowiec i dokonujących wstępnych operacji w procesie przetwórczym jest słaba w porównaniu z dalszymi elementami łańcucha marketingu i produkcji (problemy z wytworzeniem wartości dodanej)
Analiza SWOT cd. SZANSE eksport grzybów i owoców leśnych do krajów UE zainteresowanie zdrowym trybem życie i naturalnymi produktami spożywczymi, kosmetycznymi, itp. ZAGROŻENIA zasoby nie są użytkowane w sposób trwały i zrównoważony (intensywne pozyskanie na potrzeby własne i w celach komercyjnych, użytkowanie niewielkiej liczby gatunków, brak inwentaryzacji przy pojawiających się sygnałach o kurczeniu się jagodzisk i grzybowisk) niektóre dziko rosnące gatunki są zastępowane przez ich hodowlane zamienniki (na przykład: borówka czarna i borówka wysoka, korki do win naturalne i syntetyczne, kluby fitness i zajęcia na świeżym powietrzu) sektor nie jest zorganizowany i nie ma reprezentacji (np. stowarzyszenia)