Ceny w handlu miêdzynarodowym w drugiej dekadzie XXI wieku. Kierunki zmian i ich czynniki

International Business and Global Economy 2016, no. 35/2, pp. 249 260 Biznes miêdzynarodowy w gospodarce globalnej 2016, nr 35/2, s. 249 260 Edited by the Institute of International Business, University of Gdañsk ISSN 2300-6102 e-issn 2353-9496 DOI 10.4467/23539496IB.16.061.5642 Jerzy Dudziñski Uniwersytet Szczeciñski Ceny w handlu miêdzynarodowym w drugiej dekadzie XXI wieku. Kierunki zmian i ich czynniki W drugiej dekadzie XXI w. obserwujemy nowe tendencje cen w handlu miêdzynarodowym. Polegaj¹ one m.in. na bezwzglêdnym spadku cen wielu surowców, zw³aszcza ropy naftowej. Celem opracowania jest ukazanie g³ównych kierunków zmian cen dwóch podstawowych grup towarowych (surowce i ywnoœæ oraz dobra przetworzone) w handlu miêdzynarodowym w obecnej dekadzie oraz czynników determinuj¹cych owe zmiany. Przeprowadzone badania wskazuj¹, e do g³ównych czynników wp³ywaj¹cych na pojawienie siê wspomnianych tendencji cenowych nale- y zaliczyæ rosn¹c¹ poda dóbr podstawowych jako skutek boomu surowcowego poprzedniej dekady, spadek popytu œwiatowego na te dobra (zw³aszcza w Chinach i innych krajach rozwijaj¹cych siê), os³abienie aktywnoœci inwestorów finansowych na rynkach towarowych oraz aprecjacjê dolara amerykañskiego. W opracowaniu zastosowano metodê statystyczno-opisow¹. Przy ocenie wp³ywu zmian kursu dolara wykorzystano wspó³czynnik korelacji liniowej i analizê regresji. S³owa kluczowe: ceny œwiatowe, handel miêdzynarodowy, relacje cen, kraje rozwijaj¹ce siê Klasyfikacja JEL: E31, F14, F31 Prices in international trade in the 2010s: Directions and drivers of change In the 2010s, we have been witnessing new price tendencies in international trade involving, among others, an absolute fall in the nominal prices of many primary commodities, including oil. The study aims to present the main directions of the change observed for the two basic commodity groups (primary commodities and manufactured goods) in international trade in the current decade, as well as their drivers. The results indicate that the major factors influencing those price tendencies include: a growing supply of primary commodities as a result of the 2000s commodity boom, a fall in the global demand for those commodities (especially in China and other developing countries), lower engagement of financial investors in commodity markets, and appreciation of the US dollar. The study used descriptive statistics; the linear correlation coefficient and regression analysis were used to identify the impact of changes in the USD exchange rate. Keywords: world price, international trade, price relations, developing countries JEL classification: E31, F14, F31

250 Jerzy Dudziñski Wprowadzenie Ruch cen w handlu miêdzynarodowym budzi od dawna du e zainteresowanie w teorii i praktyce gospodarczej, zmiany cen w sposób syntetyczny odzwierciedlaj¹ bowiem przekszta³cenia zachodz¹ce w ca³ej gospodarce œwiatowej. W praktyce handlu zagranicznego stanowi¹ one bardzo istotny czynnik determinuj¹cy wyniki transakcji handlowych, a tak e przes³ankê decyzji inwestycyjnych. Szczególne zainteresowanie budz¹ w tym aspekcie ceny surowców i ywnoœci, jakkolwiek w eksporcie œwiatowym odgrywaj¹ one mniejsz¹ rolê (w ujêciu wartoœciowym) ni wyroby przemys³owe. Celem opracowania jest ukazanie g³ównych tendencji zmian cen w handlu miêdzynarodowym w II dekadzie XXI w. na tle dekady poprzedniej oraz czynników determinuj¹cych kierunki owych zmian. Analiz¹ objêto zasadniczo lata 2011 2015, doœæ czêsto odwo³ywano siê jednak równie do okresu wczeœniejszego. Gdy by³o to mo liwe, wykorzystano tak e najnowsze dane z 2016 r. W pierwszej czêœci opracowania scharakteryzowano ruch cen surowców i ywnoœci w II dekadzie XXI w. (na tle dekady poprzedniej). W drugiej omówiono g³ówne czynniki determinuj¹ce zmiany cen dóbr podstawowych. W trzeciej przedstawiono uwagi dotycz¹ce ruchu cen dóbr przetworzonych oraz g³ówne czynniki determinuj¹ce kierunki ich zmian. Opracowanie koñczy syntetyczne podsumowanie dokonanych badañ. W pracy wykorzystano g³ównie literaturê o charakterze Ÿród³owym (publikacje UNCTAD i IMF). Dane statystyczne pochodz¹ z Biura Statystycznego ONZ, UNCTAD, IMF oraz BIS (dane dotycz¹ce dzia³alnoœci inwestorów finansowych). 1. Kierunki zmian cen w II dekadzie XXI w. W ruchu cen w handlu miêdzynarodowym w XXI w. mo na wyró niæ dwa zdecydowanie ró ni¹ce siê okresy. W pierwszym, przypadaj¹cym w przybli eniu na I dekadê, a trwaj¹cym do kwietnia 2011 r., notowano bardzo wysok¹ dynamikê cen, zw³aszcza surowców i ywnoœci (tzw. boom surowcowy). Trwa³a zwy ka cen zosta³a przerwana tylko raz, na prze³omie lat 2008 i 2009, w efekcie œwiatowego kryzysu ekonomiczno-finansowego. W latach 2001 2011 ceny dóbr podstawowych wzros³y ponadtrzykrotnie (rys. 1). Szczególnie wysoki wzrost wyst¹pi³ w przypadku cen ropy naftowej (370%, 2000 = 100). Ceny surowców i ywnoœci bez paliw ros³y w tym okresie wolniej (zwy ka ponaddwukrotna), ceny dóbr przetworzonych zwiêksza³y siê w tempie wyraÿnie ni szym (wzrost w latach 2001 2011 zaledwie o 48%). Oznacza³o to wiêc

Ceny w handlu miêdzynarodowym w drugiej dekadzie XXI wieku. Kierunki zmian i ich czynniki 251 bardzo wyraÿn¹ poprawê relacji cen surowców i ywnoœci do cen dóbr przetworzonych i zarazem odwrócenie wczeœniejszych d³ugookresowych tendencji obserwowanych w handlu miêdzynarodowym [Adler, Magud, 2013; Bleaney, Greenaway, 1993]. Rysunek 1. Ceny w handlu miêdzynarodowym w latach 2001 2015 (2000 = 100) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie: [UNSTATS, 2015; IMF, 2016]. Od II kwarta³u 2011 r. notuje siê zni kê cen surowców i ywnoœci. Pocz¹tkowo nastêpowa³a ona w tempie umiarkowanym, zaczê³o siê ono jednak zwiêkszaæ w 2014 r., a w 2015 r. sta³o siê wrêcz zawrotne. Trwa³o to jeszcze na pocz¹tku 2016 r. (tab. 1). Najwiêkszy spadek cen zanotowano w przypadku ropy naftowej. Obni ka ich œredniorocznego poziomu (w porównaniu z II kwarta³em 2011 r.) wynosi³a w 2015 r. a ponad 50%. Szczególnego podkreœlenia wymaga fakt, e w styczniu 2016 r. cena ropy naftowej spad³a do zaledwie 27% poziomu z II kwarta³u 2011 r. By³a ona zarazem ni sza a o 44% od œredniego poziomu z 2005 r. (wskaÿnik cen IMF). Bardzo znacz¹cy spadek zanotowano te w cenach metali. W analizowanym okresie obni y³y siê one o oko³o 50% (w styczniu 2016 r. wskaÿnik wynosi³ 43%; II kwarta³ 2011 r. = 100). Stosunkowo korzystniej kszta³towa³y siê w II dekadzie XXI w. ceny pozosta³ych grup towarowych surowców i ywnoœci, jakkolwiek równie w ich przypadku notowano wyraÿn¹ tendencjê spadkow¹. W styczniu 2016 r. wskaÿnik cen surowców i ywnoœci (bez paliw) wynosi³ oko³o 61%, a cen samej ywnoœci 72% (II kwarta³ 2011 r. = 100).

252 Jerzy Dudziñski Tabela 1. Zmiany cen w handlu miêdzynarodowym w latach 2012 2015 (II kwarta³ 2011 = 100) Grupy towarowe 2012 2013 2014 2015 Styczeñ 2016 Surowce i ywnoœæ ogó³em * 92 91 85 56 41 Surowce i ywnoœæ (bez paliw) * 86 85 81 67 61 ywnoœæ * 93 95 91 75 72 Metale * 79 76 68 52 43 Ropa naftowa * 95 95 87 46 27 Dobra przetworzone ** 90 95 95 87 Relacje cen (dobra przetworzone = 100) 102 96 89 64 * WskaŸnik cen IMF. ** WskaŸnik cen ONZ. ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie: [IMF, 2016; UNSTATS, 2015]. Ceny wyrobów przemys³u przetwórczego obni a³y siê równie w omawianym okresie. Skala obni ki by³a jednak zdecydowanie mniejsza i wynios³a 13% (tab. 1). Oznacza³o to wiêc wyraÿn¹ poprawê relacji cen na korzyœæ dóbr przetworzonych i powrót do d³ugookresowych relacji notowanych w XX w. Podsumowuj¹c tê czêœæ rozwa añ, mo na stwierdziæ, i ceny w handlu miêdzynarodowym w II dekadzie XXI w. wykazuj¹ ca³kowit¹ odmiennoœæ w porównaniu z poprzedni¹ dekad¹. Dotyczy to zarówno kierunków ruchu cen oraz ich dynamiki, jak i relacji cenowych miêdzy podstawowymi grupami towarów. 2. Czynniki determinuj¹ce ruch cen surowców i ywnoœci w II dekadzie XXI w. Podstawowym czynnikiem wp³ywaj¹cym na kierunki zmian cen w handlu miêdzynarodowym w obecnej dekadzie s¹ relacje popytowo-poda owe. Wœród pozosta³ych czynników nale y wymieniæ s³abn¹ce zaanga owanie inwestorów finansowych na rynkach surowców i ywnoœci oraz czynnik pieniê ny w postaci aprecjacji dolara. 2.1. Czynniki popytowo-poda owe Za g³ówn¹ przyczynê spadku cen surowców i ywnoœci uznaje siê nadwy kê poda y tych dóbr w stosunku do popytu, wywo³an¹ boomem surowcowym poprzedniej dekady i zwi¹zanymi z nim inwestycjami w sektorze surowcowo-rolnym. Pojawieniu siê nadwy ki poda y sprzyja³o tak e os³abienie œwiatowego

Ceny w handlu miêdzynarodowym w drugiej dekadzie XXI wieku. Kierunki zmian i ich czynniki 253 popytu wskutek zahamowania tempa rozwoju gospodarki œwiatowej, w szczególnoœci w Chinach i kilku innych du ych krajach rozwijaj¹cych siê [UNCTAD, 2015b, s. 10 i n.]. Najlepszy przyk³ad wspomnianych okolicznoœci stanowi rynek ropy naftowej i pozosta³ych paliw. Warto w tym miejscu zwróciæ uwagê na ogromn¹ rolê ropy w gospodarce œwiatowej. Poœrednio sytuacjê tê odzwierciedla fakt, e w strukturze wskaÿnika IMF a blisko 2/3 przypada na paliwa, a ponad po³owa (53,6%) na ropê naftow¹ 1. Spadek cen ropy naftowej w ostatnich latach wywo³any zosta³ znacznym wzrostem œwiatowej produkcji, zw³aszcza z ³upków bitumicznych w USA. Przyk³adowo w 2014 r. globalna produkcja ropy naftowej wzros³a o 2,3%, podczas gdy w USA wzrost wyniós³ a 15,9%. Produkcja ropy naftowej w USA zwiêkszy³a siê w latach 2011 2014 o ponad po³owê (50,6%), osi¹gaj¹c poziom nienotowany od pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych XX w. Spowodowa³o to bardzo du y przyrost zapasów [IMF, 2015a, s. 5 6]. Spadkowi cen sprzyja³a te polityka cenowa pozosta³ych najwiêkszych producentów: Arabii Saudyjskiej i Rosji. W pierwszym przypadku celem by³o wyeliminowanie dro szych producentów z rynku, w drugim chodzi³o o skompensowanie spadku cen wzrostem wolumenu wywozu (podobn¹ politykê prowadzi³a te Wenezuela) [Achmed, 2016, s. 34 35]. Tendencjê spadkow¹ cen ropy naftowej wzmacnia³o ponadto os³abienie dynamiki œwiatowego popytu, wi¹ ¹ce siê z wolniejszym wzrostem gospodarki œwiatowej. Przyk³adowo w 2014 r. globalny popyt na ropê naftow¹ wzrós³ zaledwie o 0,8%, podczas gdy w poprzednich trzech latach wynosi³ 1,1%. Popyt na ropê naftow¹ w krajach rozwijaj¹cych rós³ równie znacznie wolniej, np. w Chinach obni y³ siê w 2013 r. do 3,3% z 4,8% w poprzednich trzech latach. Popyt w krajach OECD spada³ nawet bezwzglêdnie, np. w 2014 r. obni y³ siê o 1,2% [UNCTAD, 2015b, s. 13]. Spadek cen ropy naftowej wp³yn¹³ na ruch cen innych towarów, powoduj¹c redukcjê kosztów produkcji m.in. poprzez obni kê kosztów transportu lub cen nawozów sztucznych w przypadku produkcji rolnej. Innym kana³em oddzia³ywania cen ropy naftowej by³a tzw. finansyzacja rynków towarowych (o czym w dalszej czêœci opracowania), ceny ropy stanowi¹ bowiem znacz¹cy element tzw. indeksów cenowych, co oznacza, e œwiatowe ceny ropy zmieniaj¹ siê równolegle do cen innych towarów tworz¹cych dany indeks cenowy (price index). W przypadku ywnoœci dobre warunki pogodowe, przy wysokim poziomie zapasów, by³y podstawowym czynnikiem spadku cen zbó i soi w latach 2014 2015. Na rynku cukru obserwowano nadpoda i spadek cen powodowane 1 Struktura wagowa wskaÿnika cen surowców i ywnoœci oparta jest na œredniej wartoœci eksportu œwiatowego z lat 2002 2004.

254 Jerzy Dudziñski faktem, i produkcja przewy sza³a konsumpcjê przez 5 kolejnych lat obecnej dekady [UNCTAD, 2015b, s. 13]. Nadwy kê poda y nad popytem obserwowano równie na rynkach surowców rolnych. W przypadku bawe³ny spadkowi cen sprzyja³a m.in. bardziej liberalna polityka importowa w Chinach. Na rynku kauczuku naturalnego ceny wykazywa³y znaczny spadek (o 30% w 2014 r.) z uwagi na nadprodukcjê i wzrost zapasów. S³abszy popyt na bawe³nê i kauczuk naturalny wi¹za³ siê tak e ze spadkiem cen ropy naftowej, wp³yn¹³ on bowiem na obni kê cen kauczuku syntetycznego i w³ókien syntetycznych, co poœrednio oddzia³ywa³o na ceny ich naturalnych odpowiedników. Nadwy kê poda y nad popytem notowano tak e na rynkach surowców mineralnych, na co znacz¹co wp³yn¹³ s³abn¹cy popyt w Chinach [IMF, 2015a, s. 6 i n.; IMF, 2015b, s. 28 i n.]. Wynika to z faktu, e udzia³ Chin w œwiatowym zu yciu wa - niejszych surowców mineralnych jest bardzo istotny. W 2014 r. wynosi³ on w przypadku rudy elaza 64%, wêgla kamiennego 59%, niklu 50%, aluminium 48%, miedzi 47%, stali 47%, cynku 45% [IBRKiK, 2015, s. 28]. Podsumowuj¹c rozwa ania dotycz¹ce wp³ywu czynników popytowo-poda- owych na ceny surowców i ywnoœci w obecnej dekadzie, jeszcze raz trzeba podkreœliæ rolê ropy naftowej na ca³ym œwiatowym rynku surowców i ywnoœci. Spadek jej cen oddzia³ywa³ bezpoœrednio i poœrednio na ceny innych dóbr podstawowych w kierunku ich obni ki. Dotyczy³o to tak e cen dóbr przetworzonych (spadek kosztów produkcji i transportu). Ten problem pojawi siê w dalszej czêœci opracowania. 2.2. Ograniczenie dzia³alnoœci inwestorów finansowych na rynkach towarowych Jednym z istotnych czynników wzmacniaj¹cych zwy kê cen surowców i ywnoœci w okresie boomu surowcowego w XXI w. by³a du a aktywnoœæ inwestorów finansowych na rynkach towarowych. W ubieg³ej dekadzie ukaza³o siê wiele publikacji analizuj¹cych to zjawisko [Financialized..., 2011; Dudziñski, 2013, s. 223 233]. Wzmo on¹ aktywnoœæ inwestorów finansowych obserwowano zw³aszcza w okresach silnych zwy ek cen (np. po³owa 2008 r. i lata 2010 2011). Inwestorzy dzia³aj¹cy w formie tzw. index traders przyczyniali siê tak e do równoleg³ej zwy ki cen wielu towarów tworz¹cych dany indeks, niezale nie od koniunktury panuj¹cej na poszczególnych rynkach surowcowo-rolnych [Tang, Xiong, 2012, s. 56 74]. Od 2012 r. obserwujemy jednak s³abn¹c¹ aktywnoœæ inwestorów finansowych na rynkach towarowych. Aktywa inwestorów finansowych w formie commodity assets under management osi¹gnê³y swoj¹ maksymaln¹ wielkoœæ 450 mld USD w po³owie 2011 r., a wiêc w okresie najwy szego poziomu cen (rys. 1). Nastêpnie

Ceny w handlu miêdzynarodowym w drugiej dekadzie XXI wieku. Kierunki zmian i ich czynniki 255 obni y³y siê: w styczniu 2013 r. do 420 mld USD i do zaledwie 270 mld USD w maju 2015 r. [UNCTAD, 2015b, s. 21]. O zmniejszeniu siê zaanga owania inwestorów finansowych równolegle ze spadkiem cen surowców i ywnoœci œwiadcz¹ dane zaprezentowane na rysunku 2. Przedstawiono na nim jako miarê aktywnoœci inwestorów wartoœæ obrotu instrumentami pochodnymi na rynku OTC (notional value commodity contracts). Mo na zatem zaobserwowaæ wyraÿn¹ wspó³zale noœæ miêdzy ruchem cen i skal¹ zaanga owania inwestorów finansowych. W latach 2011 2015 ceny dóbr podstawowych obni y³y siê blisko o po³owê (o 47%), a wielkoœæ obrotów na rynku OTC spad³a w zbli onym stopniu: z 3,2 do 1,7 bln USD, a wiêc podobnie (o oko³o 40%) jak w przypadku commodity assets under management. Ceny 2005 = 100 Rysunek 2. Zmiany cen surowców i ywnoœci (wskaÿnik IMF) oraz obroty na rynku OTC (notional value commodity contracts) w latach 2011 2015 ród³o: [IMF, 2016; BIS Quarterly Review, 2011 2015]. Wskazan¹ wspó³zale noœæ mo na by³o zaobserwowaæ w krótszych okresach. W drugiej po³owie 2014 r. spadkowi cen ropy naftowej towarzyszy³o zmniejszenie liczby d³ugich pozycji netto zajmowanych przez drug¹ grupê inwestorów finansowych (tzw. money managers), co wed³ug ekspertów UNCTAD wzmocni³o spadek cen. Z kolei odbicie cen ropy naftowej WTI z bardzo niskiego poziomu (szeœcioletniego minimum) 44 USD/bar. w marcu 2015 r. do 61 USD/bar. na pocz¹tku maja nast¹pi³o wskutek znacznego wzrostu zaanga owania inwestorów finansowych, którzy podwoili liczbê otwartych pozycji netto na gie³dach NYMEX i ICE. Znaczna redukcja tych pozycji w lipcu 2015 r. z uwagi na ni sze ni oczekiwano ograniczenia poda y na rynku ropy naftowej i pesymistyczne prognozy rozwoju œwiatowej gospodarki spowodowa³y powtórny silny spadek cen tego towaru [UNCTAD, 2015b, s. 14].

256 Jerzy Dudziñski 2.3. Deprecjacja dolara amerykañskiego Istotnym czynnikiem obni ki cen surowców i ywnoœci w ostatnich latach by³o wzmocnienie kursu USD [IMF, 2015a, s. 6 7], bezpoœrednim efektem wzrostu si³y nabywczej waluty jest bowiem spadek wyra anych w niej cen. Mo na ponadto wyró niæ jeszcze trzy poœrednie i bardziej szczegó³owe aspekty wp³ywu deprecjacji USD na ceny. I 2010 II 2010 III 2010 IV 2010 I 2011 II 2011 III 2011 IV 2011 I 2012 II 2012 III 2012 IV 2012 I 2013 II 2013 III 2013 IV 2013 I 2014 II 2014 III 2014 IV 2014 I 2015 II 2015 III 2015 IV 2015 Rysunek 3. Ceny surowców i ywnoœci (wskaÿnik IMF) oraz kurs USD/SDR w latach 2010 2015 ród³o: [IMF, 2016; BIS Quarterly Review, 2011 2015]. Po pierwsze, wzmocnieniu USD towarzyszy relatywny wzrost cen towarów wyra anych w innych walutach. A zatem, deprecjacja USD mo e przyczyniæ siê do spadku popytu na towary w innych krajach, mimo obni ki cen dolarowych. Po drugie, w warunkach s³abej koniunktury na rynkach surowcowo-rolnych aprecjacja USD dzia³a w kierunku pog³êbienia zni kowej tendencji cen wyra onych w tej walucie, gdy w efekcie zwiêkszenia op³acalnoœci eksportu wyra anego w walutach krajowych hamuje wprowadzanie ograniczeñ poda owych i u³atwia eksporterom akceptacjê obni ek dolarowych cen kontraktowych [IBRKiK, 2015, s. 34]. Przyk³adowo brazylijscy producenci kawy i cukru zwiêkszyli w 2015 r. produkcjê kawy i cukru na skutek deprecjacji swojej waluty w relacji do USD, mimo spadku ceny œwiatowej liczonej w USD [UNCTAD, 2015b, s. 13]. Po trzecie, spadaj¹ce ceny na rynkach surowców i ywnoœci (jako efekt aprecjacji USD) zachêcaj¹ inwestorów finansowych do wycofywania œrodków z rynków towarowych i przesuwania ich m.in. na rynek walutowy charakteryzuj¹cy siê wiêksz¹ p³ynnoœci¹ [UNCTAD, 2015b, s. 15].

Ceny w handlu miêdzynarodowym w drugiej dekadzie XXI wieku. Kierunki zmian i ich czynniki 257 Przeprowadzone wy ej rozwa ania znajduj¹ odzwierciedlenie na rysunku 3. Przedstawiono na nim zmiany cen surowców i ywnoœci (wskaÿnik IMF) oraz kursu USD/SDR w latach 2010 2015 w ujêciu kwartalnym. Istnienie omawianej zale noœci potwierdza tak e wysoki wspó³czynnik korelacji miêdzy tymi zmiennymi, wynosz¹cy a 0,9. Tabela 2. Ocena zwi¹zku zmian cen i poziomu kursu USD/SDR w ujêciu kwartalnym w latach 2010 2015 Czynnik Ocena parametru B³¹d szacunku Statystyka t Kurs (USD/SDR) 445,6190 46,047 9,677 Sta³a 508,2034 69,730 7,287 Wspó³czynnik determinacji R 2 = 80,98% ród³o: [IMF, 2016; BIS Quarterly Review, 2011 2015]. Istnienie omawianej zale noœci zweryfikowano poprzez analizê regresyjn¹. Wyniki analizy przedstawiono w tabeli 2. Wspó³czynnik korelacji liniowej wynosi 0,899 i wskazuje na siln¹ dodatni¹ korelacjê zmiennych. Zwi¹zek jest statystycznie istotny. Zmiany kursy wyjaœniaj¹ w ponad 80% zmiany cen. 3. Ceny wyrobów przemys³u przetwórczego Ogólne kierunki zmian cen dóbr przetworzonych w handlu miêdzynarodowym w II dekadzie XXI w. zasygnalizowano wczeœniej przy okazji analizy ruchu cen surowców i ywnoœci (rys. 1 i tab. 1). Wprawdzie ceny dóbr przetworzonych obni y³y siê bezwzglêdnie w ostatnich latach, spadek ten by³ jednak znacznie ni - szy ni dóbr podstawowych, co oznacza³o poprawê ich relacji w stosunku do cen surowców i ywnoœci (tab. 1). Na zni kow¹ tendencjê cen dóbr przetworzonych oddzia³ywa³a podobnie jak w przypadku dóbr podstawowych z jednej strony aprecjacja dolara, z drugiej zaœ silna obni ka cen ropy naftowej i pozosta³ych Ÿróde³ energii. Zmniejsza³a ona koszty produkcji i transportu wyrobów przetworzonych, które stanowi¹ istotn¹ pozycjê w ³¹cznych kosztach produkcji i dystrybucji towarów. Na wyst¹pienie zni kowej tendencji cen omawianych obecnie dóbr oddzia- ³ywa³ tak e d³ugookresowy rosn¹cy udzia³ krajów rozwijaj¹cych siê w ³¹cznym œwiatowym eksporcie wyrobów przemys³u przetwórczego. Na wspomniane kraje przypada obecnie ju blisko 45% ³¹cznego œwiatowego wywozu tych dóbr, podczas gdy w 1995 r. odsetek ich udzia³u wynosi³ zaledwie 18,3% [UNCTAD, 2015a, s. 64 i 68]. Jest to o tyle istotne, e ceny dóbr przetworzonych ekspor-

258 Jerzy Dudziñski towanych przez kraje rozwijaj¹ce siê odznaczaj¹ siê wyraÿnie ni sz¹ dynamik¹ ni ceny w wywozie krajów rozwiniêtych gospodarczo. Rysunek 4. Ceny dóbr przetworzonych w handlu miêdzynarodowym wed³ug grup krajów w latach 2005 2015 (2000 = 100) ród³o: [UNSTATS, 2015; IMF, 2016]. Jak wynika z danych przedstawionych na rysunku 4, ceny w eksporcie krajów rozwijaj¹cych siê wzros³y w latach 2001 2015 zaledwie o 3%, podczas gdy w wywozie krajów rozwiniêtych gospodarczo a o 32%. Szczególnie siln¹ dysproporcjê zanotowano w 2012 r., kiedy ceny w wywozie krajów rozwijaj¹cych siê by³y nawet bezwzglêdnie ni sze ni w 2000 r., w eksporcie krajów rozwiniêtych gospodarczo przewy sza³y natomiast ten poziom a o 45%. Rosn¹ca rola krajów rozwijaj¹cych siê w œwiatowym wywozie dóbr przetworzonych uwidacznia³a siê w ruchu ich cen nie tylko bezpoœrednio (relatywna obni ka œrednich cen œwiatowego eksportu), ale i poœrednio, rosn¹ca konkurencja taniego eksportu z krajów rozwijaj¹cych siê wywiera³a bowiem niew¹tpliwie presjê na eksporterów krajów rozwiniêtych gospodarczo w kierunku obni ki cen. Proces pogarszania siê relacji cenowych w eksporcie dóbr przetworzonych na niekorzyœæ krajów rozwijaj¹cych siê doczeka³ siê w XXI w. doœæ obszernej literatury [Chakraborty, 2013; Meyer, 2003; UNCTAD, 2002]. Podkreœla siê w niej niekorzystne miejsce wspomnianych krajów we wspó³czesnym miêdzynarodowym podziale pracy przy produkcji dóbr przetworzonych, przypominaj¹ce ich pozycjê w dawnym tradycyjnym podziale pracy.

Ceny w handlu miêdzynarodowym w drugiej dekadzie XXI wieku. Kierunki zmian i ich czynniki 259 Podsumowanie W II dekadzie XXI w. obserwujemy w handlu miêdzynarodowym ca³kowicie odmienne tendencje cenowe ni w okresie wczeœniejszym. Z jednej strony notuje siê bezwzglêdny spadek cen nominalnych w obu podstawowych grupach towarowych, a tym samym w ca³ym eksporcie œwiatowym, a z drugiej nastêpuje doœæ wyraÿna poprawa relacji cen na korzyœæ dóbr przetworzonych, co oznacza powrót do d³ugookresowych tendencji notowanych w XX w. Podkreœlenia wymaga zw³aszcza bardzo silny spadek cen paliw, w tym ropy naftowej, które to towary odznacza³y siê w ubieg³ej dekadzie wysok¹ dynamik¹ wzrostu cen. Na powstanie wskazanych wy ej tendencji oddzia³ywa³y zarówno czynniki popytowo-poda owe, jak i finansowe. Rosn¹ca poda surowców i ywnoœci wywo³ana zosta³a boomem surowcowym ubieg³ej dekady. Ograniczenia popytu œwiatowego na surowce i ywnoœæ wynika³y z kolei z os³abienia koniunktury gospodarczej na œwiecie, zw³aszcza w du ych gospodarkach rozwijaj¹cych siê. Na spadek cen oddzia³ywa³a równie aprecjacja USD oraz w przypadku surowców i ywnoœci ograniczenie aktywnoœci inwestorów finansowych na tych rynkach. Bibliografia Achmed M., 2016, $ 30 Barrel, Oil Exporters in the Middle East and North Africa Must Adjust to Low Oil Prices, Finance and Development, vol. 53, no. 1. Adler S., Magud N.F., 2013, Four Decades of Terms of Trade Booms, IMF Working Papers, WP 13/103 May. BIS Quarterly Review, 2011 2015, Bank for International Settlements, www.bis.org [dostêp: 21.06.2016]. Bleaney M., Greenaway D., 1993, Lon-Run Trends in the Relative Price of Primary Commodities and in the Terms of Trade of Developing Countries, Oxford Economic Papers 45, Oxford University Press, Oxford. Chakraborty S., 2013, Manufacture Exports of the Developing Countries and Their Terms of Trade vis-a-vis the Developed Conntries. Is Industrialization of Developing Countries an Escap Route from Prebisch-Singer Hypothesis?, http://courses.umass.edu/econ797arpollin/manf_ Manf_Tot.pdf [dostêp: 27.04.2013]. Dudziñski J., 2013, Uwagi o dzia³alnoœci inwestorów finansowych na rynkach towarowych, Prace Naukowe UE we Wroc³awiu, t. 1, nr 315, Uniwersytet Ekonomiczny we Wroc³awiu, Wroc³aw. IBRKiK, 2015, Koniunktura gospodarcza œwiata. Polska w latach 2013 2016, Instytut Badañ Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa. IMF, 2015a, Adjusting to Lower Commodity Prices, World Economic Outlook, October, Washington. IMF, 2015b, World Economic Outlook, April, Washington. IMF, 2016, http://www.imf/external/np [dostêp: 15.02.2016].

260 Jerzy Dudziñski Meyer J., 2003, The Fallacy of Composition. A Review of the Literature, UNCTAD, Discussion Paper, no. 166, February. OECD-FAO, 2015, Agriculture Outlook 2015 2024, Paris Roma. Tang K., Xiong W., 2012, Index Investment and the Financalization of Commodities, Financial Analysts Journal, vol. 68, no. 6. UNCTAD, 2002, Competition and Fallacy of Composition, [w:] Trade and Development Report, New York. UNCTAD, 2011, Financialized Commodity Markets, [w:] Trade and Development Report, New York. UNCTAD, 2015a, Handbook of Statistics, New York. UNCTAD, 2015b, Trade and Development Report, New York. UNSTATS, 2015, http://unstats.un.org/unsd/trade/imts/tables/table40-2015-sep.xls [dostêp: 10.02.2015].