Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VI edycja, rok akademicki 2014/15 Paulina Lis Nr albumu: 29/2015 Polityka fiskalna Grecji w czasach kryzysu finansowego Przyjmuję pracę Data i podpis promotora Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Władysławy Jastrzębskiej RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej
Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 2
Streszczenie Praca obejmuje problematykę polityki fiskalnej Grecji w czasie występowania w tym kraju kryzysu finansowego. Ostatnie lata nie były okresem łatwym dla żadnego z europejskich państw. Od początku recesji w 2008 roku wszystkie kraje borykały się z kłopotami fiskalnymi, ale dla żadnego z krajów kryzys nie był tak druzgocący jak dla Grecji. Od pierwszych miesięcy 2010 roku grecka gospodarka okazała się pierwszą ofiarą kryzysu zadłużenia publicznego, który grozi destabilizacją strefy euro oraz stawia pod znakiem zapytania ożywienie gospodarcze europejskiej gospodarki po kryzysie finansowym. Greckie kłopoty fiskalne stały się dowodem na to, że podstawy funkcjonowania Unii Gospodarczej i Walutowej mogą być zagrożone poprzez prowadzenie radykalnie różnych polityk fiskalnych w poszczególnych krajach strefy euro. Słowa kluczowe: <polityka fiskalna, kryzys finansowy, strefa euro, Grecja, > TYTUŁ < Greece's fiscal policy in times of financial crisis > 3
SPIS TREŚCI WSTĘP...5 ROZDZIAŁ I. Pojęcie i znaczenie polityki fiskalnej...6 1.1. Istota, funkcje i instrumenty polityki fiskalnej....6 1.2. Charakter polityki fiskalnej...8 1.3. Polityka fiskalna w europejskiej unii walutowej...9 ROZDZIAŁ II. Kryzys finansowy- podstawowe pojęcia...13 2.1. Istota i rodzaje kryzysu finansowego 13 2.2. Przyczyny kryzysu finansowego w strefie euro...15 2.3. Narzędzia walki z kryzysem finansowym w państwach europejskich...17 ROZDZIAŁ III. Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne Grecji w czasie kryzysu finansowego...20 3.1.Uwarunkowania rozwoju gospodarczego Grecji...20 3.2. Analiza danych makroekonomicznych gospodarki Grecji w latach 2007-2014...21 3.2.1.Wzrost gospodarczy...21 3.2.2. Rynek pracy 23 3.2.3. Finanse publiczne 25 3.3. Zalecenia dla polityki fiskalnej Grecji...27 WNIOSKI...29 BIBLIOGRAFIA...30 SPIS TABEL.31 SPIS WYKRESÓW...31 SPIS RYSUNKÓW...31 4
WSTĘP Kryzys gospodarczy, którego początki zaobserwować można było w Stanach Zjednoczonych, w znaczącym stopniu dotknął także gospodarki europejski w tym w szczególności Grecję. Kryzys grecki wstrząsnął całą strefą euro i osłabił atrakcyjność wspólnej waluty. Przyczyny obserwowanego od I połowy 2010 roku kryzysu w Grecji są związane w dużej mierze z niedostatecznym przygotowaniem tego kraju do integracji walutowej. Brak reform zwiększających konkurencyjność gospodarki, przyjęcie euro w warunkach braku dostatecznego przygotowania gospodarczego oraz niewypełnienia kryteriów konwergencji skutkowało dla Grecji pogłębianie nierównowagi wewnętrznej jak i zewnętrznej. Ukrywana przez wiele lat rzeczywista skala zadłużenia sektora finansów publicznych ujawniona została dopiero przy okazji kryzysu finansowego. Po zrewidowaniu przez Eurostat danych statystycznych okazało się, iż w całym okresie przynależności do strefy euro Grecja nie spełniała kryteriów konwergencji. Deficyt sektora finansów publicznych w każdym roku przekraczał wartość 3% PKB, a dług publiczny poziom 60% PKB. Chociaż przyjęte zasady koordynacji polityki budżetowej w UE mają w swoim założeniu nie dopuścić do podobnej sytuacji, to jednak w praktyce okazały się one mało skuteczne. Celem głównym niniejszej pracy jest ukazanie polityki fiskalnej w Grecji w czasie kryzysu finansowego w latach 2007-2014, ze szczególnym uwzględnieniem jej wpływu na funkcjonowanie gospodarki tego kraju. Wybór tematu został podyktowany wagą tego zagadnienia dla przyszłości strefy euro. W pracy weryfikowano następującą tezę, iż kryzys Grecji spowodowany jest ekspansywną polityką rządu oraz światowym kryzysem finansowym. Głównemu celowi pracy zostały podporządkowane następujące cele szczegółowe: przedstawienie pojęcia, funkcji a także instrumentów polityki fiskalnej, zobrazowanie istoty i rodzajów kryzysu, określenie przyczyn kryzysu w strefie euro i metod jego przezwyciężania, diagnoza i ocena wybranych wskaźników makroekonomicznych Grecji. Wynikające z analizy materiałów i danych w części kończącej pracę zawarto najważniejsze wnioski. Opracowanie ma charakter teoretyczno-empiryczny. Do realizacji tematu wykorzystano źródła pierwotne, jak i wtórne. Ze źródeł pierwotnych najbardziej przydatne okazały się bazy danych Eurostatu oraz Trading Economics. Wtórne źródła obejmowały literaturę przedmiotu w formie książek oraz artykułów zawartych w zeszytach naukowych a także stronach internetowych. W pracy zastosowano metodę opisową oraz metodę analizy. Część zagadnień zobrazowano w formie graficznej w postaci wykresów. 5
ROZDZIAŁ I POJĘCIE I ZNACZENIE POLITYKI FISKALNEJ 1.1 Istota, funkcje i instrumenty polityki fiskalnej Dotychczas nie została podjęta próba sformułowania uniwersalnej definicji polityki fiskalnej. Termin ten nie jest zatem jednoznacznie rozumiany w literaturze przedmiotu. W polskiej literaturze ekonomicznej pojęcia polityka fiskalna i polityka budżetowa często używane są zamiennie. Poszczególni autorzy podają różne definicje polityki fiskalnej. Według M. Nasiłowskiego polityka fiskalna obejmuje wszystkie posunięcia rządu w sferze wpływów i wydatków budżetowych w celu uzyskania kontroli i wywarcia wpływu na ogólny poziom efektywności gospodarczej w kraju 1. N. Gajl rozumie politykę fiskalną znacznie szerzej, twierdzi, że obejmuje ona ogół zamierzonych działań finansowych, podejmowanych przez państwo, dla realizacji różnych zadań gospodarczych, wykorzystując w tym celu instrumenty finansowe, z których jednym są podatki 2. Definicja polityki fiskalnej zaproponowana przez Z. Fedorowicza określa politykę fiskalną jako dobór źródeł i metod gromadzenia dochodów publicznych dla osiągania celów społecznych i gospodarczych ustalonych przez właściwe organy publiczne i często utożsamia ją z polityką finansową państwa 3. Natomiast w teorii ekonomii i polityki gospodarczej wyrażany jest pogląd, że polityka fiskalna państwa polega na regulowaniu ogólnej wysokości i proporcji dochodów oraz wydatków państwa, może też wpływać na procesy realne w gospodarce, w tym także na jej możliwości rozwojowe a głównym celem polityki fiskalnej jest stabilizacja gospodarcza, czyli zapewnienie stabilności poziomu cen, pełnego zatrudnienia i zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Polityce fiskalnej, tak jak całym finansom publicznym, przypisuje się trzy podstawowe funkcje: alokacyjną, redystrybucji dochodów, stabilizacji gospodarki. W literaturze przedmiotu alokacyjną funkcję polityki budżetowej formułuje się jako dostarczanie dóbr publicznych, albo proces w którym wykorzystanie wszystkich zasobów jest dzielone między dobra prywatne i dobra publiczne, w którym ustala się strukturę tych dóbr 4. Ideą tej funkcji jest wpływanie na rozmieszczenie czynników wytwórczych pomiędzy sektor publiczny i prywatny oraz dalsza ich alokacja w obrębie tych sektorów, w celu uzyskania struktury podaży dóbr publicznych odpowiadającej preferencjom społecznym. Niezbędność alokacji poza rynkiem wynika z faktu, iż nie wszystkie potrzeby społeczne mogą być zaspokojone przez mechanizm rynkowy. Można przyjąć, że taka alokacja może służyć do zwiększania ogólnej efektywności zasobów w gospodarce 5. Kapitał przejmowany przez państwo z sektora prywatnego zmienia swoje pierwotne przeznaczenie i tworzy nową strukturę wydatków inwestycyjnych i konsumpcyjnych. 1 Nasiłowski M., 2007: System rynkowy. Podstawy mikro i makroekonomii, Wydawnictwo KeyText, Warszawa, s. 209. 2 Gajl N., 1988: Instrumenty finansowe w zarządzaniu gospodarką narodową, PWE, Warszawa, s. 14. 3 Fedorowicz Z., 1998: Podstawy teorii finansów, Poltext, Warszawa, s. 11. 4 Musgrave R.A., Musgrave P.B., 1989: Public finance in theory and pracitice, McGraw Hill International Editions, New York, s. 6. 5 Szczęsny W., 2001: Firma w otoczeniu fiskalnym, Difin, Warszawa, s. 30. 6
Redystrybucyjna funkcja polityki fiskalnej polega na świadomym oddziaływaniu państwa na korygowanie podziału dochodów, jakie powstają pierwotnie w ramach działania procesów rynkowych oraz na ich ostateczny kształt. W praktyce można wyróżnić bezpośrednie jak i pośrednie sposoby realizacji tej funkcji. Bezpośrednia redystrybucja dochodów pieniężnych realizowana jest za pomocą pieniężnych transferów socjalnych oraz systemu podatków. Bezpośrednia korekta dochodów, stworzonych w pierwszym etapie podziału dochodu narodowego, następuje poprzez ich redukowanie oraz ich uzupełnianie. Druga, pośrednia funkcja polega na bezpłatnym lub częściowo odpłatnym zaspokajaniu określonych potrzeb w ramach usług społecznych oraz zróżnicowaniu obciążeń podatkami konsumpcyjnymi nabywanych dóbr. Do pośredniego sposobu realizacji funkcji redystrybucyjnej polityki fiskalnej można zaliczyć oddziaływanie na warunki kształtowania się pierwotnego podziału dochodu narodowego. W tej sytuacji przedmiotem oddziaływania nie jest redystrybucja dochodów pieniężnych a kształtowanie warunków ich rynkowego podziału. Bezpośredni i pośrednie metody realizacji funkcji redystrybucyjnej polityki budżetowej stosuje się łącznie, obie powinny zapewniać przyspieszenie wzrostu gospodarczego oraz wzrost efektywności gospodarki. Ważnym zadaniem polityki fiskalnej jest także stabilizowanie gospodarki. Stabilizacyjne zadania polityki fiskalnej polegają na wykorzystaniu polityki budżetowej jako instrumentu utrzymania wysokiego zatrudnienia, rozsądnego stopnia stabilności poziomu cen i odpowiedniej stopy wzrostu gospodarczego, z uwzględnieniem jej efektów dla bilansu płatniczego 6. Realizacja stabilizacyjnej funkcji polityki budżetowej sprowadza się do 7 : stworzenia warunków pełnego wykorzystania zdolności wytwórczych gospodarki, tworzenia możliwości gromadzenia oszczędności pieniężnych poprzez optymalizację obciążeń podatkowych, redukowania amplitudy wahań cyklu koniunkturalnego, walki ze skutkami bezrobocia i tworzenie nowych miejsc pracy, poprawy nadmiernego zróżnicowania dochodów społeczeństwa będącego wynikiem bezwzględnie działającego mechanizmu rynkowego, osłabienia negatywnych skutków ubocznych działalności podmiotów rynkowych, które kierują się przeważnie motywem zysku. Każde państwo, by móc skutecznie wypełniać powierzone mu zadania społecznogospodarcze, musi zostać wyposażone w niezbędne do realizacji zakładanych celów instrumentarium i adekwatne zasoby finansowe. Skuteczna realizacja zadań polityki fiskalnej wymaga jednoczesnego stosowania wzajemnie oddziałujących na siebie instrumentów polityki fiskalnej i polityki pieniężnej 8. Instrumenty polityki fiskalnej inaczej nazywane narzędziami są to regulacje prawne wykorzystujące możliwość kształtowania podatków, wydatków, deficytu budżetowego oraz ekonomiczne związki pomiędzy wielkościami a gospodarką. 6 Musgrave R. A., Musgrave P. B., 1989: Public finance, s. 6. 7 Owsiak S., 2005: Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 283. 8 Sosnowski M., 2005: Podatkowe instrumenty polityki fiskalnej państwa a rozwój przedsiębiorczości [w:] Funkcjonowanie gospodarki polskiej w warunkach integracji i globalizacji, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Naukowe Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 178. 7
Do realizacji zakładanych celów polityki fiskalnej wykorzystuje się poszczególne narzędzia: narzędzia strony dochodowej: podatki, cła, opłaty narzędzia strony wydatkowej: zasiłki dla bezrobotnych, wydatki związane z tworzeniem nowych miejsc pracy i finansowaniem programów zmiany kwalifikacji zawodowych, wydatki promujące restrukturyzację gospodarki, wydatki promujące rozwój drobnej przedsiębiorczości, wydatki na roboty publiczne, poręczenia i gwarancje dla podmiotów zaciągających pożyczki, deficyt budżetowy, dług publiczny. 1.2 Charakter polityki fiskalnej Rozróżniamy dwa warianty polityki fiskalnej: ekspansywną i restrykcyjną, aktywna i pasywną. Państwo może prowadzić ekspansywną politykę fiskalna lub restrykcyjną. Ekspansywna polityka fiskalna polega na obniżaniu podatków, zwiększaniu wydatków na konsumpcję i inwestycje lub finansowaniu deficytu budżetu państwa za pomocą długu publicznego, który powstaje przy sprzedaży obligacji skarbowych na rynku kapitałowym. Z deficytem budżetowym mamy do czynienia, gdy wydatki rządowe na cele konsumpcyjne i inwestycyjne są większe niż wpływy do budżetu z tytułu podatków. Wydatki mogą być większe dzięki temu, iż państwo angażuje czasowo wolne środki pieniężne w zwiększanie popytu globalnego oraz sprzedaje różnym instytucjom i obywatelom obligacje skarbowe 9. Celem polityki ekspansywnej jest pobudzanie zagregowanego popytu. Zdaniem keynesistów prowadzi to do zwiększenia produkcji, zatrudnienia i nakręcania koniunktury. Monetaryści twierdzą, iż jest to skuteczne tylko w krótkim okresie, natomiast w długim produkcja i zatrudnienie z powrotem zmniejszą się do poziomu naturalnego, wzrośnie zaś inflacja. Przedstawiciele nowej klasycznej makroekonomii uważają, że ekspansywna polityka fiskalna w ogóle nie prowadzi do zwiększenia zagregowanego popytu, gdyż wzrost wydatków państwa, to spadek wydatków prywatnych. Tym samym jest ona bezcelowa. Cele restrykcyjnej polityki fiskalnej są odwrotne do celów polityki ekspansywnej. Ogranicza ona zagregowany popyt zwiększając stawki podatkowe, obniżając wydatki publiczne, likwidując ulgi. Konsekwencją restrykcyjnej polityki fiskalnej jest polepszenie sytuacji finansów publicznych. Restrykcyjna polityka powinna być prowadzona w okresach ożywienia aby ograniczyć zjawiska inflacyjne. Politykę fiskalną podzielić można na politykę aktywną związaną z działaniami państwa, oraz pasywną wynikającą z istnienia automatycznych stabilizatorów koniunktury 10. Wyżej wymienione rodzaje polityki fiskalnej mają odrębny charakter oraz przyczyny występowania. 9 Nasiłowski M., 2007: System rynkowy, s. 401. 10 Krajewski P., Piłat K., Mackiewicz M., Ocena wpływu cykliczności polityki fiskalnej na synchronizację cyklu koniunkturalnego w Polsce i strefie euro, Materiały i Studia Zeszyt nr 266, s. 9. 8
Aktywna polityka fiskalna to bieżące, doraźne dostosowywanie decyzji państwa do zmiany warunków w gospodarce. Występuje ona, gdy rząd stosuje wybrane środki w celu: zapewnienia stabilizacji cen, przeciwdziałania cyklicznym fluktuacją, ograniczenia bezrobocia 11. Zaletą stosowania aktywnej polityki fiskalnej jest względna łatwość jej prowadzenia, jednak ten rodzaj polityki fiskalnej ma wielu przeciwników. Polityka ta krytykowana jest, przede wszystkim z powodu odstępów czasowych pomiędzy zaistniałym nowym stanem w gospodarce a rzeczywistą zmianą w ustawie i jej wykonywaniu. Aktywna polityka fiskalna może, ze względu na sposób posługiwania się jej instrumentami, mieć charakter ekspansywny lub restrykcyjny. Działania ekspansywne nastawione są przede wszystkim na przezwyciężanie zjawisk recesyjnych w gospodarce. Państwo poprzez obniżenie podatków i/lub zwiększenie wydatków przyczynia się do wzrostu zagregowanego popytu. Działania restrykcyjne mają charakter przeciwny. Restrykcyjna polityka fiskalna związana jest z interwencją państwa, która ma za zadanie ograniczenie zjawisk inflacyjnych. Polityka pasywna polega na ustaleniu takich stałych regulacji prawnych, które będą dostosowywały narzędzia polityki fiskalnej automatycznie do zmian warunków w gospodarce Należą do nich automatyczne stabilizatory takie jak: progresywne podatki dochodowe, podatki pośrednie, zasiłki dla bezrobotnych i inne świadczenia społeczne, programy stabilizacji dochodów w rolnictwie 12. Działanie tych stabilizatorów jest bardzo ważne np.: w USA w ostatnich pięćdziesięciu latach zbudowano system ubezpieczeń od bezrobocia ( unemployment insurance -UI). Jego działanie polega na tym, iż zatrudnieni zaczynają pobierać świadczenia ubezpieczeniowe wkrótce po zwolnieniu z pracy. Z chwilą gdy znów znajdą zatrudnienie, wypłaty ustają. Amerykański system UI inwestuje fundusze w gospodarkę albo odprowadza je, co ma wpływ antycykliczny i stabilizujący. Podobne cechy można dostrzec w wielu programach pomocy społecznej 13. Automatyczne stabilizatory wbudowane w system fiskalny nigdy nie wyrównują w pełni niestabilności ale przyczynią się do zredukowania pewnej części każdej fluktuacji gospodarczej 14. Dzięki nim gospodarka sama stabilizuje się na poziomie dochodu narodowego zapewniającym wysokie zatrudnienie, dzieje się to bez straty czasu oraz bez ingerencji rządu. 1.3 Polityka fiskalna w europejskiej unii walutowej Przystąpienie kraju do unii walutowej niesie istotne konsekwencje dla jego polityki fiskalnej. W obliczu braku autonomicznej polityki pieniężnej, zmienia się rola polityki fiskalnej jako narzędzia polityki gospodarczej, podlegającej suwerennym decyzjom władz państw członkowskich. Wynik tych decyzji, podejmowanych przede wszystkim pod wpływem indywidualnych warunków gospodarczych i społecznych, ma ważne konsekwencje dla sytuacji makroekonomicznej pozostałych państw członkowskich. Z uwagi na fakt, iż 11 Owsiak S., 2002: Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 286. 12 Tamże, s. 287. 13 Samuelson P. A., Nordhaus W. D., 2000: Ekonomia 1, Wydawinctwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 281. 14 Tamże, s. 290. 9
polityka fiskalna ma duży wpływ na trwałość i funkcjonowanie wspólnej waluty, państwa należące do strefy euro zobowiązały się do jej prowadzenia zgodnie z pewnymi regułami 15. Wymagania dotyczące polityki fiskalnej w odniesieniu do krajów europejskich zostały określone w Traktacie z Maastricht o funkcjonowaniu UE, następnie regułach Paktu Stabilności i Wzrostu. Z tego też względu uznaje się, iż podstawowe zasady fiskalne w UE mają charakter ponadnarodowy 16. Zgodnie z Traktatem, dług krajów członkowskich nie powinien przekraczać poziomu 60% PKB w, a deficyt sektora finansów powinien kształtować się na poziomie niższym niż3% PKB, jego przekroczenie jest dopuszczalne w przypadku, gdy jest ono przejściowe lub gdy spadek ma charakter stały i jest bliski odpowiedniej wartości referencyjnej. Ponadto, ani kraje członkowskie, ani Wspólnota Europejska, nie odpowiadają za zadłużenie innych członków. Przekroczenie wielkości przyjętych jako kryteria fiskalne uruchamia procedurę nadmiernego deficytu (Excessive Deficit Procedure- EDP). W ramach EDP państwo musi podejmować działania w celu obniżenia deficytu, a w przypadku braku takich działań, może być nałożona na ten kraj sankcja m.in. złożenie nieoprocentowanego depozytu. W 1997 r. regulacje te zostały uzupełnione Paktem Stabilności i Wzrostu. Jednym z podstawowych celów Paktu było dalsze umocnienie i utrwalenie niezbędnej dyscypliny polityki fiskalnej po utworzeniu Unii Gospodarczo-Walutowej. Nałożył zobowiązanie na państwa członkowskie, aby docelowy wskaźnik salda strukturalnego był zerowy lub dodatni. W dłuższym czasie oznaczyłoby to odejście od polityki znacznych budżetów i zrównoważenie sald budżetowych 17. Warto zwrócić uwagę, iż przed 1999 r. spełnianie narzuconych przez UE kryteriów fiskalnych było niezbędne do przyjęcia przez dane państwo wspólnej waluty. Po wstąpieniu do strefy euro przekroczenie obowiązujących limitów nie mogło już wykluczyć kraju z unii walutowej. Ważnym krokiem nad wzmocnieniem zarządzania gospodarczego było przyjęcie w 2011 roku pakietu sześciu unijnych aktów prawnych zwanych jako sześciopak. Pakiet składa się z pięciu aktów prawnych i jednej dyrektywy: 1. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1173/2011 z dnia 16 listopada 2011 r. w sprawie skutecznego egzekwowania nadzoru budżetowego w strefie euro; 2. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1174/2011 z dnia 16 listopada 2011 r. w sprawie środków egzekwowania korekty nadmiernych zakłóceń równowagi makroekonomicznej w strefie euro; 3. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1175/2011 z dnia 16 listopada 2011 r. zmieniające rozporządzenie Rady (WE) nr 1466/97 w sprawie wzmocnienia nadzoru pozycji budżetowych oraz nadzoru i koordynacji polityk gospodarczych; 15 Giżyński J., 2012: Teoretyczne aspekty dyscyplinowania polityki fiskalnej w państwach należących do Unii Gospodarczej i Walutowej, Zarządzanie i finanse, R. 10, nr 2, cz. 1, Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego 2012, s. 31. 16 Postuła M., 2011: Reguły fiskalne na świecie i w Polsce, Master of Business Administration 5/2011, Akademia Leona Kożmińskiego, s. 41-42. 17 Skiba L., 2014: Polityka fiskalna w unii, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. P. Kowalski, G. Tchorek, J. Górski, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Narodowy Bank Polski, s. 143. 10
4. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1176/2011 z dnia 16 listopada 2011 r. w sprawie zapobiegania zakłóceniom równowagi makroekonomicznej i ich korygowania; 5. Rozporządzenie Rady (UE) nr 1177/2011 z dnia 8 listopada 2011 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1467/97 w sprawie przyspieszenia i wyjaśnienia procedury nadmiernego deficytu; 6. Dyrektywa Rady 2011/85/UE z dnia 8 listopada 2011 r. w sprawie wymogów dla ram budżetowych państw członkowskich 18. Sześciopak zaostrza reguły zarządzania gospodarczego w UE, tworzy system wczesnego ostrzegania, który ma zminimalizować ryzyko powtórki greckiego kryzysu. Pakiet przewiduje bardziej automatyczne sankcje dla krajów nieprzestrzegających trzymającego w ryzach finanse publiczne Paktu Stabilności i Wzrostu. Akty legislacyjne dają Komisji Europejskiej możliwość egzekwowania od rządów zaleceń dotyczących polityki budżetowej i szybkiego zwalczania nierównowagi gospodarczej. Według nowych regulacji, procedura nadmiernego deficytu będzie mogła być wszczęta nawet wtedy, gdy deficyt nie przekracza 3 proc. PKB, ale dług publiczny przekroczy 60 proc. Ponadto w marcu 2012 roku podpisano Pakt Fiskalny, który służy zaostrzeniu reguł prowadzenia polityki fiskalnej w strefie euro. Pakt ten to umowa międzynarodowa zawarta przez 25 z 27 państw członkowskich Unii Europejskiej. Na uczestnictwo w pakcie fiskalnym nie zgodziła się Wielka Brytania i Czechy, co spowodowało, iż decyzje dotyczące polityki fiskalnej będą zapadały w gronie 25 państw UE a główne zapisy aktu, będą dotyczyły głównie krajów eurolandu, które decyzje będą podejmowały we własnym gronie. Najważniejszymi założeniami paktu fiskalnego jest 19 : utrzymywanie przez państwa deficytu budżetowego poniżej 3 proc. PKB i długu publicznego poniżej 60 proc. PKB, nowa reguła wydatkowa roczny deficyt strukturalny poniżej 0,5 proc. nominalnego PKB, zwiększona kontrola Brukseli nad pilnowaniem dyscypliny finansowej, automatyczne sankcje za nadmierny deficyt budżetowy, wysokości kary finansowej do 0,1 proc. PKB kraju ma orzekać Trybunał Sprawiedliwości UE, dochody z kar mają zasilać nowy fundusz ratunkowy dla strefy euro, z unijnych funduszy pomocowych będą mogły korzystać tylko te państwa, które podpiszą pakt. Zapisy Traktatu z Maastricht i Paktu Stabilności i Wzrostu były przez kilkanaście ostatnich lat przedmiotem licznych analiz, dyskusji, krytyki i modyfikacji. Przyjęty w 2012 roku Pakt Fiskalny jest pierwszym krokiem w kierunku konsolidacji polityki fiskalnej UE i stworzenia Europejskiego Funduszu Walutowego. Stworzone reguły fiskalne powinny pozwalać na realizację programu gospodarczego rządu przy z góry zaprojektowanych ramach, zapewniających utrzymanie makroekonomicznej stabilności. Nie da się zapomnieć, że podobne zasady, ustalone Traktatem z Maastricht, miały być przestrzegane przez państwa strefy euro lecz ciągle były nieprzestrzegane. Podobnie może być i w tym przypadku. 18 Barcz. J., 2013: Reforma strefy euro Unii Europejskiej na drodze do sankcji i konsolidacji, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa, s. 2. 19 Cukiernik T., 2012: Pakiet fiskalny zabiera suwerenność finansową, Najwyzszy czas, nr 7, s. 20. 11
A wtedy na nic zdadzą się nawet najbardziej ostre reguły wydatkowe, uchwalone i zatwierdzone na najwyższym unijnym szczeblu. 12
ROZDZIAŁ II KRYZYS FINANSOWY- PODSTAWOWE POJĘCIA 2.1 Istota kryzysu finansowego Charakterystyczną cechą gospodarki każdego kraju jest jej cykliczność i związane z nią, następujące po sobie wzrosty i spadki koniunkturalne, a kryzysy są jej nieodłącznym elementem. Globalizacja doprowadziła do bardzo dużej otwartości gospodarek, co powoduje przemieszczanie się pomiędzy nimi wszelakich zjawisk ekonomicznych zarówno pozytywnych, jak i tych negatywnych. Doprowadziła ponadto do tego, że zjawiska kryzysowe są coraz silniejsze, bardziej odczuwalne a także szybciej przenoszą się pomiędzy poszczególnymi krajami. Jednym z negatywnych zjawisk ekonomicznych jest właśnie kryzys finansowy. W literaturze przedmiotu spotykamy się z różnymi interpretacjami słowa kryzys. Kryzys nie jest zjawiskiem ani pozytywnym, ani pożądanym 20. Pod tym terminem kryją się zarówno załamania gospodarcze spowodowane błędnymi decyzjami władz monetarnych, rządów, czy też wywołane działaniami spekulantów, jak i naturalne recesje powiązane z przebiegiem cyklu koniunkturalnego, który można sformułować jako wahania gospodarcze zamknięte w określonych ramach, to znaczy jako okres od jednej hossy, przez maksymalną recesję, zwaną bessą, do drugiej hossy 21. Kryzysem można także nazwać gwałtowną zmianę, załamanie, które powstało na rynku finansowym, powiązane z brakiem płynności i niewypłacalności jednostek uczestniczących w tym rynku, zmuszające władze publiczne do interwencji 22. Jeszcze inną interpretacje proponuje E. Chrabonszczewska według której kryzys to załamanie koniunktury prowadzące do znacznego spadku produkcji i tym samym do zmniejszenia tempa wzrostu gospodarczego 23. Kryzysy mogą występować na mniejszych bądź większych obszarach, oraz pojawiać się w różnych sektorach. Przyczyny ich powstania są różne, tak samo jak przebieg oraz skutki. Liczne opracowania wskazują na to, iż większość kryzysów wpisuje się w jeden klasyczny model przebiegu cyklu koniunkturalnego. W poniższej tabeli (tab. 1) ukazane są rodzaje kryzysów. 20 Adamczyk M., 2012: Współczesny kryzys finansowy- przyczyny i konsekwencje dla gospodarki światowej, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego, nr 31, s.13. 21 Filar D., Rzońca A., Wójtowicz G., 2007: Ekonomia po polsku, Wyd. CeDeWu Sp. z o.o.,warszawa, s. 239-240. 22 Miklaszewski S., 2003: Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Wyd. Difin, Warszawa, s. 99. 23 Chrabonszczewska E.,2005: Międzynarodowe organizacje finansowe, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa, s. 315. 13
Rodzaje kryzysów według różnych kryteriów występowania Tabela1. Kryterium podziału Rodzaje kryzysów Sektor w którym występuje kryzys bankowe finansowe walutowe giełdowe gospodarcze zadłużeniowe Obszar występowania kryzysu globalne narodowe regionalne Sposób powstania kryzysy systemu bankowego, najgroźniejszy rodzaj kryzysów, związany z sytuacją kiedy system bankowy danego kraju nie jest w stanie wypełniać swej funkcji kredytowej, a wszystkie lub część banków jest niewypłacalna i wstrzymują regulowanie zobowiązań kryzysy spekulacyjne spowodowane kluczowymi działaniami jednostek spekulujących cenami lub wskaźnikami giełdowymi, kryzysy jednostkowe spowodowane stratami poniesionymi przez pojedyncze instytucje finansowe Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Adamczyk, Współczesny kryzys finansowy- przyczyny i konsekwencje dla gospodarki światowej, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego 2012, nr 3, s. 15 F.S. Miszkin określa kryzys finansowy jako sytuację, w której pojawiają się poważne zakłócenia na rynku finansowym którym towarzyszy spadek cen aktywów oraz upadłości wielu instytucji finansowych i niefinansowych 24. MFW definiuje kryzys finansowy jako okoliczność, w której znaczna grupa instytucji finansowych posiada aktywa o wartości rynkowej niższej od ich zobowiązań, co wiąże się ze zmianami w ich portfelach, upadkiem niektórych instytucji finansowych oraz interwencją rządów 25. Dwie powyższe definicje opisują sytuację w sektorze finansowym pomijając gospodarkę, z którą system finansowy jest bardzo silnie powiązany. Znacznie szerzej kryzys finansowy definiuje encyklopedia zarządzania według, której kryzys finansowy to sytuacja, w której zachodzą natychmiastowe zmiany na rynku finansowym, związane z niedostateczną płynnością, niewypłacalnością rynkowych podmiotów, a także ze spadkiem produkcji lub pogłębieniem już występującego 24 Mishkin F.S., 1995: The economics of money, banking and financial markets, HarperCollins, s. 223. 25 Sundarajan V., Baliňo T.J.T, 1991: Banking crises: cases and issues, IMF, Washington, D.C., s. 3. 14
spadku. Efektem tych zmian jest załamanie podstawowej roli rynku finansowego, niekorzystne wybory powodują nieefektywne rozdzielenie funduszy do podmiotów, które mogą w sposób optymalny wykorzystać zasoby pieniężne 26. Ze względu na specyficzny związek systemu finansowego i gospodarki mówiąc o kryzysie finansowym należy łączyć jego występowanie oraz specyfikę z poziomem rozwoju gospodarczego oraz typem funkcjonującej w danym okresie gospodarki. Współczesny kryzys finansowy, który zaczął się w 2007 roku, nosi miano ogólnoświatowego kryzysu finansowego i bankowego. Pomimo, że zapoczątkowała go zła sytuacja na rynku pożyczek hipotecznych wysokiego ryzyka w USA bardzo szybko rozprzestrzenił się na inne sektory gospodarki a również kraje 27. 2.2 Przyczyny kryzysu finansowego w strefie euro Od przełomu lat 2009/2010 mamy do czynienia z kryzysem strefy euro, który stwarza nie tylko zagrożenie dla 17 krajów posiadających wspólną walutę, ale stanowi wyzwanie związane ze spójnością i funkcjonowaniem całej Unii Europejskiej. Stwarza także zagrożenie dla długoterminowego powodzenia ambitnego projektu, jakim jest wprowadzenie wspólnej waluty w większości krajów UE 28. Istota kryzysu strefy euro jest złożona i wielowątkowa, ponieważ jego ostrość wynika zarówno z określonych przesłanek historycznych i współczesnych, aspektów finansowo-ekonomicznych, prawno-politycznych i innych. Istnieje wiele przyczyn obecnego kryzysu strefy euro. Zapoczątkowała go zła sytuacja na rynku pożyczek hipotecznych wysokiego ryzyka w USA. W 2007 roku w Stanach Zjednoczonych pogłębiły się zamieszania na rynku nieruchomości. Kiedy okazało się, że sporo kredytów hipotecznych może być trudnych do odzyskania, gdyż osoby które je otrzymały miały zbyt niską zdolność kredytową, pojawił się napięcie w systemie bankowym. Ponieważ światowe rynki finansowe są mocno zintegrowane, napięcie to szybko przeniosło się na inne kraje świata, w tym do Europy 29. Załamanie koniunktury na świecie a także zaburzenia w systemie finansowym spowodowały wepchnięcie strefy euro w recesję. W tym samym czasie zadłużenie publiczne w krajach strefy euro osiągnęło stopień, który zaczął niepokoić uczestników rynków finansowych. Po pierwsze ważną przyczyną kryzysu w strefie euro było zaburzenie równowagi strukturalnej w gospodarce światowej, w której niektóre kraje stale wykazywały dodatni bilans płatniczy i zwiększały rezerwy, zaś inne miały ujemny bilans, w konsekwencji czego zadłużały się. Szybki wzrost eksportu Chin sprawił nagromadzenie olbrzymich rezerw, w skład których wchodzi m. in. nie tylko dług publiczny USA, ale także krajów europejskich w wysokości 630 miliardów dolarów, w tym obligacji rządu francuskiego, szacowanych na 200 miliardów dolarów 30. Rząd chiński dzięki wspieraniu eksportu, zaniżeniu wartość 26 Kryzys finasowy, http://mfiles.pl/pl/index.php/kryzys_finansow, 20.04.2015. 27 Łobejko S., 2012: Globalizacja a współczesny kryzys finansowy, Europejska Wyższa Szkoła Informatyczno- Ekonomiczna w Warszawie, Płońsk, s.4. 28 Kraciuk J., 2013: Kryzys finansowy strefy euro, Optimum. Studia ekonomiczne nr 4 (64), s. 1. 29 Narodowy Bank Polski, 2013: Kryzys w strefie Euro. Przyczyny, przebieg i perspektywy jego rozwiązania, Warszawa, s. 6. 30 Opolski K., Górski J., 2012: Perspektywy integracji ekonomicznej i walutowej w gospodarce światowej. Dokąd zmierza strefa euro, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 30. 15
chińskiego juana, niskiemu poziomowi konsumpcji w PKB Chin wynoszący tylko 36%, niskim płacom w chińskiej gospodarce, przyczynił się do nierównowagi w handlu tak w USA jak i UE. Po drugie przyczyną kryzysu jest brak spójności strefy euro, będący gwarantem skuteczności decyzji podejmowanych na szczeblu centralnym. Póki co kraje członkowskie różnią się zarówno polityką monetarną - różnice w systemach bankowych czy problem związany z niedopasowaniem stóp procentowych do sytuacji gospodarczej poszczególnych państw, polityką fiskalną- działania automatycznych stabilizatorów koniunktury, jak i innymi czynnikami makroekonomicznymi jak np. przebiegiem cykli koniunkturalnych czy strukturą gospodarki. Dane dotyczące kluczowych wskaźników ekonomicznych, decydujących o spójności strefy euro, ukazują jak słabo są wewnętrznie zintegrowane państwa. Badania wykorzystujące ponad 100 różnych wskaźników społecznych, ekonomicznych i politycznych zobrazowały, iż strefa euro jest najmniej spójną grupą państw przeznaczonych do stworzenia unii monetarnej, mniejsze różnice występują na terenie unii monetarnej utworzonej w Afryce Zachodniej, pod nazwą Union Économique et Monétaire Ouest Africaine (UEMOA), która obejmuje osiem krajów 31. Trzecią przyczyna kryzysu był fakt, że już w momencie tworzenia unia nie spełniała kryteriów optymalnego obszaru walutowego, ponieważ w przypadku wystąpienia szoków ekonomicznych nie posiadała instytucji pożyczkodawcy ostatniej instancji, nie zapewniała transferów wyrównawczych oraz nie gwarantowała mobilności siły roboczej. Państwa wstępujące do UGW musiały zrzec się prowadzenia narodowej polityki monetarnej na rzecz wspólnych działań koordynowanych przez Europejski Bank Centralny. Natomiast polityka fiskalna została w gestii państw członkowskich, co stwarzało kolejne kłopoty. Brak nadzoru finansowego prowadził do dezinformacji dotyczącej sytuacji finansowej między państwami członkowskimi strefy euro. Poczynania fiskalne rządów poszczególnych krajów nie były kontrolowane, ponieważ nie istniała ponadnarodowa instytucja upoważniona do tego typu kontroli. Stąd też ogromny deficyt budżetowy i dług publiczny Grecji czy Portugalii. Po czwarte ważnym wstrząsem dla strefy euro okazał się październik 2009 r., gdy nowy rząd Grecji ujawnił, iż kondycja gospodarki jego kraju jest krytyczna (deficyt budżetowy na poziomie 12,7% PKB). W roku 2010 uwaga Europy skupia się zwłaszcza na Grecji. Na początku starano się jedynie stymulować rząd grecki do podejmowania odpowiednich działań naprawczych. W maju 2010 r. interwencja na poziomie ponadnarodowym okazała się jednak koniecznością. Wówczas najsilniejsze ekonomicznie państwa strefy euro i Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) rozszerzyły Grecji dostęp do kredytów ratunkowych (pierwszy bailout 110 mld EUR). Przedsięwzięte działania oszczędnościowe, zarządzone w Grecji w zamian za udzielenie jej pomoc, dały w rezultacie efekty odwrotne od zamierzonych, gdyż nastąpiło całkowite załamanie wzrostu gospodarczego. Podwyżki podatków i cięcia wydatków osłabiły zaufanie rynku do greckiej gospodarki. Grecki program prywatyzacji i innych reform, który miał doprowadzić do spłacenia zadłużenia sięgającego 270 mld EUR budzi szereg wątpliwości. W efekcie okazało się, że kolejne podejmowane działania nie były 31 Białek N., 2014: Przyczyny wybuchu kryzysu strefy euro: rola polityki monetarnej USA oraz Europejskiego Banku Centralnego, WSIiZ Working Paper Serie WP 4, s. 5. 16
skuteczne. Następstwem instytucjonalnym tego okresu było utworzenie Europejskiego Funduszu Stabilności Finansowej 32. Po piąte kryzys wynika z zapisów traktatu Maastricht odnoszących się do pozycji EBC. Najistotniejszym celem, postawionym przed Europejskim Systemem Banków Centralnych, było utrzymanie stabilności cen. Podczas formułowania powyższego celu wskazywano, że nie ma tutaj równorzędnego zadania dotyczącego wspierania wzrostu gospodarczego w krajach członkowskich. Zakazane zostało także udzielanie przez EBC pożyczek na pokrycie deficytu lub jakichkolwiek innych kredytów instytucjom lub organom UE, władzom regionalnym państw członkowskich, rządom centralnym oraz nabywanie bezpośrednio od nich przez EBC lub też krajowe banki centralne ich papierów dłużnych. Po szóste, kryzys euro jest nie tyle kryzysem pieniądza a kryzysem długu publicznego. Kraje, takie jak Grecja, Hiszpania, Włochy, Irlandia, Portugalia nadmiernie zadłużyły się, czego powodem były sprzyjająco niskie stopy procentowe w strefie euro oraz niska inflacja. Powiększenie się długu publicznego jest nie tyko wynikiem decyzji ekonomicznych, ale przeważnie politycznych. Nauki polityczne twierdzą, że dług publiczny związany jest z funkcjonowaniem systemu politycznego jako takiego, cyklu politycznego w danym kraju i tłumacza, iż im mniejsze szanse ma dany rząd na reelekcje, tym bardziej zadłuża się. Rządy które są niezdolne do reform nie tylko nie redukują wydatków, ale także nie podwyższają podatków traktując dług publiczny, jako sposób zyskania wyborców i finansowania sektora publicznego 33. Podsumowując, pomimo ogólnoświatowych przyczyn załamania gospodarczego, kryzys, który opanował Europę był spowodowany głównie przez niewłaściwą konstrukcję strefy euro, co miało wpływ na inne czynniki kryzysogenne. Fakt, że w obecnym kształcie strefa euro nie wypełniała warunków optymalnego obszaru walutowego i nie była odporna na szoki asymetryczne nasiliło załamanie na rynku europejskim. Ponadto, nierozsądna i niekontrolowana przez żaden ponadnarodowy organ polityka fiskalna państw członkowskich doprowadziła do powstania ogromnych deficytów budżetowych i długów publicznych. Ogromne deficyty na rachunkach bieżących Grecji, Hiszpanii i Portugali powinny zostać dostrzeżone jako symptomy pojawiającej się, niepokojącej sytuacji, którą powinno się w jak najszybszym czasie rozwikłać poprzez zastosowanie właściwej polityki makroekonomicznej zachęcającej państwa do większych oszczędności. Kryzys uwidocznił niestabilność obecnie funkcjonującej unii monetarnej i uzmysłowił konieczność stworzenia filaru fiskalnego czy bankowego. 2.3 Narzędzia walki z kryzysem finansowym w państwach europejskich W obliczu kryzysu Unia Europejska podjęła rozmaite, zarówno doraźne jak i długofalowe działania na poziomie całej strefy euro w celu jego przezwyciężenia. Poniżej zostały podane najważniejsze z nich. 32 Rosińska-Bukowska M., 2012: Kryzys w strefie euro- wybrane aspekty makro i mikroekonomiczne, Acta Universitalis Lodziensis Folia Oeconomica 273, s. 348. 33 Opolski K., Górski J., 2012: Perspektywy integracji s. 31. 17
Po pierwsze, reakcją UE na globalny kryzys był przyjęty w 2008 r. Europejski Plan Naprawy Gospodarczej (EPNG). Plan oparty jest na pakcie stabilności i wzrostu oraz na Strategii Lizbońskiej na rzecz wzrostu i zatrudnienia. Proponuje on antycykliczną, makroekonomiczną reakcję na kryzys w formie szerokiego zakresu działań wspierających gospodarkę realną. W celu uniknięcia głębokiej recesji EPNG obejmuje natychmiastowy impuls budżetowy w wysokości 200 mld EUR (1,5% unijnego PKB), w tym rozszerzenie dyscypliny budżetowej ze strony państw członkowskich w wysokości 170 mld EUR (około 1,2% unijnego PKB) oraz wsparcie natychmiastowych działań ze środków unijnych w wysokości 30 mld EUR (około 0,3% unijnego PKB) oraz szereg wspólnych działań opartych na Strategii Lizbońskiej 34. Kolejnym ważnym działaniem było utworzenie w 2010 r. Europejskiego Mechanizmu Stabilizacji Finansowej oraz Europejskiego Instrumentu Stabilności Finansowe, których celem było przywrócenie stabilności finansowej w strefie euro 35. Instytucje te miały pozyskiwać fundusze na rynkach finansowych min. poprzez emisje obligacji dla państw, które same nie były w stanie tego zrobić, gdyż wymagano od nich zbyt wysokich odsetek. Następnie, z powodu braku możliwości zahamowania szybkiego narastania długu publicznego Grecja musiała przyjęcia maju 2010 r. warty110 mld euro pakiet pomocowy od Unii Europejskiej oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego 36. W zamian za to Grecja zobowiązała się do przeprowadzenia wielu niezbędnych reform. Wdrożenie reform miało być kontrolowane przez MFW oraz unijne instytucje, jednak to przedsięwzięcie nie rozwiązało greckich problemów. W 2011 r. UE udzieliła Grecji następny pakiet pomocowy w wysokości 130mld euro. Ze względu na zagrożenie, że konieczne będzie ratowanie kolejnych państw strefy euro, Europejski Bank Centralny wprowadził program skupu obligacji rządowych a także uruchomił program długoterminowych operacji refinansujących (LITRO). Za pośrednictwem tego programu dostarczył europejskim bankom nisko oprocentowane, długoterminowe pożyczki o wartości około 1 bln euro. W dalszej kolejności Komisja Europejska wraz z innymi instytucjami UE podjęła szereg prac nad wprowadzeniem regulacji prawnych i programów działania mających za zadanie pobudzenie popytu, wzmocnienie nadzoru gospodarczego i koordynacji oraz poprawę zarządzania w strefie euro. Wzmocniona została również kontrola nad sektorem finansowym dzięki powołaniu Europejskiej Rady Ryzyka Systemowego ( ESRB) i Europejskiego Urzędu Nadzoru Finansowego (EBA) 37. Podmioty te mają się przyczyniać do szybkiej identyfikacji pojawiających się ognisk ryzyka oraz zapobiegania narastania nierównowagi w europejskim systemie finansowym. Powyższe działania maja zapewnić wszystkim sektorom gospodarki stabilne i odpowiedzialne rynki finansowe i przywrócić do nich społeczne zaufanie. Europejski Bank Centralny by wzmocnić stabilizację w sektorze bankowym utworzył program bezpośrednich transakcji pieniężnych (OMT), którego zadaniem będzie w razie 34 Ministerstwo Gospodarki Sekretariat Ministra, 2009: Informacja dotycząca działań antykryzysowych podejmowanych w wybranych krajach świata, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, s. 6. 35 Kalendarium kryzysu w strefie euro i walki z nim, http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1136820/kalendarium_euro-crisis.pdf, 21.02.2015. 36 Bandulet B., 2011: Ostatnie lata euro, Wektory, Wrocław, s. 85-90. 37 Narodowy Bank Polski, 2013: Kryzys w strefie s. 24. 18
wystąpienia potrzeby wykupywanie obligacji zagrożonych krajów strefy euro. Jednocześnie uruchomił trwały mechanizm pomocy dla tych krajów nazwany Europejskim Mechanizmem Stabilności, który ma zastąpić EFSF I EFSM. Powyżej wymienione działania to tylko najważniejsze jakie Unia Europejska podjęła mając na celu zarówno walkę z kryzysem jak i zapobieganiu jego występowania w przyszłości. Było to możliwe dzięki szerokim kompetencjom UE jak również mobilizacji państw do pokonania kryzysu razem. 19
ROZDZIAŁ III PODSTAWOWE WSKAŹNIKI MAKROEKONOMICZNE GRECJI W CZASIE KRYZYSU FINANSOWEGO 3.1 Uwarunkowania rozwoju gospodarczego Grecja to państwo położone w południowo-wschodniej Europie. Obejmuje południową część Półwyspu Bałkańskiego oraz 114 wysp na Morzu Egejskim i Jońskim, z których największe to Kreta, Eubea, Cyklady, Sporady, Wyspy Jońskie. Zajmuje obszar 131 957 km2, oraz liczy ok. 11 290 067 osób 38. Graniczy z czterema państwami, Albanią, Republiką Macedonii i Bułgarią od północy, oraz Turcją od wschodu. 80 % powierzchni Grecji to tereny górzyste, a najwyższym szczytem w kraju jest Olimp 2 917 m n.p.m. Grecja- położenie w Europie Rysunek 1. Źródło: http://imgpol.com/galeria/europa-mapa, 25.03.2015. Kraj ten ma długą historię i bogate dziedzictwo kulturowe. Uważany jest za spadkobierczynię starożytnej Grecji, stanowiącej kolebkę całej cywilizacji zachodniej, miejsce narodzin demokracji, filozofii, igrzysk olimpijskich, wielu podstawowych twierdzeń matematycznych, zachodniej literatury, historiografii, politologii, oraz teatru, zarówno komedii, jak i dramatu. Świadectwo tej spuścizny stanowi 17 obiektów dziedzictwa kulturowego UNESCO. Nowożytne państwo greckie zostało utworzone w efekcie zwycięskiego powstania przeciwko rządom otomańskim. Grecja należy do słabiej rozwiniętych krajów UE a wiodącą rolę w jej gospodarce odgrywają sektory usługowe (transport morski, turystyka, telekomunikacja, handel, obrót nieruchomościami, bankowość, usługi publiczne), wytwarzające łącznie ok. 80,1% PKB, przemysł ok. 16% PKB (w tym produkcja art. rolno-spożywczych, przemysł obuwniczy, tekstylny, metalowy, chemiczny, cementowy) oraz rolnictwo 3,8% PKB (uprawa zbóż, 38 Informacje o kraju, http://www.informatorekonomiczny.msz.gov.pl/pl/europa/grecja/grecja, 26.02.2015. 20
bawełny, tytoniu, buraków cukrowych, pomidorów, oliwek, winogron, owoców cytrusowych, hodowla owiec i bydła). Główne rynki eksportowe dla greckiej gospodarki to Turcja, Włochy i Niemcy, a w przypadku importu Rosja, Niemcy i Włochy. Według raportu World Economic Forum The Europe 2020 Competitiveness Report: Building a More Competitive Europe 2014 wśród UE-28, Grecja zajmuje 26. pozycję wyprzedzając - w rankingu konkurencyjności - jedynie Bułgarię i Rumunię. Jest też krajem o stosunkowo słabym poziomie integracji z gospodarką światową. Pod względem konkurencyjności gospodarki, Grecja zajmuje jedno z ostatnich miejsc w Unii Europejskie wpływ na to mają m.in.: dominacja sektora publicznego (40% PKB), nadmierna biurokracja, powiązanie świata polityki z gospodarką, niewydolność systemu podatkowego, przestępstwa gospodarcze i korupcja 39. Od 1981r. Grecja jest członkiem Unii Europejskiej a od 2002 r. należy do strefy euro. Walutą obowiązującą w Grecji jest euro (EUR). Poprzednia waluta drachma została wycofana z obiegu 28 lutego 2002 r 40. Jest też członkiem wielu organizacji międzynarodowych min.: Paktu Północnoatlantyckiego, Organizacji Narodów Zjednoczonych, której jest założycielem, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Organizacji Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego. Od początku członkowstwa Grecja jest jednym z największych beneficjentów funduszy strukturalnych i funduszu spójności UE. Tym niemniej wsparcie to w ograniczonym stopniu wpływa na poprawę jej sytuacji gospodarczej. 3.2 Analiza danych makroekonomicznych gospodarki Grecji w latach 2007-2014 3.2.1 Wzrost gospodarczy W teorii ekonomii pojęcie wzrost gospodarczy służy do opisywania zmian ilościowych, a nie jakościowych. Jest to powiększanie się z okresu na okres podstawowych wielkości gospodarczych, takich jak: produkcja, dochód, konsumpcja, akumulacja. Wysokie i stabilne tempo wzrostu gospodarczego jest nadrzędnym celem polityki gospodarczej wszystkich krajów. Mierniki wzrostu gospodarczego to tempo zmian: produktu krajowego brutto (PKB), produktu narodowego brutto (PND), dochodu narodowego, wielkość produktu PKB przypadająca na jednego mieszkańca ( PKB per capita). W celu zobrazowania poziom wzrostu gospodarczego w Grecji w latach 2007-2014 posłużę się powszechnie stosowaną miarą wzrostu gospodarczego a mianowicie Produktem Krajowym Brutto. PKB to wartość rynkowa wszystkich finalnych dóbr i usług, 39 Grecja podstawowe informacje, http://rig.katowice.pl/files/wsp%c3%b3%c5%82praca%20mi%c4%99dzynarodowa/40.%20grecja.pdf, 26.02.2015. 40 Grecja informacje ogólne, http://www.wirtualnagrecja.pl/grecja-informacje-podstawowe/grecja-informacjepodstawowe-hymn-flaga-waluta.html, 26.02.2015. 21
% wytworzonych w kraju w danym okresie 41. Wykres 1 obrazuje roczne tempo wzrostu Produktu Krajowego Brutto w Grecji w latach 2007-2014. Roczne tempo wzrostu PKB w Grecji w latach 2007-2014 (%) Wykres 1. 6 4 2-4 -6-8 3,5 0-0,2 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015-2 -3,1-4,9-4,4-7,1-6,4 Lata 0,6 Wartość PKB Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://euro-dane.com.pl/grecja, 05.03.2015. Wzrost gospodarczy, mierzony wskaźnikiem PKB, prze wiele lat w Grecji utrzymywał się na poziomie 3-4%. Ukazuje to rok 2007 gdzie wartość PKB wynosiła 3,5%, do tego roku w Grecji utrzymywała się tendencja zwyżkowa tego miernika. Grecja do 2008r. nazywana była zieloną wyspą i nawet w warunkach światowego kryzysu finansowego wykazywała dodatnie tempo wzrostu gospodarczego (+1%). Rosnący produkt krajowy brutto odwracał uwagę opinii publicznej od narastających problemów w finansach publicznych. 42 W 2008 roku nastąpiło odwrócenie tendencji i gospodarka Grecji zanotowała spadek PKB, który wyniósł -0,2 %. Średnioroczna wartość PKB w 2009 roku wynosiła -3.1 %. W 2010 odnotowano wartość PKB na poziomie -4,9%. Wykres 1 wskazuje, że przez kolejne latach trend spadkowy tego miernika utrzymywał się. W 2011 roku wartość PKB Grecji wynosiło - 7,1%, było to apogeum spadku PKB w analizowanym okresie, a zarazem czwarty rok recesji, który przyniósł najgorsze wyniki dla gospodarki tego kraju. Głównym powodem tak dużego spadku się greckiego PKB jest zmniejszenie się produkcji przemysłowej i obrotów handlowych. Do recesja na rynku gospodarczym, przyczynił też efekt ograniczania wydatków przez rząd, który musi zmniejszać deficyt i poziom zadłużenia, by otrzymać kolejną transzę ratunkowej pożyczki od MFW i krajów strefy euro. Pożyczyły one Grecji 240 mld euro, bez których Ateny musiałyby ogłosić bankructwo. Jednak wypłata poszczególnych transz jest uzależniona od reform, jakie miała przeprowadzić Grecja. W 2012 roku w gospodarce Greckiej, PKB zmniejszył się do poziomu - 6,4%. Rok 2013 był szóstym rokiem recesji w Grecji. Jednak zauważalna jest poprawa sytuacji gospodarczej, wartość PKB, która w 2013 roku wyniosła -4,4% w stosunku do -6,4 % w 2012 roku i -7,1% w 2011. Niemniej wartość PKB za 2013 rok pozostała nadal ujemna. W 2014 roku Grecja po raz pierwszy od 6 lat nie 41 Mankiw N. G., Taylor M. P., 2009: Makroekonomia, PWE, Warszawa, str. 29. 42 Kryzys w Grecji był do przewidzenia, http://www.koniunktura.com/artykul/open/id/4, 05.03.2015. 22