NOTES CHEMICZNY DZIENNIK LABORATORYJNY UCZEŃ: Nauczyciel: Numer grupy: Rok szkolny 2012/2013 Nr Temat ćwiczenia Data Nr sali 1 Proste techniki laboratoryjne (str. 9) 113/115 2 Chemia środków czystości (str. 17) 113/115 3 Chemia gleby (str. 27) 113/115 4 Minerały i tworzywa pochodzenia mineralnego (str. 35) 113/115 5 Chemia w kuchni (str. 45) 113/115
Oznakowania substancji niebezpiecznych Symbol Znaczenie Oznaczenie na etykiecie Znak ostrzegający C substancja żrąca E substancja wybuchowa F substancja wysoce łatwopalna F+ substancja skrajnie łatwopalna O substancja utleniająca T substancja toksyczna T+ substancja bardzo toksyczna Xi substancja drażniąca Xn substancja szkodliwa N substancja niebezpieczna dla środowiska
ZWROTY WSKAZUJĄCE RODZAJ ZAGROŻENIA ORAZ ICH NUMERY [zagrożenia R] R1 - Produkt wybuchowy w stanie suchym. R2 - Zagrożenie wybuchem wskutek uderzenia, tarcia, kontaktu z ogniem lub innymi źródłami zapłonu. R3 - Skrajne zagrożenie wybuchem wskutek uderzenia, tarcia, kontaktu z ogniem lub innymi źródłami zapłonu. R4 - Tworzy łatwo wybuchające związki metaliczne. R5 - Ogrzanie grozi wybuchem. R6 - Produkt wybuchowy z dostępem i bez dostępu powietrza. R7 - Może spowodować pożar. R8 - Kontakt z materiałami zapalnymi może spowodować pożar. R9 - Grozi wybuchem po zmieszaniu z materiałem zapalnym. R10 - Produkt łatwo palny. R11 - Produkt wysoce łatwo palny. R12 - Produkt skrajnie łatwo palny. R14 -Reaguje gwałtownie z wodą. R15 - W kontakcie z wodą uwalnia skrajnie łatwopalne gazy. R16 - Produkt wybuchowy po zmieszaniu z produktami utleniającymi. R17 - Samorzutnie zapala się w powietrzu. R18 - Podczas stosowania mogą powstawać łatwopalne lub wybuchowe mieszaniny par z powietrzem. R19 - Może tworzyć wybuchowe nadtlenki. R20 - Działa szkodliwie przez drogi oddechowe. R21 - Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą. R22 - Działa szkodliwie po połknięciu. R23 - Działa toksycznie przez drogi oddechowe. R24 - Działa toksycznie w kontakcie ze skórą. R25 - Działa toksycznie po połknięciu. R26 - Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe. R27 - Działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą. R28 - Działa bardzo toksycznie po połknięciu. R29 - W kontakcie z wodą uwalnia toksyczne gazy. R30 - Podczas stosowania może stać się wysoce łatwo palny. R31 - W kontakcie z kwasami uwalnia toksyczne gazy. R32 - W kontakcie z kwasami uwalnia bardzo toksyczne gazy. R33 - Niebezpieczeństwo kumulacji w organizmie. R34 - Powoduje oparzenia. R35 - Powoduje poważne oparzenia. R36 - Działa drażniąco na oczy. ŁĄCZONE ZWROTY R R14/15 - Reaguje gwałtownie z wodą, uwalniając skrajnie łatwo palne gazy. R15/29 - W kontakcie z wodą uwalnia skrajnie - łatwo palne, toksyczne gazy. R20/21 - Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą. R20/22 - Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i po połknięciu. R20/21/22 - Działa szkodliwie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu. R21/22 - Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą i po połknięciu. R23/24 - Działa toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą. R37 - Działa drażniąco na drogi oddechowe. R38 - Działa drażniąco na skórę. R39 - Zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R40 - Ograniczone dowody działania rakotwórczego. R41 -Ryzyko poważnego uszkodzenia oczu. R42 - Może powodować uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową. R43 - Może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą. R44 - Zagrożenie wybuchem po ogrzaniu w zamkniętym pojemniku. R45 - Może powodować raka. R46 - Może powodować dziedziczne wady genetyczne. R48 - Stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R49 - Może powodować Raka w następstwie narażenia drogą oddechową. R50 - Działa bardzo toksycznie na organizmy wodne. R51 - Działa toksycznie na organizmy wodne. R52 - Działa szkodliwie na organizmy wodne. R53 - Może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. R54 - Działa toksycznie na rośliny. R55 - Działa toksycznie na zwierzęta. R56 - Działa toksycznie na organizmy glebowe. R57 - Działa toksycznie na pszczoły. R58 - Może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku. R59 - Stwarza zagrożenie dla warstwy ozonowej. R60 - Może upośledzać płodność. R61 - Może działać szkodliwie na dziecko w łonie matki. R62 - Możliwe ryzyko upośledzenia płodności. R63 - Możliwe ryzyko szkodliwego działania na dziecko w łonie matki. R64 - Może oddziaływać szkodliwie na dzieci karmione piersią. R65 - Działa szkodliwie; może powodować uszkodzenie płuc w przypadku połknięcia. R66 - Powtarzające się narażenie może powodować wysuszanie lub pękanie skóry. R67 - Pary mogą wywoływać uczucie senności i zawroty głowy. R68 - Możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R23/25 - Działa toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu. R23/24/25 - Działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu. R24/25 - Działa toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu. R26/27 - Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą. R26/28 - Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu. R26/27/28 - Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu. R27/28 - Działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu. R36/37 - Działa drażniąco na oczy i drogi oddechowe. 1
R36/38 - Działa drażniąco na oczy i skórę. R36/37/38 - Działa drażniąco na oczy, drogi oddechowe i skórę. R37/38 - Działa drażniąco na drogi oddechowe i skórę. R39/23 - Działa toksycznie przez drogi oddechowe; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R39/24 - Działa toksycznie w kontakcie ze skórą; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R39/25 - Działa toksycznie po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R39/23/24 - Działa toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R39/23/25 - Działa toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R39/24/25 - Działa toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R39/23/24/25 - Działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w - stanie zdrowia. R39/26 - Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R39/27 - Działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R39/28 - Działa bardzo toksycznie po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R39/26/27 - Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R39/26/28 - Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R39/27/28 - Działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R39/26/27/28 - Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R42/43 - Może powodować uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową i w kontakcie ze skórą. R48/20 - Działa szkodliwie przez drogi oddechowe; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R48/21 - Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R48/22 - Działa szkodliwie po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R48/20/21 - Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R48/20/22 - Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R48/21/22 - Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R48/20/21/22 - Działa szkodliwie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego - narażenia. R48/23 - Działa toksycznie przez drogi oddechowe; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R48/24 - Działa toksycznie w kontakcie ze skórą; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R48/25 - Działa toksycznie po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R48/23/24 - Działa toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R48/23/25 - Działa toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R48/24/25 - Działa toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. R48/23/24/25 - Działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego - narażenia. R50/53 - Działa bardzo toksycznie na organizmy wodne; może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. R51/53 - Działa toksycznie na organizmy wodne; może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. R52/53 - Działa szkodliwie na organizmy wodne; może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. R68/20 - Działa szkodliwie przez drogi oddechowe; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R68/21 - Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R68/22 - Działa szkodliwie po połknięciu; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R68/20/21 - Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R68/20/22 - Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i po połknięciu; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R68/21/22 - Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. R68/20/21/22 - Działa szkodliwie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. 2
ZWROTY S OKREŚLAJĄCE WARUNKI BEZPIECZNEGO STOSOWANIA SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNEJ ORAZ ICH NUMERY [Środki bezpieczeństwa S, zwroty S] S1 - Przechowywać pod zamknięciem. S2 - Chronić przed dziećmi. S3 - Przechowywać w chłodnym miejscu. S4 - Nie przechowywać w pomieszczeniach mieszkalnych. S5 - Przechowywać w... (cieczy wskazanej przez producenta). S6 - Przechowywać w atmosferze... (obojętnego gazu wskazanego przez producenta). S7 - Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty. S8 - Przechowywać pojemnik w suchym pomieszczeniu. S9 - Przechowywać pojemnik w miejscu dobrze wentylowanym. S12 - Nie przechowywać pojemnika szczelnie zamkniętego. S13 - Nie przechowywać razem z żywnością, napojami i paszami dla zwierząt. S14 - Nie przechowywać razem z... (materiałami określonymi przez producenta). S15 - Przechowywać z dala od źródeł ciepła. S16 - Nie przechowywać w pobliżu źródeł zapłonu - nie palić tytoniu. S17 - Nie przechowywać razem z materiałami zapalnymi. S18 - Zachować ostrożność w trakcie otwierania i manipulacji z pojemnikiem. S20 - Nie jeść i nie pić podczas stosowania produktu. S21 - Nie palić tytoniu podczas stosowania produktu. S22 - Nie wdychać pyłu. S23 - Nie wdychać gazu/dymu/pary/rozpylonej cieczy (rodzaj określi producent). S24 - Unikać zanieczyszczenia skóry. S25 - Unikać zanieczyszczenia oczu. S26 - Zanieczyszczone oczy przemyć natychmiast dużą ilością wody i zasięgnąć porady lekarza. S27 - Natychmiast zdjąć całą zanieczyszczoną odzież. S28 - Zanieczyszczoną skórę natychmiast przemyć dużą ilością... (cieczy określonej przez producenta). S29 - Nie wprowadzać do kanalizacji. S30 - Nigdy nie dodawać wody do tego produktu. S33 - Zastosować środki ostrożności zapobiegające wyładowaniom elektrostatycznym. S35 - Usuwać produkt i jego opakowanie w sposób bezpieczny. S36 - Nosić odpowiednią odzież ochronną. S37 - Nosić odpowiednie rękawice ochronne. S38 - W przypadku niedostatecznej wentylacji stosować odpowiednie indywidualne środki ochrony dróg oddechowych. S39 - Nosić okulary lub ochronę twarzy. S40 - Czyścić podłogę i wszystkie inne obiekty zanieczyszczone tym produktem... (środkiem wskazanym przez producenta). S41 - Nie wdychać dymów powstających w wyniku pożaru lub wybuchu. S42 - Podczas fumigacji/rozpylania/natryskiwania stosować odpowiednie środki ochrony dróg oddechowych (rodzaj określi producent). S43 - W przypadku pożaru używać... (podać rodzaj sprzętu przeciwpożarowego. Jeżeli woda zwiększa zagrożenie, dodać: "nigdy nie używać wody"). S45 - W przypadku awarii lub jeżeli źle się poczujesz, niezwłocznie zasięgnij porady lekarza - jeżeli to możliwe, pokaż etykietę. S46 - W razie połknięcia niezwłocznie zasięgnij porady lekarza - pokaż opakowanie lub etykietę. S47 - Przechowywać w temperaturze nieprzekraczającej... C (określi producent). S48 - Przechowywać produkt zwilżony... (właściwy materiał określi producent). S49 - Przechowywać wyłącznie w oryginalnym opakowaniu. S50 - Nie mieszać z... (określi producent). S51 - Stosować wyłącznie w dobrze wentylowanych pomieszczeniach. S52 - Nie zaleca się nanoszenia na duże płaszczyzny wewnątrz pomieszczeń. S53 - Unikać narażenia - przed użyciem zapoznać się z instrukcją. S56 - Zużyty produkt oraz opakowanie dostarczyć na składowisko odpadów niebezpiecznych. S57 - Używać odpowiednich pojemników zapobiegających skażeniu środowiska. S59 - Przestrzegać wskazówek producenta lub dostawcy dotyczących odzysku lub wtórnego wykorzystania. S60 - Produkt i opakowanie usuwać jako odpad niebezpieczny. S61 - Unikać zrzutów do środowiska. Postępować zgodnie z instrukcją lub kartą charakterystyki. S62 - W razie połknięcia nie wywoływać wymiotów: niezwłocznie zasięgnąć porady lekarza i pokazać opakowanie lub etykietę. S63 - W przypadku zatrucia drogą oddechową wyprowadzić lub wynieść poszkodowanego na świeże powietrze i zapewnić warunki do odpoczynku. S64 - W przypadku połknięcia wypłukać usta wodą - nigdy nie stosować u osób nieprzytomnych. 3
ŁĄCZONE ZWROTY S S1/2 - Przechowywać pod zamknięciem i chronić przed dziećmi. S3/7 - Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty w chłodnym miejscu. S3/9/14 - Przechowywać w chłodnym, dobrze wentylowanym miejscu, z dala od... (materiału wskazanego przez producenta). S3/9/14/49 - Przechowywać wyłącznie w oryginalnym opakowaniu, w chłodnym, dobrze wentylowanym miejscu; nie przechowywać razem z... (materiałami wskazanymi przez producenta). S3/9/49 - Przechowywać wyłącznie w oryginalnym opakowaniu w chłodnym, dobrze wentylowanym miejscu. S3/14 - Przechowywać w chłodnym miejscu; nie przechowywać razem z... (materiałami wskazanymi przez producenta). S7/8 - Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty w suchym pomieszczeniu. S7/9 - Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty w miejscu dobrze wentylowanym. S7/47 - Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty w temperaturze nieprzekraczającej... C (określi producent). S20/21 - Nie jeść i nie pić oraz nie palić tytoniu podczas stosowania produktu. S24/25 - Unikać zanieczyszczenia skóry i oczu. S27/28 - W przypadku zanieczyszczenia skóry natychmiast zdjąć całą zanieczyszczoną odzież i przemyć zanieczyszczoną skórę dużą ilością... (rodzaj cieczy określi producent). S29/35 - Nie wprowadzać do kanalizacji, a produkt i opakowanie usuwać w sposób bezpieczny. S29/56 - Nie wprowadzać do kanalizacji, a zużyty produkt i opakowanie dostarczyć na składowisko odpadów niebezpiecznych. S36/37 - Nosić odpowiednią odzież ochronną i odpowiednie rękawice ochronne. S36/37/39 - Nosić odpowiednią odzież ochronną, odpowiednie rękawice ochronne i okulary lub ochronę twarzy. S36/39 - Nosić odpowiednią odzież ochronną i okulary lub ochronę twarzy. S37/39 - Nosić odpowiednie rękawice ochronne i okulary lub ochronę twarzy. S47/49 - Przechowywać wyłącznie w oryginalnym opakowaniu w temperaturze nieprzekraczającej... C (określi producent). 4
REGULAMIN PRACOWNI CHEMICZNEJ 1. W laboratorium uczniowie mogą przebywać wyłącznie w obecności nauczyciela. 2. Obowiązkiem ucznia jest utrzymanie ładu i czystości na stanowisku pracy. 3. Wszelkie eksperymenty (lub ćwiczenia) należy przeprowadzać dokładnie według wskazówek podanych przez nauczyciela lub zapisanych w instrukcji do danego ćwiczenia. 4. Eksperymenty można wykonywać wyłącznie na polecenie nauczyciela. 5. W laboratorium zabrania się organoleptycznego próbowania jakichkolwiek substancji. 6. Podczas wykonywania ćwiczeń należy zachować spokój, powagę. Unikać głośnych rozmów. 7. Pobrane odczynniki, szkło i przyrządy niezbędne do wykonania danego eksperymentu należy po zakończeniu ćwiczeń odnieść w stanie czystym na właściwe miejsce. 8. W laboratorium niedozwolone jest jedzenie i picie produktów spożywczych. 9. Każde uszkodzenie sprzętu lub szkła musi być zgłoszone nauczycielowi. 10. Naczynia z chemikaliami należy zaraz po użyciu zamknąć właściwym korkiem, aby nie dopuścić do pomieszania chemikaliów. 11. Nie wolno wrzucać do kosza resztek substancji chemicznych i zbitego szkła laboratoryjnego, lecz zbierać je do przeznaczonych na ten cel pojemników. 12. W razie wypadku (skaleczenie, poparzenie, nieplanowane zapalenie się substancji, rozlanie lub rozsypanie związku chemicznego, rozbicie naczynia itp.) lub pożaru należy natychmiast powiadomić nauczyciela. 13. Każdy uczeń powinien znać miejsce, gdzie w pracowni znajduje się: zestaw pierwszej pomocy, myjka oczu, gaśnica, koc gaśniczy. 14. Z laboratorium nie wolno nikomu dawać, ani brać do domu żadnych substancji ani sprzętu laboratoryjnego. 15. Wszystkich uczniów zobowiązuje się do ścisłego przestrzegania przepisów BHP dotyczących wykonywanych eksperymentów. Przepisy BHP dotyczące wykonywania eksperymentów chemicznych Każdy uczeń pracujący w laboratorium zobowiązany jest: 1. Zapoznać się z: dokładnym opisem wykonywanego eksperymentu; właściwościami używanych substancji, stwarzanymi przez nie zagrożeniami oraz bezpiecznym sposobem postępowania z nimi; zasadami bezpieczeństwa obowiązującymi podczas wykonywania eksperymentu i ściśle ich przestrzegać. 2. Pamiętać o: założeniu niezbędnych środków ochrony osobistej (fartuch, okulary ochronne, rękawice), zgodnie z poleceniem nauczyciela; pobraniu niezbędnego sprzętu i odczynników oraz przygotowaniu miejsca pracy zgodnie ze wskazówkami nauczyciela; 5
3. Sprawdzić czy: używany sprzęt jest sprawny; szkło laboratoryjne jest czyste i nieuszkodzone (nie ma pęknięć lub wyszczerbień); substancje wykorzystywane w eksperymencie są opatrzone prawidłowymi etykietami, zawierającymi informacje o zagrożeniach. 4. Wszelkie usterki należy niezwłocznie zgłosić nauczycielowi. Nie wolno wykonywać eksperymentów, posługując się uszkodzonym lub brudnym szkłem laboratoryjnym albo niesprawnymi urządzeniami. Podczas wykonywania eksperymentu należy pamiętać, że: 1. Wykonywanie eksperymentu można rozpocząć tylko na wyraźne polecenie nauczyciela. 2. W czasie wykonywania jakichkolwiek prac należy w pierwszym rzędzie zwrócić uwagę na zabezpieczenie oczu. 3. W trakcie przeprowadzania eksperymentu należy się skoncentrować na nim, zachować spokój i nie prowadzić głośnych rozmów. 4. Nie wolno samodzielnie modyfikować sposobu wykonywania eksperymentów bez uprzedniego zezwolenia nauczyciela. 5. Należy ściśle przestrzegać reguł wykonywania podstawowych czynności laboratoryjnych (przelewanie, pipetowanie, ogrzewanie itp.), zasad postępowania z substancjami niebezpiecznymi oraz instrukcji obsługi urządzeń znajdujących się w pracowni. 6. Ćwiczenia z substancjami, które są szczególnie szkodliwe dla zdrowia i niebezpieczne należy wykonywać pod wyciągiem na polecenie i według instrukcji nauczyciela. 7. Szczególną ostrożność należy zachować przy pracach z substancjami żrącymi (np. stężone kwasy i ługi), aby zapobiec poparzeniu ciała i zniszczeniu odzieży, w razie wypadku polaną powierzchnię zmyć obficie silnym strumieniem wody i zgłosić nauczycielowi. 8. Nie pochylać się nad naczyniem, w którym coś wrze lub do którego wlewa się ciecz (zwłaszcza żrącą). Nie dopuszczać do dużego wzrostu ciśnienia wewnątrz naczynia i możliwości wybuchu wskutek zatkania odpływu lub rurki. 9. Probówkę, w której ogrzewa się ciecz, trzymać otworem w bok, a nie do siebie i nie w stronę sąsiada. Nie ogrzewać probówki tylko od dołu, lecz całą jej zawartość. Zaleca się używanie kamyków wrzennych (porcelanka lub sita molekularne). 10. Nie wolno pozostawiać żadnych substancji w naczyniach bez etykiety (opisu). 11. Jeżeli są jakiekolwiek wątpliwości jak postępować w trakcie wykonywania eksperymentu lub zaobserwuje się jego nieoczekiwany, nietypowy przebieg, natychmiast należy zgłosić do nauczyciela. Po zakończeniu eksperymentu należy: 1. Wszelkie odpady chemiczne po wykonanym eksperymencie zagospodarować w sposób wskazany przez nauczyciela. 2. Dokładnie umyć szkło laboratoryjne. W przypadku problemów z umyciem używanej aparatury, trzeba zwrócić się o pomoc do nauczyciela. Wszystkie pojemniki z odczynnikami, czyste szkło laboratoryjne oraz sprzęt odkłada się na wskazane przez nauczyciela miejsce. 3. Po ukończeniu pracy i uporządkowaniu swojego stanowiska umyć dokładnie ręce. 6
SPIS ĆWICZEŃ 1. Proste techniki laboratoryjne (str. 9) 1.1. POKAZ: Destylacja jednorodnej mieszaniny alkoholi i barwnika 1.2. Sączenie mieszaniny piasku z roztworem soli kuchennej 1.3. Odparowanie rozpuszczalnika z roztworu soli kuchennej 1.4. Ekstrakcja oleju benzyną 1.5. Chromatografia bibułowa barwnika pisaka 1.6. Adsorpcja barwnego soku na węglu aktywnym 2. Chemia środków czystości (str. 17) 2.1. POKAZ: Środki powierzchniowo-czynne 2.2. Wpływ roztworów NaOH, preparatu KRET, mydła i szamponu na wełnę i włosy 2.3. Badanie właściwości preparatów czyszczących zawierających chlor 2.4. Wykrywanie anionów fosforanowych(v) w środkach czyszczących 2.5. Badanie właściwości preparatów służących jako odkamieniacze 2.6. Zmiękczanie wody za pomocą: CALGONU 3. Chemia gleby (str. 27) 3.1. Badanie właściwości sorpcyjnych gleby 3.2. Oznaczanie jonów fosforanowych w glebie 3.3. Badanie odczynu gleby 3.4. Badanie wpływu wapnowania gleby na jej odczyn 3.5. POKAZ: Badanie wpływu nawożenia na odczyn gleby 4. Minerały i tworzywa pochodzenia mineralnego (str. 35) 4.1 Chemiczne ogrody 4.2. Przygotowanie zaprawy murarskiej 4.3. Przygotowanie zaprawy cementowej 4.4. Przygotowanie zaprawy gipsowej 4.5. Prażenie gipsu krystalicznego 4.6. Reakcja węglanu wapnia (kredy) z roztworem kwasu solnego 4.7. POKAZ: Badanie właściwości węglanu wapnia i produktów jego rozkładu POKAZ: Szkło 5. Chemia w kuchni (str. 45) 5.1. Wykrywanie białek: a) POKAZ: reakcja ksantoproteinowa, b) reakcja biuretowa 5.2. Badanie składu pierwiastkowego białka 5.3. Badanie właściwości białek 5.4. Badanie rozpuszczalności tłuszczów 5.5. Odróżnianie tłuszczów nienasyconych od tłuszczów nasyconych 5.6. Badanie składu pierwiastkowego cukrów 5.7. Wykrywanie skrobi w produktach spożywczych 7
Następne strony zawierają instrukcje doświadczeń przewidzianych do samodzielnego wykonania oraz pokazów wykonywanych przez opiekuna CCKP dla wszystkich uczniów. Czynności opisane w instrukcji drukiem pochyłym wykonuje personel CCKP! Każdy blok tematyczny poprzedzony jest spisem odczynników używanych w eksperymentach wraz z oznaczeniami wskazującymi rodzaj zagrożenia i środki bezpieczeństwa. Zapoznaj się z nimi przed zajęciami! W razie jakichkolwiek wątpliwości co do wykonania doświadczenia, użycia odczynników lub sprzętu, zwróć się bezpośrednio do osoby prowadzącej zajęcia! Na końcu każdego bloku ćwiczeń znajduje się kwestionariusz, który należy wypełnić i oddać po zajęciach, jeśli na którekolwiek z pytań udzielisz odpowiedzi twierdzącej, masz uwagi lub chcesz wyrazić swoją opinię. 8
1. Proste techniki laboratoryjne 1.1. POKAZ: Destylacja jednorodnej mieszaniny alkoholi i barwnika 1.2. Sączenie mieszaniny piasku z roztworem soli kuchennej 1.3. Odparowanie rozpuszczalnika z roztworu soli kuchennej 1.4. Ekstrakcja oleju benzyną 1.5. Chromatografia bibułowa barwnika pisaka 1.6. Adsorpcja barwnego soku na węglu aktywnym OSTRZEŻENIA X n, X i F N Odczynnik Postać Oznaczenia Zagrożenia R Bezpieczeństwo S kwas octowy roztwór 10% Xi 10 36/38 1/2 23-26-45 benzyna ekstrakcyjna F Xn N 11 45 38 51/53 65 67 9 16 23 24 33 61 62 cykloheksanol Xn 20/22 37/38 24/25 etanol F 11 7 16 NOTATKI 9
1.1. POKAZ: Destylacja jednorodnej mieszaniny alkoholi i barwnika - kolba okrągłodenna - kolby stożkowe - nasadka destylacyjna - chłodnica prosta - przedłużacz do destylacji - termometr - statywy z łapami - płaszcz grzewczy - węże gumowe - sita molekularne - cykloheksanol - etanol - barwnik spożywczy lub atrament Zbuduj aparaturę według schematu i połącz wyloty chłodnicy wężami gumowymi odpowiednio z ujęciem wody i jej odpływem. 1) kolba okrągłodenna 2) nasadka destylacyjna 3) chłodnica prosta 4) przedłużacz do destylacji 5) kolba okrągłodenna lub stożkowa 6) termometr Uwaga: Zamiast palnika stosujemy płaszcz grzewczy! Do kolby wlej mieszaninę alkoholi i barwnika. Podgrzewaj zawartość kolby przy pomocy płaszcza grzewczego, obserwując temperaturę par oraz skraplanie się cieczy po przejściu przez chłodnicę. W momencie ustalenia się temperatury pod przedłużacz podstaw pustą kolbę i zbieraj destylat dopóki temperatura nie zacznie wzrastać. Zmień kolbę na poprzednią do czasu ustalenia się nowej, wyższej temperatury par. W tym momencie podstaw pustą kolbę i zbieraj do niej destylat. Destylację zakończ zanim odparuje cała zawartość kolby okrągłodennej. Zbadaj pozostałość po destylacji oraz oba destylaty i porównaj ich właściwości z właściwościami mieszaniny oraz jej czystych składników. Temp. wrzenia I składnika... Temp. wrzenia II składnika... 10
1.2. Sączenie mieszaniny piasku z roztworem soli kuchennej - statyw z łapą i pierścieniem - 2 zlewki 100 cm 3 - lejek szklany - bagietka - sączek z bibuły - ok. 20% roztwór soli kuchennej - piasek Do jednej zlewki nalej ok. 20 cm 3 roztworu soli kuchennej i wsyp dwie łyżeczki piasku. Wymieszaj dokładnie bagietką. Zwróć uwagę na wygląd powstałej mieszaniny. Przygotuj sączek dwukrotnie składając krążek bibuły na pół. Umieść sączek w lejku szklanym. Pustą zlewkę ustaw pod lejkiem umocowanym w łapie statywu. Nóżka lejka powinna stykać się z boczną ścianką zlewki. Trzymając bagietkę pionowo nad lejkiem, przelej po niej zawartość zlewki na sączek. Schemat doświadczenia 1.2 Przesącz zachowaj do następnego ćwiczenia. 1.3. Odparowanie rozpuszczalnika z roztworu soli kuchennej - parowniczka porcelanowa - przesącz z ćw. 1.2 Przelej przesącz uzyskany w Ćw. 1.2 do parowniczki. Parowniczkę ustaw na płycie grzejnej. Ogrzewaj parowniczkę powoli aż do odparowania cieczy, nie dopuszczając do gwałtownego wrzenia zawartości. Po ostudzeniu parowniczki obejrzyj jej zawartość. 11
1.4. Ekstrakcja oleju benzyną - zlewka 100 cm 3 - rozdzielacz 100 cm 3 - statyw z łapą i pierścieniem - cylinder miarowy 25 lub 50 cm 3 - pipeta wielomiarowa 25 lub 10 cm 3 - olej lniany - woda - benzyna ekstrakcyjna Umieść rozdzielacz w statywie. Do cylindra miarowego wlej 10 cm 3 oleju i dopełnij wodą do 20 cm 3. Wlej zawiesinę oleju lnianego z wodą do rozdzielacza, następnie dolej 20 cm 3 benzyny ekstrakcyjnej (UWAGA! W pobliżu nie może znajdować się źródło otwartego ognia!). Zamknij szczelnie naczynie korkiem i trzymając oburącz energicznie wytrząsaj zawartość jednocześnie dociskając korek rozdzielacza. Po zamocowaniu rozdzielacza w łapie statywu usuń korek. Po kilku minutach nastąpi rozwarstwienie cieczy. Dolną warstwę spuść do podstawionej pod rozdzielacz zlewki. W tym celu powoli odkręcaj kranik rozdzielacza. W której warstwie jest olej? Schemat doświadczenia 1.4 12
1.5. Chromatografia bibułowa barwnika pisaka - cylinder miarowy 25 lub 50 cm 3 - kolorowy mazak (zielony, brązowy, fioletowy, pomarańczowy) - pasek bibuły filtracyjnej - 10 % roztwór kwasu octowego - etanol Do cylindra miarowego wlej ok. 1 cm 3 mieszaniny roztworu kwasu octowego i etanolu (1:1). Na pasku bibuły narysuj mazakiem dużą kropkę w odległości ok. 2 cm od końca. Drugi koniec zagnij tak, aby sam koniec z narysowaną kropką był zanurzony. (UWAGA! Kropka z tuszem nie może być zanurzona w roztworze!). Obserwuj jak ciecz wędruje do góry. Co dzieje się z kropką tuszu? Schemat doświadczenia 1.5......... 1.6. Adsorpcja barwnego soku na węglu aktywnym - kolbka stożkowa 100 cm 3 - zlewka 100 cm 3 - lejek z sączkiem - bagietka - statyw z łapą i pierścieniem - węgiel aktywny - rozcieńczony roztwór soku owocowego Do kolby stożkowej wlej ok. 10 cm 3 roztworu soku i wsyp ok. pół łyżeczki węgla aktywnego. Dokładnie wymieszaj (ok. 5 min.). Odsącz węgiel na sączku. Porównaj barwy roztworów soku przed dodaniem węgla i po przesączeniu. 13
Dobrze wiedzieć MYCIE NACZYŃ LABORATORYJNYCH Mycie naczyń laboratoryjnych jest podstawową czynnością wykonywaną w laboratorium. Od czystości używanych naczyń i odczynników często zależy wynik przeprowadzanego doświadczenia. Aby ułatwić sobie pracę, myj naczynia bezpośrednio po użyciu, używając odpowiedniej dla danego naczynia szczotki. Do mycia szkła użyj detergentu, który łatwo i szybko odtłuszcza powierzchnie szklane. Następnie spłukuj je kilkakrotnie wodą i (jeśli trzeba) wodą destylowaną. Dobrze umyte naczynie poznasz po tym, że woda spływa ze ścianek równomiernie, nie pozostawiając na nich kropelek. Pamiętaj o tym, że umyta być musi cała powierzchnia naczynia także zewnętrzna. Umytych naczyń laboratoryjnych nie wycieraj, lecz pozostaw do wysuszenia. SĄCZKI Składanie sączka zwykłego Składanie sączka karbowanego Sączenie przez sączek karbowany jest szybsze niż przez sączek zwykły. Sączek nie powinien wystawać ponad brzeg lejka. 14
KWESTIONARIUSZ UCZNIA Nr grupy:... 1. Proste techniki laboratoryjne 1.1. POKAZ: Destylacja jednorodnej mieszaniny alkoholi i barwnika 1.2. Sączenie mieszaniny piasku z roztworem soli kuchennej 1.3. Odparowanie rozpuszczalnika z roztworu soli kuchennej 1.4. Ekstrakcja oleju benzyną 1.5. Chromatografia bibułowa barwnika pisaka 1.6. Adsorpcja barwnego soku na węglu aktywnym Wpisz w kratce z numerem ćwiczenia NUMER ĆWICZENIA tylko w przypadku odpowiedzi twierdzącej 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 Czy instrukcja jest niezrozumiała? Czy miałeś/aś problemy z wykonaniem doświadczenia? Czy miałeś/aś problemy z dokonaniem obserwacji? Czy musiałeś/aś skorzystać z pomocy personelu CCKP? Uwagi/Opinie: 15
Kwestionariusz po wypełnieniu przekaż osobie prowadzącej zajęcia. 16
2. Chemia środków czystości 2.1. POKAZ: Środki powierzchniowo-czynne 2.2. Wpływ roztworów NaOH, preparatu KRET, mydła i szamponu na wełnę i włosy 2.3. Badanie właściwości preparatów czyszczących zawierających chlor 2.4. Wykrywanie anionów fosforanowych(v) w środkach czyszczących 2.5. Badanie właściwości preparatów służących jako odkamieniacze 2.6. Zmiękczanie wody za pomocą: CALGONU OSTRZEŻENIA C F O X i N Odczynnik Postać Oznaczenia Zagrożenia R Bezpieczeństwo S kwas azotowy(v) stężony O C 8 35 1/2 23 26 36 45 kwas octowy roztwór 10% Xi 10 36/38 1/2 23-26-45 kwas siarkowy(vi) roztwór rozc. C 35 1/2 26 30 45 wodorotlenek sodu stały C 35 1/2 26 37/39 45 wodorotlenek wapnia roztwór Xi 41 26 39 fenoloftaleina roztwór F 11 2 7 16 molibdenian amonu roztwór Xi 36/37/38 26 ACE/CLOROX roztwór Xi N 36/38 50 2 25 26 CALGON stały Xi 36/38 52/53 2 26 28 61 CILIT żel Xi C N 26/38 52/53 34 2 24/25 26 46 DOMESTOS żel Xi 36/38 31 2 25 26 46 50 KRET stały/żel C 35 1/2 26 37/39 45 UWAGA! Wszystkie ćwiczenia powinny być wykonywane w rękawicach ochronnych! Roztwór Na 2 HPO 4 12H 2 O do ćw. 2.4 przygotowywany jest przez personel dla całej grupy. NOTATKI 17
2.1. POKAZ: Środki powierzchniowo-czynne - 4 krystalizatory - 4 probówki - statyw do probówek - pipetki - kółko z drutu lub plastikowe - woda destylowana - płyn do mycia naczyń - szampon - proszek lub żel do prania - olej Cztery krystalizatory napełnij do połowy wodą destylowaną. Do jednego wlej łyżkę płynu do mycia naczyń, do drugiego łyżkę szamponu do włosów, do trzeciego dodaj proszek lub żel do prania Kółko z drutu zanurz w krystalizatorze z wodą destylowaną i ostrożnie wyjmij z powrotem. Powtórz tę czynność z wodą, do której wlano łyżkę płynu do mycia naczyń. Jeśli na kółku utworzyła się błonka, spróbuj wydmuchać bańkę mydlaną. Tak samo postąp z roztworami szamponu oraz proszku do prania. Który roztwór najlepiej nadaje się do puszczania baniek? Z każdego krystalizatora pobierz próbkę do probówki, dodaj do niej kroplę oleju jadalnego i dobrze wymieszaj zawartość, energicznie wstrząsając probówką. Co dzieje się z olejem? Jaki jest mechanizm usuwania brudu za pomocą detergentów? 18
2.2. Wpływ roztworów NaOH, preparatu KRET, mydła i szamponu na wełnę i włosy - 10 probówek - statyw do probówek - bagietka - tryskawka - stały NaOH - preparat KRET - wiórki mydła - mydło w płynie - szampon do włosów - kłaczki wełny - kosmyki włosów - fenoloftaleina a) Do pięciu ponumerowanych probówek (umieszczonych w statywie) wrzuć po kłaczku wełny. Następnie do pierwszej dodaj niewielką ilość granulek NaOH, do drugiej wprowadź niewielką ilość KRETA, do trzeciej wrzuć wiórki mydła, do czwartej wlej nieco mydła w płynie, a do piątej szamponu. Następnie do wszystkich probówek dodawaj kroplami (ostrożnie wstrząsając) wodę z tryskawki. Obserwuj, co dzieje się z wełną w probówkach. Do każdej probówki dodaj kroplę fenoloftaleiny. Obserwuj barwę roztworów w probówkach. b) Powtórz doświadczenie używając kosmyków włosów zamiast wełny. barwa fenoloftaleiny wełna włosy 1) NaOH 2) KRET 3) mydło 4) mydło w płynie 5) szampon 19
2.3. Badanie właściwości preparatów czyszczących zawierających chlor - kolba stożkowa 100 cm 3-4 probówki - cylinder miarowy 50 lub 25 cm 3 - środek czyszczący typu DOMESTOS, ACE, CLOROX - woda destylowana - uniwersalny papierek wskaźnikowy - atrament - skrawek barwnej tkaniny - kwas siarkowy(vi) rozcieńczony - tampon z waty Do kolby stożkowej wlej 1 łyżkę środka czyszczącego, dolej 20 cm 3 wody destylowanej i starannie wymieszaj jej zawartość. Tak otrzymany roztwór rozlej do czterech probówek: - do pierwszej włóż uniwersalny papierek wskaźnikowy i określ ph roztworu, - do drugiej dodaj kilka kropel atramentu, - do trzeciej wrzuć skrawek barwnej tkaniny, - do czwartej dodaj 1 cm 3 rozcieńczonego roztworu kwasu siarkowego(vi), zamknij wylot probówki tamponikiem z waty i bardzo ostrożnie (!) powąchaj watę. probówka 1:... probówka 2:... probówka 3:... probówka 4:... 20
2.4. Wykrywanie anionów fosforanowych(v) w środkach czyszczących - 4 probówki - bagietka - palnik spirytusowy - łapa drewniana - statyw do probówek - pipeta - preparat ACE - preparat CILIT - preparat CALGON - Na 2 HPO 4 12H 2 O - molibdenian amonowy - stęż. kwas azotowy(v) W czterech probówkach umieść wodne roztwory: - w pierwszej preparatu ACE - w drugiej preparatu CILIT - w trzeciej preparatu CALGON - w czwartej Na 2 HPO 4 12H 2 O (wsyp szczyptę wodorofosforanu(v) sodu do probówki z 1 cm 3 wody, dodaj 1 cm 3 stężonego kwasu azotowego(v), całość ostrożnie (!) mieszaj bagietką i przez kilka minut ogrzewaj w płomieniu palnika spirytusowego, po czym schłodź do temp. ok. 50 0 C). ACE CILIT CALGON Na 2 HPO 4 12H 2 O 1 2 3 4 Do każdej z probówek dodaj po kilka kropli roztworu molibdenianu amonowego i zawartość probówki wstrząsaj przez minutę. probówka 1:... probówka 2:... probówka 3:... probówka 4:... 21
2.5. Badanie właściwości preparatów służących jako odkamieniacze - 2 probówki - statyw do probówek - 2 szalki Petriego - woda destylowana - odkamieniacze np. KAMIX, CILIT - ocet 10% - uniwersalne papierki wskaźnikowe a) Badanie odczynu roztworów wodnych odkamieniaczy i octu Do probówki wypełnionej do ¼ wodą destylowaną wsyp szczyptę lub wlej nieco dowolnego odkamieniacza, mieszaj całość, po czym sprawdź papierkiem wskaźnikowym odczyn. Do drugiej probówki wlej nieco octu i zbadaj odczyn uniwersalnym papierkiem wskaźnikowym. b) Usuwanie kamienia kotłowego Dwie szalki Petriego napełnij wodą wodociągową do ¼ wysokości. Umieść je w suszarce lab. Po odparowaniu wody zaczekaj, aż szalki ostygną. Do szalki z osadem kamienia kotłowego wlej 1 cm 3 roztworu odkamieniacza. Obserwuj zachodzące zmiany. Powtórz doświadczenie z drugą szalką używając 10% roztworu kwasu octowego. 22
2.6. Zmiękczanie wody za pomocą CALGONU - 5 probówek - statyw do probówek - pipeta - woda destylowana - woda wapienna - woda mineralna niegazowana - wodny roztwór mydła - CALGON Ponumeruj probówki od 1 do 5. CALGON CALGON 1 2 3 4 5 woda wapienna woda mineralna woda destylowana Do 1 i 2 probówki wlej do ¼ objętości wody wapiennej, do 3 i 4 tyle samo wody mineralnej, do 5 wody destylowanej Do 1 i 3 wsyp szczyptę CALGONU, a następnie do wszystkich probówek dodaj 1 cm 3 wodnego roztworu mydła. Zawartość wszystkich probówek energicznie wstrząsaj. Obserwuj zachodzące zmiany. probówka 1:... probówka 2:... probówka 3:... probówka 4:... probówka 5:... 23
Dobrze wiedzieć WYBIELACZE Wybielacz to środek chemiczny służący do wybielania. Wybielacze najprościej można podzielić na chlorowe i tlenowe, pierwsze mają w składzie związki chloru, najczęściej podchloryn sodu, drugie wodę utlenioną (H 2 O 2 ). Używane w gospodarstwie domowym do odplamiania tkanin i czyszczenia urządzeń sanitarnych (mają silne właściwości bakteriobójcze). Źródło: Wikipedia Sprostowania: podchloryn sodu dawna nazwa chloranu(i) sodu - NaClO woda utleniona 3% roztwór nadtlenku wodoru (w tekście powinno być: nadtlenek wodoru) PAMIĘTAJ! Nigdy nie używaj dwu różnych wybielaczy jednocześnie! Nie mieszaj wybielaczy i środków do usuwania kamienia! Używając wybielaczy zakładaj rękawiczki i fartuch ochronny lub odzież, którą bez żalu wyrzucisz! RZYMIANIE vs BARBARZYŃCY W starożytnej Grecji i Rzymie do mycia używano oliwy, którą nacierano ciało, a następnie za pomocą skrobaczki (strigil) zeskrobywano wchłonięty przez nią brud i pot. Następnie zanurzano się w basenie z gorącą lub zimną wodą lub spryskiwano się nią. Rzymianie używali olejków i perfum, ale nie mydła. Mydła używali Barbarzyńcy (Celtowie, Germanie). Według Piliniusza Starszego Gallowie robili mydło z łoju koziego i popiołu bukowego. Substancja ta, zwana sapo, świetnie nadawała się do mycia ciała, włosów, prania ubrań, a także do rozjaśniania włosów i do farbowania ich na rudo (bardzo wtedy modne). Na ilustracji: strigil i zestaw rzymskich przyborów toaletowych. 24
KWESTIONARIUSZ UCZNIA Nr grupy:... 2. Chemia środków czystości 2.1. POKAZ: Środki powierzchniowo-czynne 2.2. Wpływ roztworów NaOH, preparatu KRET, mydła i szamponu na wełnę i włosy 2.3. Badanie właściwości preparatów czyszczących zawierających chlor 2.4. Wykrywanie anionów fosforanowych(v) w środkach czyszczących 2.5. Badanie właściwości preparatów służących jako odkamieniacze 2.6. Zmiękczanie wody za pomocą: CALGONU Wpisz w kratce z numerem ćwiczenia NUMER ĆWICZENIA tylko w przypadku odpowiedzi twierdzącej 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 Czy instrukcja jest niezrozumiała? Czy miałeś/aś problemy z wykonaniem doświadczenia? Czy miałeś/aś problemy z dokonaniem obserwacji? Czy musiałeś/aś skorzystać z pomocy personelu CCKP? Uwagi/Opinie: 25
Kwestionariusz po wypełnieniu przekaż osobie prowadzącej zajęcia. 26
3. Chemia gleby 3.1. Badanie właściwości sorpcyjnych gleby 3.2. Oznaczanie jonów fosforanowych w glebie 3.3. Badanie odczynu gleby 3.4. Badanie wpływu wapnowania gleby na jej odczyn 3.5. POKAZ: Badanie wpływu nawożenia na odczyn gleby OSTRZEŻENIA C F O X i Odczynnik Postać Oznaczenia Zagrożenia R Bezpieczeństwo S wodorotlenek sodu stały C 35 1/2 26 37/39 45 kwas azotowy(v) stężony O C 8 35 1/2 23 26 36 45 ortofosforan(v) sodu roztwór Xi 36/37/38 26 azotan(v) wapnia stały O 8 - azotan(v) amonu stały O Xi 8 36/37/38 17 26 36 molibdenian amonu roztwór Xi 36/37/38 26 fenoloftaleina roztwór F 11 2 7 16 W pierwszej kolejności należy przygotować próbki gleby do ćwiczeń 3.3, 3.4 i 3.5. Następnie wykonać ćwiczenia 3.1 i 3.2, a potem dokończyć (sączenie, oznaczanie ph) ćwiczenia 3.3-5.5. Wstępne czynności w ćw. 3.2 wykonywane są (pod wyciągiem) przez personel dla całej grupy. Próbka torfu z kredą do ćw. 3.4b przygotowywana jest przez personel dla całej grupy. NOTATKI 27
3.1. Badanie właściwości sorpcyjnych gleby - cylinder miarowy 50 cm 3 - lejek - sączek z bibuły - statyw z łapą i pierścieniem - 2 zlewki - bagietka szklana - atrament - próbka gleby - piasek (żwirek) a) W umocowanym nad zlewką lejku umieść sączek, a następnie warstwę gleby (np. ziemi ogrodowej). Przesącz przez nią 20 cm 3 roztworu atramentu. b) Doświadczenie powtórz, przesączając taką samą objętość roztworu atramentu przez warstwę piasku. 3.2. Oznaczanie jonów fosforanowych w glebie - kolba stożkowa - lejek - zlewka - statyw z łapą i pierścieniem - bagietka - sączek z bibuły - 2 probówki - roztwór Na 3 PO 4 - stężony HNO 3 - roztwór NaOH - roztwór fenoloftaleiny - próbka gleby - roztwór molibdenianu amonu Do kolby stożkowej wsyp 2 łyżeczki badanej gleby, zalej stężonym kwasem azotowym (V) i ostrożnie wstrząsaj ok. 10 min. Zobojętnij zawartość kolby roztworem NaOH (wobec fenoloftaleiny), a następnie przesącz. Do jednej probówki wlej ok. 2 cm 3 przesączu, do drugiej ok. 1 cm 3 roztworu fosforanu sodu, a następnie do obu probówek dodaj kilka kropli roztworu molibdenianu amonu. Zawartość probówek wstrząsaj przez minutę, ewentualnie potrzyj bagietką ścianki probówek. 28
3.3. Badanie odczynu gleby - cylinder miarowy 50 cm 3-2 kolby stożkowe - 2 zlewki - 2 lejki - sączki - statyw z łapą i pierścieniem - gleba ogrodowa - gleba leśna - papierki uniwersalne - 1 M roztwór KCl a) Do kolby stożkowej wsyp dwie łyżeczki wysuszonej na powietrzu gleby z ogródka, wlej 30cm 3 roztworu KCl i dokładnie wytrząsaj. Po 15 minutach przesącz zawiesinę i zbadaj odczyn przesączu papierkiem uniwersalnym oraz pehametrem. b) Powtórz doświadczenie z glebą leśną. gleba ogrodowa odczyn... gleba leśna odczyn... 3.4. Badanie wpływu wapnowania gleby na jej odczyn - cylinder miarowy 50 cm 3-2 kolby stożkowe - 2 zlewki - lejek - sączki - statyw z łapą i pierścieniem - próbka torfu - sproszkowana kreda (CaCO 3 ) - papierki uniwersalne - 1 M roztwór KCl a) Oznacz ph torfu jak w doświadczeniu 3.3. b) do 100 g torfu dodaj łyżeczkę sproszkowanej kredy i dobrze wymieszaj. Zbadaj odczyn torfu i porównaj z odczynem przed dodaniem kredy. odczyn torfu przed dodaniem kredy... odczyn torfu po dodaniu kredy... 29
3.5. POKAZ: Badanie wpływu nawożenia na odczyn gleby - cylinder miarowy 50 cm 3-3 kolby stożkowe - 3 zlewki - 3 lejki - 3 sączki - statyw z 3 łapami z pierścieniami - pehametr - próbka gleby ogrodowej (jak w 3.2) - nawozy: - saletra wapniowa - saletra amonowa - siarczan amonu - papierki uniwersalne - 1 M roztwór KCl Do 100 g gleby ogrodowej dodaj łyżeczkę nawozu i dobrze wymieszaj. Zbadaj odczyn gleby i porównaj z odczynem tej gleby przed dodaniem nawozu. Pomiary odczynu wykonaj pehametrem. Wyniki wpisz do tabeli poniżej, określając odczyn zgodnie ze skalą: bardzo kwaśny ph<4.5 kwaśny ph: 4.6-5.5 lekko kwaśny ph: 5.6-6.5 obojętny ph: 6.6-7.2 zasadowy ph>7.3 Czy nadmierne nawożenie grozi zakwaszeniem gleby? gleba ogrodowa z dodatkiem: saletry wapniowej Ca(NO 3 ) 2 saletry amonowej NH 4 NO 3 siarczanu amonu (NH 4 ) 2 SO 4 bez nawozu ph odczyn 30
KWESTIONARIUSZ UCZNIA Nr grupy:... 3. Chemia gleby 3.1. Badanie właściwości sorpcyjnych gleby 3.2. Oznaczanie jonów fosforanowych w glebie 3.3. Badanie odczynu gleby 3.4. Badanie wpływu wapnowania gleby na jej odczyn 3.5. POKAZ: Badanie wpływu nawożenia na odczyn gleby Wpisz w kratce z numerem ćwiczenia NUMER ĆWICZENIA tylko w przypadku odpowiedzi twierdzącej 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 Czy instrukcja jest niezrozumiała? Czy miałeś/aś problemy z wykonaniem doświadczenia? Czy miałeś/aś problemy z dokonaniem obserwacji? Czy musiałeś/aś skorzystać z pomocy personelu CCKP? Uwagi/Opinie: 31
Kwestionariusz po wypełnieniu przekaż osobie prowadzącej zajęcia. 32
Dobrze wiedzieć TABLICA ROZPUSZCZALNOŚCI (skrócona) jon OH - F - Cl - Br - I - NO 2 - SO 4 2- S2O3 2- S 2- SO 3 2- CO 3 2 - SiO3 2- PO 4 3- CrO4 2- żółty SCN - Mg 2+ Ca 2+ Sr 2+ - Ba 2+ - Pb 2+ Ag + Hg 2 2+ Hg 2+ Cu 2+ niebieski Bi 3+ Cd 2+ Sn 2+ Al 3+ Zn 2+ Fe 2+ bladoziel. Fe 3+ Ni 2+ Co 2+ różowy Mn 2+ bladoróż. Cr 3+ fioletowy brąz. czarny żółty nieb. żółty brąz. ziel. r.nieb. sz.ziel. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - j.żółty j.żółty - - - - - żółty żółty ż.ziel. czerw. brąz. K brąz. - H j.żółty - - - - - - - X szary czarny nieb. - - - - - - - - - - - - - - z.nieb. żółty żółty H - - - - - - - - - - - - - - - - - X - - - - brąz. K brąz. - X - - - - - - - - - - - - - róż. ziel. - - - - - - - - - - - - - czarny czarny czarny czarny czarny brąz. żółty brąz. czarny brąz. czarny czarny beż. H szary żółty X j.ziel. X ziel. róż. j.żółty żółty czerw. nieb. żółty brąz. j.ziel. czerw. - - żółty nieb. sz.ziel. żółty ziel. fiolet. czerw. żółty nieb. j.nieb. żółty ziel. fiolet. j.róż. ziel. - - - - żółty żółty żółty c.brąz. brąz. czerw. c.brąz. żółty żółty żółty żółty - - szary czarny K - - - - X - czerw. brąz. brąz. brąz. czerw. K z.brąz. - - - Objaśnienia: - osad się nie strąca X H K osad strąca się ze stężonych roztworów strąca się osad trudno rozpuszczalny w wodzie, ale rozpuszczalny w rozcieńczonych kwasach osad nierozpuszczalny w wodzie ani w rozcieńczonych kwasach reakcja redoks osad zhydrolizowany reakcja kompleksowania beż. beżowy bladoróż. bladoróżowy brąz. brązowy c.brąz. czerwonobrązowy czerw. czerwony fiolet. fioletowy j.nieb. jasnoniebieski j.róż. jasnoróżowy j.ziel. j.żółty r.nieb. sz.ziel. z.brąz. ziel. z.nieb. ż.ziel. jasnozielony jasnożółty różowoniebieski szarozielony zielonobrązowy zielony zielononiebieski żółtozielony 33
Dobrze wiedzieć ILOCZYN ROZPUSZCZALNOŚCI Wzór pk SO K SO Wzór pk SO K SO Ag 3 AsO 4 22,1 7,943 10-23 CuCN 19,5 3,162 10-20 AgBr 12,28 5,248 10-13 CuCO 3 9,7 1,995 10-10 AgBrO 3 4,27 5,370 10-5 CuC 2 O 4 7,7 1,995 10-8 CH 3 COOAg 2,72 1,905 10-3 CuCl 6,7 1,995 10-7 AgCN 15,75 1,778 10-16 CuI 11,9 1,259 10-12 Ag 2 CO 3 11,3 5,012 10-12 Cu(OH) 2 19,7 1,995 10-20 Ag 2 C 2 O 4 11 1,000 10-11 CuS 34,4 3,981 10-35 AgCl 9,75 1,778 10-10 Cu 2 S 48,1 7,943 10-49 Ag 2 CrO 4 11,57 2,692 10-12 Fe(OH) 3 37,1 7,943 10-38 Ag 3 [Fe(CN) 6 ] 27,9 1,259 10-28 Fe(OH) 2 15,1 7,943 10-16 AgI 16,08 8,318 10-17 FeS 17,6 2,512 10-18 AgMnO 4 9,86 1,380 10-10 Hg 2 Br 2 22,11 7,762 10-23 AgOH a,b 7,72 1,905 10-8 Hg 2 Cl 2 17,85 1,413 10-18 Ag 2 S 49,3 5,012 10-50 HgI 2 28,8 1,585 10-29 AgSCN 12 1,000 10-12 HgS 52,1 7,943 10-53 Ag 2 SO 4 4,84 1,445 10-5 KClO 4 1,94 1,148 10-2 Al(OH) a 3 30,5 3,162 10-31 LiF 2,59 2,570 10-3 BaCO 3 8,5 3,162 10-9 MgCO a 3 4,2 6,310 10-5 BaC 2 O 4 4,5 3,162 10-5 MgF 2 8,22 6,026 10-9 BaCrO 4 9,67 2,138.10-10 Mg(OH) 2 11,1 7,943 10-12 BaF 2 5,75 1,778 10-6 Mn(OH) 2 12,9 1,259 10-13 Ba(OH) 2 8H 2 O 2,7 1,995 10-3 MnS 12,9 1,259 10-13 Ba 3 (PO 4 ) 2 29,5 3,162 10-30 Ni(OH) 2 17,2 6,310 10-18 BaSO 3 9,4 3,981 10-10 NiS b 21 1,000 10-21 BaSO 4 9,96 1,096 10-10 PbBr 2 4,7 1,995 10-5 Be(OH) 2 21,33 4,677 10-22 PbC 2 O 4 9,4 3,981 10-10 C 6 H 5 COOH 5,8 1,585 10-6 PbCl 2 4,8 1,585 10-5 (C 17 H 35 COO) 2 Ca 19,7 1,995 10-20 PbCrO 4 12,4 3,981 10-13 CaCO 3 8,48 3,311 10-9 PbF 2 7,44 3,631 10-8 CaC 2 O 4 H 2 O 8,61 2,455 10-9 PbS 27,9 1,259 10-28 CaCrO 4 3,6 2,512 10-4 PbSO 4 7,8 1,585 10-8 CaF 2 10,54 2,884 10-11 SrCO 3 9,2 6,310 10-10 Ca(HPO 4 ) 2 6,9 1,259 10-7 SrC 2 O 4 6,4 3,981 10-7 Ca(OH) 2 5,12 7,586 10-6 SrCrO 4 4,65 2,239 10-5 Ca 3 (PO 4 ) a 2 28,9 1,259 10-29 SrF 2 8,61 2,455 10-9 CaSO b 4 4,5 3,162 10-5 SrSO 4 6,22 6,026 10-7 CaSiO 3 7,2 6,310 10-8 ZnCO 3 10,5 3,162 10-11 CdS b 25,6 2,512 10-26 Zn(OH) a 2 15,5 3,162 10-16 Cr(OH) 3 30,1 7,940 10-31 ZnS b 24,4 3,981 10-25 CuBr 8,0 1,000 10-8 Wszystkie dane dotyczą roztworów wodnych w 25C a - Dla osadu świeżo strąconego z roztworu wodnego (rozpuszczalność maleje w miarę upływu czasu) b - Występuje znaczna zależność od struktury krystalicznej osadu 34
4. Minerały i tworzywa pochodzenia mineralnego 4.1 Chemiczne ogrody 4.2. Przygotowanie zaprawy murarskiej 4.3. Przygotowanie zaprawy cementowej 4.4. Przygotowanie zaprawy gipsowej 4.5. Prażenie gipsu krystalicznego 4.6. Reakcja węglanu wapnia (kredy) z roztworem kwasu solnego 4.7. POKAZ: Badanie właściwości węglanu wapnia i produktów jego rozkładu POKAZ: Szkło OSTRZEŻENIA C F T T+ X i X n N Odczynnik Postać Oznaczenia Zagrożenia R Bezpieczeństwo S kwas fluorowodorowy stężony C T+ 26/27/28 35 7/9 26 36/37 45 kwas siarkowy(vi) stężony C 35 1/2 26 30 45 kwas solny roztwór Xi 36/37/38 26 45 wodorotlenek sodu stężony C 35 1/2 26 37/39 45 wodorotlenek wapnia stały/roztwór Xi 41 26 39 szkło wodne roztwór Xi 41 38 2 26 27 28 36/37/39 46 siarczan(vi) miedzi(ii) stały Xn N 22 36/38 50/53 2 22 60 61 cement stały Xn 20 22 2 24/25 chlorek kobaltu(ii) stały T N 49 60 22 42/43 68 50/53 53 45 60 61 chlorek niklu(ii) stały T N 49 61 23/25 38 42/43 53 45 60 61 chlorek żelaza(iii) stały Xn 22 38 41 26 39 Ćwiczenie 4.1 wykonuje wspólnie cała grupa, a kryształki chlorku niklu i chlorku kobaltu dodaje personel CCKP. Ćwiczenia z pokazu Szkło wykonuje się (ewentualnie) podczas oczekiwania na zastygnięcie zapraw budowlanych. NOTATKI 35
4.1 Chemiczne ogrody - krystalizator - CuSO 4 - MnCl 2 - CoCl 2 - NiCl 2 - FeCl 3 - szkło wodne (roztwór Na 2 SiO 3 ) Do szerokiej zlewki wlej rozcieńczony roztwór Na 2 SiO 3 szkła wodnego. Wrzuć do tego roztworu (w różnych miejscach zlewki) kolorowe kryształki następujących substancji: CuSO 4, MnCl 2, CoCl 2, NiCl 2, FeCl 3. Możesz użyć kolorowych kryształków innych rozpuszczalnych związków. Odstaw zlewkę na ok. 30 minut. Obejrzyj zawartość zlewki. Rysunek: Spróbuj naszkicować zawartość zlewki lub wklej zdjęcie................................................ 36