Wstęp do prawoznawstwa 4. WYDANIE

Wstęp do prawoznawstwa 4. WYDANIE Józef Nowacki Zygmunt Tobor Warszawa 2012

Wydawca Magdalena Przek-Ślesicka Redaktor prowadzący Ewa Fonkowicz Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012 ISBN: 978-83-264-3999-5 4. wydanie Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl

SPIS TREŚCI Wykaz skrótów............................................................. 11 Wprowadzenie........................................................... 15 Rozdział 1 Przepisy prawa........................................................... 19 1. Rozumienie przepisu prawa............................................ 19 2. Sposoby formułowania przepisów prawa................................. 22 2.1. Uwagi o strukturze przepisów prawa.............................. 22 2.2. Wartość logiczna przepisów prawa................................. 24 3. Adresaci przepisów prawa.............................................. 25 4. Rodzaje przepisów prawa.............................................. 26 4.1. Ius cogens ius dispositivum........................................ 26 4.2. Przepisy nakazujące, zakazujące i uprawniające..................... 28 4.3. Przepisy odsyłające i blankietowe.................................. 29 4.4. Lex generalis lex specialis......................................... 32 4.5. Przepisy proste i złożone......................................... 33 4.6. Przepisy ogólne i jednostkowe.................................... 34 4.7. Przepisy generalne i indywidualne................................. 34 4.8. Przepisy abstrakcyjne i konkretne.................................. 34 4.9. Przepisy pierwszego i drugiego stopnia............................ 35 Rozdział 2 Fakty prawne, skutki prawne.............................................. 37 1. Fakty prawne.......................................................... 37 1.1. Charakterystyka.................................................. 37 1.2. Rodzaje faktów prawnych........................................ 38 1.3. Orzeczenie sądowe jako fakt prawny.............................. 40 2. Skutki prawne......................................................... 41 3. Obowiązek............................................................ 44 4. Uprawnienie.......................................................... 45 5. Kompetencje.......................................................... 46 5

6. Stosunek prawny...................................................... 48 6.1. Uwagi wstępne.................................................... 48 6.2. Charakterystyka ogólna stosunku prawnego.......................... 48 6.3. Elementy stosunku prawnego....................................... 49 6.4. Strony stosunku prawnego......................................... 50 6.5. Uprawnienie i obowiązek........................................... 51 6.6. Przedmiot stosunku prawnego...................................... 53 6.7. Uwagi o konstrukcjach stosunku prawnego.......................... 56 7. Sankcje............................................................... 59 7.1. Sankcje represyjne............................................... 60 7.2. Sankcja egzekucyjna.............................................. 61 8. Nieważność........................................................... 62 Rozdział 3 Przepis prawny a norma prawna........................................... 64 1. Stosunek pojęć: przepis prawa norma prawna...................... 64 1.1. Zarys problemu.................................................. 64 1.2. Przepis prawa jako pojęcie wyłączne............................. 64 1.3. Równoznaczność określeń: przepis prawa, norma prawna........ 67 1.4. Norma prawna jako znaczenie przepisu prawa..................... 68 1.5. Norma prawna jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa..... 69 1.6. Norma prawna jako zjawisko odrębne od przepisów prawa........ 73 1.7. Wnioski ogólne.................................................. 77 2. Konwencje dotyczące struktury norm prawnych.......................... 79 2.1. Struktury jednoelementowe....................................... 79 2.2. Struktury dwuelementowe........................................ 79 2.3. Struktury trójelementowe......................................... 81 2.4. Konstrukcja norm sprzężonych (podwójnych)...................... 82 2.5. Wypowiedź normatywna (norma) jako ciąg relacji................... 83 3. Rekapitulacja rozważań................................................. 84 Rozdział 4 System prawa............................................................ 86 1. Generalne akty prawne................................................. 86 2. Hierarchia generalnych aktów prawnych................................. 92 3. Gałęzie prawa......................................................... 96 4. Pojęcie systemu prawa.................................................102 5. Zasady systemu prawa.................................................108 6. Zasady-reguły.........................................................111 Rozdział 5 Sposoby powstawania prawa..............................................113 1. O tzw. źródłach prawa.................................................113 2. Stanowienie...........................................................115 6

2.1. Uwagi wstępne................................................. 115 2.2. Konstytucja..................................................... 116 2.3. Ustawa......................................................... 118 2.3.1. Pojęcie ustawy............................................ 118 2.3.2. Ustawa w rozumieniu formalnym i materialnym............. 122 2.3.3. Procedura ustawodawcza................................... 124 2.4. Inne akty prawne z mocą ustawy............................... 128 2.5. Rozporządzenie................................................. 129 2.6. Akty wewnętrzne............................................... 130 2.7. Inkorporacja i kodyfikacja........................................ 131 2.8. Uwagi o działalności prawotwórczej............................... 133 3. Prawo zwyczajowe.................................................... 134 4. Prawo precedensowe.................................................. 136 5. Umowa.............................................................. 138 6. Religia............................................................... 139 Rozdział 6 Obowiązywanie prawa................................................... 140 1. Pojęcie obowiązywania................................................ 140 2. Zakresy obowiązywania............................................... 143 2.1. Terytorialny zakres obowiązywania............................... 143 2.2. Personalny zakres obowiązywania................................ 144 2.3. Temporalny zakres obowiązywania............................... 145 2.3.1. Nabycie mocy obowiązującej............................... 145 2.3.2. Utrata mocy obowiązującej................................. 151 3. Kolizje norm prawnych................................................ 153 3.1. Charakterystyka................................................. 153 3.2. Reguły kolizyjne................................................ 154 3.2.1. Lex superior derogat legi inferiori.............................. 154 3.2.2. Lex posterior derogat legi priori............................... 155 3.2.3. Lex specialis derogat legi generali.............................. 156 3.3. Kolizje reguł kolizyjnych......................................... 156 Rozdział 7 Podmioty prawa......................................................... 159 1. Rozumienie podmiotu prawa.......................................... 159 2. Osoby fizyczne....................................................... 159 3. Osoby prawne........................................................ 161 3.1. Uwagi wstępne i rodzaje osób prawnych.......................... 161 3.2. Teorie osób prawnych........................................... 166 3.2.1. Teorie fikcji............................................... 167 3.2.2. Teorie substratu............................................ 168 3.2.3. Krótkie wnioski........................................... 171 4. Zdolność prawna..................................................... 172 7

5. Zdolność do czynności prawnych...................................... 173 Rozdział 8 Stosowanie prawa....................................................... 176 1. Rozumienie stosowania prawa......................................... 176 2. Przebieg procesu stosowania prawa..................................... 177 3. Stosowanie prawa w przypadkach nieunormowanych.................... 182 3.1. Wnioskowanie per analogiam...................................... 182 3.2. Wnioskowanie a fortiori.......................................... 185 3.3. Wnioskowanie a contrario......................................... 186 4. Ideologie stosowania prawa............................................ 187 4.1. Ideologia decyzji związanej przez prawo.......................... 187 4.2. Ideologia decyzji swobodnej..................................... 188 Rozdział 9 Wykładnia prawa........................................................ 190 1. Określenie wykładni prawa............................................ 190 2. Podstawowe rodzaje wykładni......................................... 194 2.1. Podział wykładni ze względu na stosowane dyrektywy interpretacyjne.................................................. 194 2.1.1. Wykładnia językowa....................................... 195 2.1.2. Wykładnia pozajęzykowa................................... 197 2.2. Dyrektywy preferencji........................................... 200 2.3. Wykładnia literalna, zwężająca i rozszerzająca...................... 201 3. Moc wiążąca wykładni................................................ 202 3.1. Pojęcie mocy wiążącej........................................... 202 3.2. Wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej..................... 202 3.2.1. Wykładnia autentyczna..................................... 203 3.2.2. Wykładnia legalna......................................... 203 3.2.3. Problem prawotwórczości wykładni o mocy powszechnie obowiązującej................................. 204 3.3. Wykładnia o ograniczonej mocy wiążącej.......................... 205 3.3.1. Wykładnia wiążąca w danej sprawie......................... 205 3.3.2. Zasady prawne............................................ 207 3.3.3. Wytyczne wykładni prawa i praktyki sądowej................ 208 3.3.4. Problem prawotwórczości wykładni o ograniczonej mocy obowiązującej............................................. 208 3.4. Wykładnia niemająca mocy wiążącej.............................. 209 4. Teorie wykładni....................................................... 210 4.1. Teorie opisowe.................................................. 210 4.2. Teorie normatywne.............................................. 211 4.2.1. Teorie subiektywne i obiektywne............................ 211 4.2.2. Teorie statyczne i dynamiczne............................... 212 8

Rozdział 10 Prawo................................................................... 213 1. Prawo pozytywne..................................................... 213 2. Prawo przedmiotowe prawo podmiotowe............................. 215 2.1. Prawo przedmiotowe............................................ 215 2.2. Prawo podmiotowe.............................................. 215 2.2.1. Prawo podmiotowe a uprawnienie.......................... 216 2.2.2. Teorie praw podmiotowych................................. 217 2.3. Stosunek prawa podmiotowego do prawa przedmiotowego................................................ 219 2.3.1. Koncepcje pierwotności praw podmiotowych................ 219 2.3.2. Koncepcje pierwotności prawa przedmiotowego.............. 220 2.3.3. Teorie negujące istnienie praw podmiotowych................ 220 Bibliografia............................................................. 223

WYKAZ SKRÓTÓW Źród³a prawa k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) Konstytucja RP ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) k.p. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) k.w. ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 109, poz. 756 z późn. zm.) p.p.s.a. ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 z późn. zm.) p.w.k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94 z późn. zm.) u.s.n. ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2025 z późn. zm.) 11

2. Organy orzekające NSA s.apel. SN TK WSA Naczelny Sąd Administracyjny sąd apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny wojewódzki sąd administracyjny 3. Czasopisma Dz. U. M.P. ONSA OSN OSP OTK PiP POP St. Praw. St. Pr.-Ek. RPEiS RPiE Dziennik Ustaw Monitor Polski Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Państwo i Prawo Przegląd Orzecznictwa Podatkowego Studia Prawnicze Studia Prawno-Ekonomiczne Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Ruch Prawniczy i Ekonomiczny 4. Inne art. artykuł cyt. cytat, cytowana (e, y) cz. część itp. i tym podobne lit. litera m.in. między innymi niepubl. niepublikowany nin. niniejszy np. na przykład Nr numer orz. orzeczenie pkt punkt por. porównaj post. postanowienie poz. pozycja pr. zbior. praca zbiorowa publ. publikowana (e, y) red. redakcja r. rok rozdz. rozdział 12

rozp. rozporządzenie s. strona (y) tj. to jest tzn. to znaczy tzw. tak zwana (e, y) uchw. uchwała ust. ustęp uw. uwaga (i) wyd. wydanie wyr. wyrok w zw. w związku zarz. zarządzenie ze zm. ze zmianami zd. zdanie zm. zmiana (y) zob. zobacz

Wprowadzenie W nauce podstawowe znaczenie ma rozróżnienie wypowiedzi mających wartość logiczną od wypowiedzi, które tej wartości nie posiadają. Tak więc należy wyróżnić zdania, czyli wypowiedzi posiadające wartość logiczną, oraz pozostałe rodzaje wypowiedzi. Termin zdanie w języku potocznym obejmuje takie wypowiedzi, jak: zdania oznajmujące, zdania pytające czy zdania rozkazujące. Wartość logiczna przysługuje jednak tylko zdaniom oznajmującym i w niniejszym podręczniku będziemy używać terminu zdanie w takim właśnie rozumieniu. Zdanie w sensie logicznym wyraża sąd, tzn. jakąś myśl odnoszącą się w sposób sprawozdawczy do jakiegoś stanu rzeczy 1. Może np. stwierdzać, że dany przedmiot ma taką to a taką cechę, że należy do pewnej klasy przedmiotów, że między danymi przedmiotami zachodzi określony stosunek itp. Zdanie jest prawdziwe, gdy istnieje stan rzeczy, którego istnienie to zdanie stwierdza, jest zaś fałszywe, gdy ten stan rzeczy nie istnieje 2. Do kategorii zdań należą więc takie wypowiedzi, jak np. Śnieg jest biały (zdanie prawdziwe) bądź Wszystkie koty są czarne (zdanie fałszywe). Zdaniami prawdziwymi będą też następujące wypowiedzi o prawie: Ustawa o szczególnej odpowiedzialności karnej została opublikowana w Dzienniku Ustaw Nr 23 z 1985 r., Część ogólna Kodeksu karnego zawiera 116 artykułów. Wśród wypowiedzi niemających wartości logicznej trzeba wyróżnić przede wszystkim dyrektywy i oceny. Do dyrektyw zaliczane są wypowiedzi, które określa się takimi nazwami, jak: norma, przepis, zasada, reguła, wskazówka, rada, zalecenie, sugestia itp. 3. Wszystkie te dyrektywy to skonwencjonalizowane akty werbalne wpływania na zachowanie się ludzi 4. Od innych dyrektyw normy (przepisy) 5 odróżniają się tym, że są aktami oddziaływań stanowczych. W życiu zdania dyrektywy 1 K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, wyd. 2, Warszawa 1974, s. 28. 2 Na temat prawdziwości wypowiedzi por. np. A. Tarski, Pojęcie prawdy w językach nauk dedukcyjnych, (w:) Prace Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Wydział III, Warszawa 1933, nr 34. 3 Por. np. A. Ross, Directives and Norms, London 1968, s. 60. 4 Por. K. Opałek, Z teorii dyrektyw i norm, Warszawa 1974, s. 152 i n. 5 Na temat relacji przepis norma por. rozdz. 2. 15

oceny codziennym spotykamy się z wieloma normami w rodzaju: miłuj bliźniego, szanuj starszych itp. W tekstach prawa występują wypowiedzi tego typu, jak np.: Termin oznaczony w dniach kończy się z upływem ostatniego dnia 6, Po wysłuchaniu głosów stron sąd niezwłocznie przystępuje do narady 7, Kto kradnie z włamaniem, podlega karze... 8. Ponieważ wypowiedzi te są umieszczane w aktach normatywnych, to mimo swojego oznajmującego trybu stanowią bez wątpienia przepisy (normy). Można je łatwo przekształcić w wypowiedzi: Jest nakazane, żeby.... Wypowiedzi te użyte jednak w sprawozdaniu sądowym będą zdaniami opisowymi. Co powoduje, że przytoczone wypowiedzi raz bywają traktowane jako normy, a innym razem jako zdania opisowe? Niewątpliwie występuje tu odmienność spełnianych funkcji. Przepisy nie opisują zachowania, ale wskazują, jakie zachowanie powinno nastąpić. Główną funkcją norm jest wpływanie na zachowanie się ludzi. Dalsze różnice natury semantycznosyntaktycznej wzbudzają wśród teoretyków prawa liczne kontrowersje 9. Pomimo tych rozbieżności możemy stwierdzić, że przepisy, nie pełniąc funkcji opisowej, w kategoriach prawdy lub fałszu nie mogą być kwalifikowane. Wypowiadane przez nas zdania służą zazwyczaj do wyrażania przekonania, że tak a tak jest. Natomiast oceny wyrażają naszą aprobatę lub dezaprobatę pewnego stanu rzeczy. Gdy mówimy np. o pewnym wyroku, że został wydany przez sąd okręgowy, że jego uzasadnienie sformułowano na pięciu stronach, że w stosunku do niego strony wniosły środki odwoławcze, to formułujemy zdania. Jeżeli jednak powiemy, że wyrok ten był rażąco niesprawiedliwy, niesłuszny lub nieskuteczny, to dokonujemy oceny. Wypowiadane oceny rzadko są jedynie ekspresją naszych upodobań czy preferencji. Podstawową cechą tego rodzaju wypowiedzi jest pewne odniesienie do akceptowanych standardów czy kryteriów. Spełnianie lub niespełnianie przez oceniane przedmioty przyjmowanych standardów powoduje, że zajmujemy w stosunku do nich postawę za lub przeciw. Wypowiedź wyrażająca postawę za lub przeciw może być użyta z zamiarem rekomendowania, zalecania, chwalenia, ganienia, skrytykowania itp. ocenianego przedmiotu. Jak już podkreślano, wypowiedź jest prawdziwa (fałszywa), gdy opisuje jakiś stan rzeczy zgodnie (niezgodnie) z rzeczywistością. Jeżeli jakaś wypowiedź niczego nie opisuje, ale wyraża jedynie naszą aprobatę lub dezaprobatę, to kwalifikować jej w kategoriach prawdy lub fałszu nie możemy. Stąd też zarówno oceny, jak i normy należą do klasy wypowiedzi nonkognitywnych, czyli takich, które nie mają wartości poznawczej 10. 6 Por. art. 111 1 k.c. 7 Por. art. 408 k.p.k. 8 Por. art. 279 k.k. 9 Problematykę tę omawia K. Opałek, Z teorii..., op. cit., s. 25 i n. 10 Por. np. Ch. L. Stevenson, Facts and Values, New Haven London 1963, s. 153 174; M. Ossowska, Podstawy nauki o moralności, Warszawa 1963, s. 96 168. 16

Tradycyjny jest podział na oceny zasadnicze (właściwe) i instrumentalne (celowościowe, utylitarne) 11. W ocenach zasadniczych oceniamy dany przedmiot dla niego samego, bez względu na jego relację do innych przedmiotów. Oceny instrumentalne to takie, w których oceniamy dany przedmiot jako dobry środek, środek do dobrego, dobry środek do dobrego czy też ze względu na skutki, które powoduje 12. Rozróżnienie zdań (w sensie logicznym), przepisów (norm) i ocen odgrywa ważną rolę w nauce prawa, gdyż stanowi podstawę wyróżnienia wielu języków związanych z prawem, takich jak język tekstów prawnych, praktyki stosowania i interpretacji prawa, dogmatyki prawa czy też język potocznego dyskursu prawnego 13. oceny zasadnicze i instrumentalne 11 Por. np. M. Ossowska, O dwóch rodzajach ocen, Kwartalnik Filozoficzny 1946, t. XVI, z. 2 4; J. Lande, O ocenach, Kwartalnik Filozoficzny 1948, t. XVII, z. 3 4; T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, wyd. 2, Wrocław Warszawa Kraków 1961, s. 442 445. 12 O typach ocen instrumentalnych por. Z. Tobor, Charakterystyka ocen instrumentalnych i instrumentalne oceny przepisów prawnych, Katowice 1986. 13 Por. np. K. Opałek, Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, wyd. 2, Warszawa 1986, s. 93. 17

Rozdzia³ 1 PRZEPISY PRAWA 1. Rozumienie przepisu prawa Przepisy prawa są ustanawiane mocą tzw. generalnych normatywnych aktów prawnych (mocą konstytucji, ustaw, rozporządzeń), są wypowiedziami językowymi zastanymi przez nas w tekstach ustaw i innych aktów prawnych 14. Oto przykładowo przytoczone charakterystyki przepisu prawa, podawane w różnych opracowaniach prawniczych: 1) Przepis prawa to jednostka redakcyjna aktu prawotwórczego 15. 2) Przepis prawny to część aktu prawnego wyodrębniona przez prawodawcę jako artykuł, paragraf lub w innej postaci 16. 3) Od normy prawnej należy odróżnić przepis prawny, tj. zawartą w akcie normatywnym wypowiedź wyodrębnioną w pewną zamkniętą całość (artykuły, paragrafy, ustępy czy nawet zdania) 17. 4) Przepisem prawa jest stanowiący całość gramatyczną (...) zwrot językowy zawarty w tekście aktu normatywnego. Poszczególny artykuł lub paragraf aktu normatywnego zawiera jeden albo kilka przepisów prawa 18. 5) Przez wyrażenie «przepis prawny» rozumie się tu «wypowiedź zdaniokształtną tekstu zasadniczego jakiegoś aktu prawnego, braną od kropki do kropki, i to niezależnie od ilości orzeczeń w niej występujących» (...) 19. Mimo odmienności samych sformułowań charakterystyki te trafnie wskazują na pewne cechy przepisu prawa. Nie ma np. rozbieżności merytorycznych między określeniem przepisu prawa jako jednostki redakcyjnej charakterystyki przepisów prawa 14 A. Peczenik, Struktura normy prawnej, St. Praw. 1968, nr 20, s. 20. 15 A. Łopatka, Wstęp do prawoznawstwa, wyd. 3, Warszawa 1975, s. 192. 16 Mała Encyklopedia Prawa, Warszawa 1959, s. 545. 17 A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1967, s. 72. 18 S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1974, s. 54. 19 M. Zieliński, Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972, s. 24. 19