ROZDZIAŁ 3 Proaktywność w okresie późnej dorosłości W tym rozdziale zaprezentowany zostanie opis proaktywności osób starszych na podstawie wyników przeprowadzonych badań empirycznych. Scharakteryzowane będą stosowane w starości proaktywne strategie radzenia sobie z sytuacjami trudnymi oraz ich związek ze zmiennymi socjodemograficznymi, cechami osobowości oraz zasobami osobistymi. Wyodrębnione zostaną dodatkowo typy proaktywności, które różnią się konfiguracją wykorzystywanych strategii proaktywnych, a co za tym idzie podejściem do życiowych trudności. Na zakończenie wskazane zostaną możliwości kształtowania i wzmacniania proaktywnych zachowań zaradczych oraz praktycznego ich wykorzystywania przez osoby starsze. Teoretyczną podstawą prezentowanych badań jest koncepcja proaktywnego radzenia sobie Schwarzera i współpracowników (opisana szczegółowo w poprzednim rozdziale). Proaktywne radzenie sobie rozumiane jest tu jako wysiłki mające na celu budowanie zespołu ogólnych zasobów ułatwiających rozwój w kierunku stanowiących wyzwanie celów i osobistego doskonalenia się. Jest to radzenie sobie wielowymiarowe, korzystające z wielu potencjalnych źródeł zasobów (Schwarzer, Taubert 2002; Greenglass 2002; Greenglass i in. 1999). Proaktywne strategie radzenia sobie mają korzystny wpływ na zdrowie psychofizyczne oraz różne wymiary psychospołecznego funkcjonowania, zatem poznanie uwarunkowań ich stosowania może przyczynić się do podniesienia jakości życia osób w podeszłym wieku. Poszukiwano ich w trzech grupach czynników: zmienne socjodemograficzne, cechy osobowości i zasoby osobiste (samoocena, optymizm, poczucie własnej skuteczności). W ramach prezentowanych badań przebadano grupę 250 osób starszych za pomocą następujących metod pomiaru zmiennych: 1. Kwestionariusz Reakcji na Codzienne Wydarzenia (PCI; autorstwa Greenglass, Schwarzera i Tauberta, w polskiej adaptacji Sęk, Pasikowskiego, Tauberta, Greenglass i Schwarzera) proaktywne strategie zaradcze (por. Greenglass i in. 1999; Pasikowski i in. 2002).
128 Rozdział 3. Proaktywność w okresie późnej dorosłości 2. Inwentarz Osobowości NEO-FFI (opracowany przez Costę i McCrae, w polskiej adaptacji Zawadzkiego, Strelaua, Szczepaniaka i Śliwińskiej) cechy osobowości (Zawadzki i in. 1998). 3. Skala Samooceny (SES; opracowana przez Rosenberga, autorami popularnego polskiego przekładu skali są Kaniasty i Dzwonkowska, a adaptacji psychometrycznej dokonali Łaguna i współpracownicy) poczucie własnej wartości (Anastasi, Urbina 1999; Łaguna i in. 2007). 4. Kwestionariusz Orientacji Życiowej (LOT-R; autorzy Scheier i Carver, polska adaptacja Juczyński) dyspozycyjny optymizm (Scheier i in. 1994; Juczyński 2001). 5. Skala Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES; opracowana przez Schwarzera i Jerusalema, polskiej adaptacji dokonał Juczyński) poczucie własnej skuteczności (Juczyński 2001). 6. Ankieta Personalna zmienne socjodemograficzne. Zakładane zależności między badanymi zmiennymi ilustruje schemat 4. Schemat 4. Teoretyczny model zależności pomiędzy zmiennymi wyjaśnianymi (zachowania zaradcze) i wyjaśniającymi (cechy osobowości, zasoby osobiste, zmienne socjodemograficzne) Źródło: opracowanie własne.
3.1. Proaktywność i jej uwarunkowania 129 Badaną grupę stanowiły osoby starsze 2. Mając na uwadze różnice indywidualne towarzyszące procesom starzenia się, przyjęto zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i innych autorów (np. Nowicka 2006b; Szarota 2002, 2004) ukończenie 60. roku życia za dolną granicę okresu późnej dorosłości. Obok kryterium wieku ustalono drugie kryterium przynależności do grupy badawczej niezaburzone funkcjonowanie poznawcze. Przyczyną takiej decyzji był charakter badań, które wymagały wypełnienia szeregu kwestionariuszy, czego nieodzownym warunkiem jest odpowiedni poziom funkcjonowania poznawczego. W przypadku wątpliwości co do nieobecności zaburzeń poznawczych (chodzi tu głównie o zespoły otępienne) przeprowadzono badanie wstępne z zastosowaniem Mini- -Mental State Examination (MMSE), (Folstein i in. 1975). Uzyskany wynik poniżej 23 punktów był kryterium wyłączenia osoby z grupy badawczej. Badania w około połowie przypadków miały charakter indywidualny i odbywały się podczas osobistego kontaktu, w pozostałych przypadkach osoba badana otrzymywała kwestionariusze do samodzielnego wypełnienia. Prace badawcze odbywały się na terenie całej Polski, a głównie na terenie województw: mazowieckiego, lubelskiego, wielkopolskiego, małopolskiego i świętokrzyskiego. 3.1. Proaktywność i jej uwarunkowania W pierwszej kolejności przedstawiona zostanie charakterystyka przejawianych przez osoby starsze zachowań proaktywnych oraz ich korelaty spośród analizowanych zmiennych socjodemograficznych, cech osobowości oraz zasobów osobistych. 3.1.1. Proaktywne strategie zaradcze W niniejszych badaniach zastosowano polską wersję kwestionariusza PCI (statystyki opisowe poszczególnych wymiarów proaktywnego radzenia sobie uzyskane w grupie badanych osób starszych por. aneks 1). W celu sprawdzenia, jak wygląda profil proaktywności w badanej grupie, czyli które z proaktywnych strategii są częściej, a które rzadziej stosowane, dokonano przekształcenia wyników surowych uzyskanych w kwestionariuszu PCI na średnie wyniki na skali czterostopniowej dla poszczególnych podskal (suma punktów w danej podskali dzielona przez liczbę stwierdzeń tej podskali). Tak obliczone średnie porównano z danymi uzyskanymi na podstawie dostępnych w literaturze wyników pochodzących z badań przeprowadzonych wśród Kanadyjczyków, polskich imigrantów w Kanadzie 2 Dokładna charakterystyka badanej grupy umieszczona została w paragrafie omawiającym zależności pomiędzy proaktywnością a zmiennymi socjodemograficznymi.
130 Rozdział 3. Proaktywność w okresie późnej dorosłości oraz polskich studentów (Greenglass i in. 1999; Pasikowski i in. 2002; por. aneks 2). Graficzną ilustracją otrzymanych rezultatów jest wykres 1. Wykres 1. Średnie wyniki na skali czterostopniowej dla poszczególnych podskal PCI w badanej grupie oraz w grupach: Kanadyjczyków, polskich imigrantów i Polaków Źródło: opracowanie własne (na podstawie badań własnych oraz Pasikowski i in. 2002; Greenglass i in. 1999). Porównanie wyników uzyskanych w badanej grupie z wynikami uzyskanymi w grupach kanadyjskich i polskiej wskazuje, że osoby starsze osiągają niższe wyniki we wszystkich skalach mierzących proaktywne strategie zaradcze w porównaniu z osobami studiującymi i pracującymi (przy czym nie można wskazać poziomu istotności tych różnic z uwagi na brak szczegółowych danych z wcześniejszych badań). Oznacza to, że osoby w okresie późnej dorosłości stosują rzadziej, w porównaniu z osobami w okresie wczesnej i średniej dorosłości, wszystkie analizowane proaktywne strategie zaradcze. Można przypuszczać, że taka tendencja jest efektem różnic związanych z wiekiem: w badanej grupie wiek najmłodszej osoby to 60 lat, a najstarszej 96 lat (M = 69,58), natomiast w grupie Kanadyjczyków wiek wahał się w granicach 17 60 lat (M = 21,74), w grupie polskich imigrantów w Kanadzie 16 60 lat (M = 38,93), a w grupie Polaków 19 50 lat (M = 25,19). Jest to tendencja zgodna z wynikami uzyskanymi w badaniach Diehla, Semegona i Schwarzera (2006) oraz Simonsa (2002), którzy stwierdzili, że w czasie trwania
3.1. Proaktywność i jej uwarunkowania 131 dorosłości poziom proaktywnego radzenia sobie maleje. Jednak dla pełnego potwierdzenia tego przypuszczenia konieczne są badania podłużne, gdyż cytowani autorzy swoje wnioski opierali również na badaniach poprzecznych. Ponieważ proaktywne zachowania zaradcze charakteryzowane są jako strategie aktywne, zadaniowe, konfrontacyjne, autonomiczne, niereaktywne, to uzyskane wyniki można traktować jako zgodne z doniesieniami Folkman, Lazarusa i in. (1987) o rzadszym stosowaniu przez osoby starsze w porównaniu z młodszymi strategii aktywnych, zorientowanych na problem. Wpisuje się to w kontekst teorii wyłączania ujmującej starość jako czas stopniowego wycofywania zaangażowania z aktywnego życia i koncentrowania uwagi wokół refleksji nad przemijaniem czy bilansem życia (por. Steuden 2009; Niezabitowski 2007; Halik 2002; Rembowski 1984; Bromley 1969). Otrzymane w badaniach własnych wyniki znajdują swoje odzwierciedlenie także w badaniach empirycznych dotyczących niskiego poczucia kontroli u osób w podeszłym wieku (Gajos, Wolińska 2006; Łój 2001a) oraz dominacji przeszłościowej perspektywy czasowej i myślenia w kategoriach spraw bieżących, bez częstego odnoszenia się do przyszłości (Bugajska, Timoszyk-Tomczak 2006; Bugajska 2005). Przedstawione dane pokazują, że w grupie osób starszych poziom wszystkich strategii jest zbliżony. Można jednak wskazać pewne tendencje w zakresie preferencji proaktywnych strategii zaradczych. W grupie badanych seniorów dominują trzy proaktywne strategie zaradcze: radzenie sobie refleksyjne i prewencyjne oraz poszukiwanie wsparcia emocjonalnego. Natomiast pozostałe strategie: proaktywne i unikowe radzenie sobie, strategiczne planowanie i poszukiwanie wsparcia instrumentalnego stosowane są rzadziej. Profil proaktywności polskich seniorów Osoby w okresie starości starają się raczej przewidywać potencjalne sytuacje trudne i przygotowywać się do nich, zanim one w pełni wystąpią. Są skłonne do rozmyślania nad różnymi możliwymi działaniami zaradczymi oraz do porównywania ich przypuszczalnej efektywności, analizują problem i dostępne zasoby, obmyślają hipotetyczne plany działania. W sytuacji napięcia radzą sobie z nim poprzez poszukiwanie emocjonalnego wsparcia u bliskich i przyjaciół. Nieczęsto natomiast same poszukują celów będących wyzwaniami, wykazują inicjatywę w dążeniu do ich osiągnięcia czy planują konkretne kroki, rozbijając problem na możliwe do ogarnięcia elementy. Stosunkowo rzadko w sytuacji trudnej poszukują porady, informacji i wsparcia od ludzi ze swojego otoczenia. Nie są też zbyt skłonne do zwlekania z podjęciem działań w obliczu zbliżających się problemów. Można także wnioskować o innej konfiguracji proaktywnych strategii zaradczych w grupie seniorów w porównaniu z grupą kanadyjską, imigrantów i polską. Podczas gdy w grupie osób starszych nieznacznie dominują trzy proaktywne strategie zaradcze: radzenie sobie refleksyjne i prewencyjne oraz poszu-
132 Rozdział 3. Proaktywność w okresie późnej dorosłości kiwanie wsparcia emocjonalnego, to profile proaktywności w innych grupach są odmienne. W grupie Kanadyjczyków i polskich imigrantów mieszkających w Kanadzie konfiguracje te są do siebie podobne i zaznacza się w nich dominacja poszukiwania wsparcia instrumentalnego oraz poszukiwania wsparcia emocjonalnego i proaktywnego radzenia sobie. Profil proaktywności uzyskany w badaniach polskich jest inny dominuje w nim, choć nieco mniej wyraźnie niż w przypadku dwóch poprzednich grup, poszukiwanie wsparcia emocjonalnego oraz proaktywne radzenie sobie. Interesujące jest przesunięcie akcentu z poszukiwania wsparcia instrumentalnego w grupach kanadyjskich (Kanadyjczyków i imigrantów) na poszukiwanie wsparcia emocjonalnego w grupach polskich (Polaków i osób starszych), co może wskazywać na pewne różnice kulturowe w tym zakresie. Przewaga innych proaktywnych strategii zaradczych u osób w starszym wieku w porównaniu z młodszymi osobami wynika prawdopodobnie ze specyfiki okresów rozwojowych, w których się one znajdują oraz charakterystycznych cech ich psychospołecznego funkcjonowania. Osoby w okresie wczesnej i średniej dorosłości są na etapie zakładania rodziny, stawania się rodzicami, zdobywania i ugruntowywania pozycji zawodowej i społecznej wówczas stawianie sobie celów i wytrwałe dążenie do nich oraz poszukiwanie konkretnych informacji i porad u innych jest korzystne i adaptacyjne. Także możliwości psychofizyczne młodszych dorosłych (np. sprawne funkcjonowanie poznawcze, dobry stan zdrowia, duże możliwości tworzenia społecznych sieci wsparcia) sprzyjają tym strategiom. Natomiast głównymi treściami okresu późnej dorosłości są przejście na emeryturę i, przeważnie, pogorszenie sytuacji materialnej, stopniowa utrata zdrowia i sprawności, konieczność pogodzenia się z odchodzeniem członków rodziny i przyjaciół oraz poradzenia sobie z perspektywą zbliżającej się własnej śmierci, bilans życia (por. Straś-Romanowska 2000, 2002; Szatur-Jaworska 2000; Steuden 1990; Susułowska 1989). Są to wydarzenia, których nadejście jest nieuchronne, ale w jakimś stopniu przewidywalne, mające charakter raczej strat niż zysków, niosące duży ładunek negatywnych emocji i napięcia. Przy pogarszającym się zazwyczaj funkcjonowaniu psychofizycznym w starości (np. wzrastająca niesprawność, spadek niektórych funkcji intelektualnych czy odporności emocjonalnej) oraz ograniczonych możliwościach aktywnego funkcjonowania społecznego, naturalne zdaje się sięganie po takie strategie zaradcze, które pozwalają zminimalizować niekorzystny wpływ stresorów. Prewencyjne przygotowywanie się na wystąpienie różnorodnych potencjalnych strat, rozmyślanie nad różnymi możliwymi działaniami zaradczymi, analizowanie problemów i dostępnych zasobów, a w sytuacji napięcia poszukiwanie emocjonalnego wsparcia i odreagowania u bliskich i przyjaciół wydaje się korzystne i odpowiednie do posiadanych możliwości. Jest to zgodne z doniesieniami Ouwehanda i in. (2006) o zależności
3.1. Proaktywność i jej uwarunkowania 133 między obiektywnymi cechami stresora a stosowaniem proaktywnych sposobów radzenia sobie mówiącymi, że im wyższa jest ocena sytuacji w kategoriach zagrożenia dla celów osobistych i stopnia kontrolowalności, tym częstsza jest preferencja strategii proaktywnych. Obserwacje te wydają się korespondować również z teorią Baltesa i Baltes (1990; por. Freund, Baltes 1998; Lang, Carstensen 1994), w myśl której pomyślne starzenie się polega na osiąganiu i maksymalizowaniu pozytywnych (pożądanych) wyników i minimalizowaniu czy unikaniu negatywnych (niepożądanych) strat przy pomocy selektywnej optymalizacji i kompensacji. Harmonizuje to też z akcentowaniem roli doświadczenia i mądrości w okresie późnej dorosłości oraz charakterystycznego dla tej fazy myślenia postformalnego (Stuart-Hamilton 2006; Bugajska 2005; Straś-Romanowska 2002; Cavanaugh 1997; Pietrasiński 1990). Dane te są zgodne z wynikami badań nad znaczeniem wsparcia emocjonalnego dla funkcjonowania w okresie starości (Krause 2005; Knoll, Schwarzer 2004; Lang, Carstensen 1994; Susułowska 1989) oraz badań hierarchii ważności potrzeb ujawniających wysokie znaczenie roli związków interpersonalnych (Bugajska 2005; Frąckiewicz 2004; Brzezińska 2000; Zych 1999). Celem dalszych analiz jest ustalenie uwarunkowań proaktywnych strategii zaradczych wśród zmiennych socjodemograficznych oraz czynników osobowościowych cech osobowości ujmowanych w terminach teorii Wielkiej Piątki oraz poczucia własnej skuteczności, dyspozycyjnego optymizmu i poczucia własnej wartości. Dotychczas w literaturze przedmiotu proaktywne radzenie sobie traktowane było najczęściej jako zmienna wyjaśniająca różnorodne aspekty psychospołecznego funkcjonowania, np. wypalenie zawodowe (Greenglass 2004, 2002; Schwarzer, Taubert 2002), radzenie sobie z chorobą przewlekłą (Thoolen i in. 2008; Schreurs i in. 2003) czy nadwagą (Mallett, Swim 2005), postępy w rehabilitacji u pacjentów chirurgicznych (Greenglass i in. 2005) i kardiologicznych (Barter 2004) oraz różne wymiary zdrowia (Fiksenbaum i in. 2006; Słysz 2004; Pasikowski i in. 2002; Greenglass i in. 1999). Istnieją pojedyncze doniesienia na temat poszukiwania czynników wyjaśniających ten rodzaj aktywności wśród takich zmiennych osobowościowych, jak: poczucie skuteczności (Diehl i in. 2006; Schwarzer, Taubert 2002), samoocena (Umaña-Taylor i in. 2008), refleksyjność (Słysz 2004) czy kontrolowanie uwagi w dążeniu do celu i odporność na dystraktory (Diehl i in. 2006). Z grupy zmiennych socjodemograficznych proaktywność wiązano z wykształceniem (Ouwehand i in. 2006), ale też wskazywano, że nie są związane ze zmianą kompetencji proaktywnych podczas programu psychoedukacyjnego skierowanego do osób w wieku 50 75 lat (Bode i in. 2007). Nie były natomiast prezentowane prowadzone na tak dużą skalę badania nad uwarunkowaniami proaktywnego radzenia sobie u osób w okresie późnej dorosłości.