Tożsamość w niestabilnych czasach: Od roku 1919 psychologia na UAM między stałością a zmianą Prof. dr hab. Anna I. Brzezińska Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu aibrzez@amu.edu.pl www.psychologia.amu.edu.pl
Od rodzaju tożsamości zależy: Punkt wyjścia jakość funkcjonowania w sytuacjach codziennych jakość funkcjonowania w sytuacjach nowych (szczególnie krytycznych, traumatycznych) stosunek do siebie stosunek do innych ludzi (także innych, obcych ) stosunek do zmian w otoczeniu 2
Tożsamość można rozpatrywać na continuum (za: Erikson, 1968): Rozproszenie w obrębie Ja [diffusion / confusion] 1. otwarte, przepuszczalne granice ja/nie-ja 2. brak dystansu ja-inni 3. nadmierne zaufanie do znanych i nowych 4. bardzo różnorodne, ale chaotyczne doświadczenie 5. słaby system wartości Labilność Swobodnie organizująca się całość [wholeness] 1. otwarte, elastyczne granice ja/nie-ja 2. elastyczny dystans ja/inni 3. zaufanie do znanych, do nowych ograniczone 4. różnorodne, uporządkowane doświadczenie 5. stabilny system wartości Stabilność Jednolita całość [totality] 1. zamknięte, sztywne granice ja/nie-ja 2. duży dystans ja/inni 3. brak zaufania do nowych i innych 4. mało różnorodne, bardzo uporządkowane doświad. 5. sztywny system wartości Sztywność Zagubienie w zmianie Adaptacja twórcza / zarządzanie zmianą Zaprzeczanie zmianom / opór Erikson, E. H. (1968). Identity. Youth and crisis. New York-London: W. W. Norton and Company. Obuchowski, K. (1985). Adaptacja twórcza. Warszawa: Książka i Wiedza. 3
4 Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego-identity status. Journal of Personality and Social Psychology, 3(5), 551-558. Tożsamość przybiera różne postaci statusy wg Jamesa Marcii (1966) Etap 1 Etap 2 Efekt eksploracja Ograniczony i ściśle kontrolowany obszar, treść i formy eksploracji eksploracja Brak lub chaotyczna eksploracja w ubogim środowisku podejmowanie zobowiązania podejmowanie zobowiązania Odroczona dorosłość Brak ofert i okazji do podejmowania zobowiązań Opóźniona dorosłość Brak ofert i okazji do podejmowania zobowiązań tożsamość osiągnięta tożsamość nadana tożsamość moratoryjna tożsamość rozproszona
Tożsamość rozwija się na pięciu wymiarach, a ich profil to status świadczący o fazie jej formowania się (Luyckx i in. 2008) Tożsamość nieuformowana Tożsamość formująca się Tożsamość uformowana 1,50 1,00 0,50 0,00-0,50-1,00-1,50 Beztroskie rozproszenie Ruminacyjne rozproszenie Niezróżnicowanie ("czekanie") Moratorium ("próbowanie") Tożsamość przejęta Tożsamość osiągnięta eksploracja wszerz eksploracja w głąb eksploracja ruminacyjna podejmowanie zobowiązań identyfikacja ze zobowiązaniami Luyckx, K., Schwartz, S. J., Goossens, L., Pollock, S. (2008). Employment, sense of coherence and identity formation: contextual and psychological processes on the pathway to sense of adulthood. 5 Journal of Adolescent Research, 23(5), 566-591.
MEGATRENDY: GŁÓWNE KIERUNKI ZMIAN KONTEKSTU NASZEGO ŻYCIA Naisbitt, J. (1982). MEGATRENDS. Ten new directions transforming our lives. New York: Warner Books, Inc. wyd. polskie: Naisbitt, J. (1997). Megatrendy. Dziesięć nowych kierunków zmieniających nasze życie. Poznań. Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Zygmunt Bauman Bauman, Z. (2000). Liquid modernity. Cambridge: Polity (polski przekład: Tomasz Kunz, 2006, Płynna nowoczesność. Kraków: Wydawnictwo Literackie). Bauman, Z. (2012). O edukacji. Rozmowy z Riccardo Mazzeo. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW. Bauman, Z. (2016). Obcy u naszych drzwi. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
10 megatrendów rozpoznanych w latach 80-tych XX wieku 1. od społeczeństwa przemysłowego 2. od technologii siłowej 3. od gospodarki narodowej 4. od myślenia krótkofalowego 5. od centralizacji 6. od pomocy zinstytucjonalizowanej 7. od demokracji przedstawicielskiej 8. od hierarchii 9. z północy 10. od schematu albo - albo 1. do społeczeństwa informacyjnego 2. do ultratechnologii i ultrastyku 3. do gospodarki globalnej 4. do myślenia długofalowego 5. do decentralizacji 6. do samopomocy 7. do demokracji uczestniczącej 8. do sieci 9. na południe 10. do wielokrotnego wyboru Z tym mamy (ZNOWU!!) problemy
Szanse i zagrożenia dla formowania się tożsamości w czasach NIEprzewidywalnych zmian Zagrożenia zagubienie w świecie wartości zagubienie w nadmiarze ofert ZMIANY bogactwo zróżnicowanie Szanse duże pole do różnych działań wiele okazji do zdobywania wiedzy rozproszenie aktywności nadmierna koncentracja na korzystaniu z okazji wiedza chaotyczna zaprzeczanie zmianom mobilność dostępność wielokulturowość wieloznaczność uczenie się dokonywania wyborów nabywanie elastycz ności w działaniu uczenie się rozwiązywania konfliktów
Dzisiejsze realia co jest potrzebne? 1. MYŚLENIE TWÓRCZE dziś i w przyszłości trzeba rozwiązywać coraz bardziej niestandardowe problemy w różnych perspektywach czasu (teraźniejszość, perspektywa krótko-, średnio- i długofalowa) 2. Umiejętność WSPÓŁPRACY dziś i w przyszłości trzeba rozwiązywać coraz bardziej złożone problemy typu cross, co wymaga użycia różnej wiedzy i umiejętności z jednej strony, a z drugiej poczucia kompetencji, zaufania do siebie i innych 3. Umiejętność KOMUNIKACJI dziś i w przyszłości trzeba rozwiązywać problemy w coraz krótszym czasie, co wymaga szybkiego i sprawnego zdobywania informacji, porozumiewania się i konsultowania z innymi osobami np. z ekspertami
Niektóre z wyzwań dla psychologii jak pomóc przygotowywać atrakcyjną i wartościową ofertę edukacyjną dla coraz bardziej zróżnicowanych grup odbiorców (np. coraz młodszych, coraz starszych, nie w pełni sprawnych)? jak radzić sobie z coraz większą nieprzystawalnością światów dorosłych (nauczycieli), dzieci i młodzieży (uczniów)? czy starsi mogą skutecznie uczyć młodych? jak dobrze przygotować dzieci do funkcjonowania w nieznanym świecie, za 10, 15, 20 lat, czego i po co dzisiaj uczyć? co stanowi tzw. kluczowe kompetencje? jak wspierać instytucje w realizowaniu roli ośrodków edukacji społecznej? jak wspomagać indywidualizację i personalizację procesu edukacji?
Co mamy do wyboru? 12
Ideologia transmisji kulturowej NAUCZYCIEL P R O G R A M S T Y M U L A C J A Uczeń K O N T R O L A 13 Model nakazu
Uczeń NAUCZYCIEL: * wrażliwość * troska * gotowość do towarzyszenia Ideologia romantycznego indywidualizmu 14 Model przyzwolenia
NAUCZYCIEL Linia działania nauczyciela Uczeń B Uczeń A Linia działania ucznia Uczeń C EWZ epizody wspólnego zaangażowania = koordynacja linii działania N i U Model współpracy 15 Ideologia progresywizmu rozwojowego
Od czego zależy jakość formującej się tożsamości? Cechy środowiska wychowawczego Przyzwolenie na samodzielną eksplorację Umożliwianie wyboru i podejmowania decyzji Rola dorosłego jako osoby znaczącej Efekt rozwojowy w postaci statusu tożsamości
BRAK okazji do eksploracji oraz do dokonywania wyborów, podejmowania decyzji i przyjmowania zobowiązań DOROSŁY to Wielki zagubiony Nieobecny Tożsamość ROZPROSZONA Wiecznie niezadowolony, Zagubiony
Są okazje do eksploracji, ale BRAK okazji do dokonywania wyborów, podejmowania decyzji i przyjmowania zobowiązań DOROSŁY to Kumpel Tożsamość MORATORYJNA Poszukiwacz, Słomiany ogień
BRAK okazji do eksploracji i dokonywania samodzielnych wyborów, silny nacisk na podejmowanie decyzji i zobowiązań DOROSŁY to Wzorzec i Egzekutor Tożsamość NADANA Konserwatysta, Uparty jak koń
Różnorodne oferty i okazje do eksploracji oraz do dokonywania wyborów, podejmowania decyzji i przyjmowania zobowiązań DOROSŁY to Szanowany partner Tożsamość OSIĄGNIĘTA Spełniony, Zadowolony, Optymista
Pole edukacji jest wielkie i zamówić można wszystko Wysokiej jakości PRODUKT - pasujący do potrzeb rynku pracy (aktualnego / przyszłego???) wg wyobrażenia polityków, bankierów, pracodawców, wojskowych Myślenie instrumentalne / technologiczne o edukacji TOŻSAMOŚĆ NA(DA)WANA OSOBA twórczo i we współpracy z innymi wykorzystująca swój rozwojowy potencjał do realizacji swoich potrzeb i spełniania wymagań otoczenia oraz ZMIENIANIA OTOCZENIA Myślenie społeczne / eudajmonistyczne o edukacji TOŻSAMOŚĆ OSIĄGANA
KU PRZESTRODZE beztroskim dyskutantom i nadmiernym (DESTRUKCYJNYM) krytykantom polskiego systemu edukacji Koło jeziora Z wieczora Chłopcy wkoło biegały I na żaby czuwały. Skoro która wypływała, Kamieniem w łeb dostawała. Jedna z nich, śmielszej natury, Wystawiwszy łeb do góry, Rzekła: Chłopcy, przestańcie, bo źle się bawicie! Dla was to jest igraszką, nam idzie o życie. Ignacy Krasicki, Dzieci i żaby
Dziękuję za uwagę!