Kinga Lachowicz-Tabaczek Wrocław, 10 maja 2016 Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego Opinia na temat rozprawy doktorskiej pt. Konsekwencje afektywno-motywacyjne spostrzeganych zmian we własnym wyglądzie mgr Dagmary Gawron Ocena atrakcyjności fizycznej innych osób, stanowiąc wizualny aspekt percepcji społecznej, odpowiada nie tylko za powstawanie krótkotrwałych wrażeń na temat innych osób, ale nierzadko bywa także przesłanką dla formowania bardziej znaczących sądów, dotyczących ukrytych cech, predyspozycji, czy nawet intencji innych ludzi. Świadomość znaczenia atrakcyjności w formowaniu wrażenia i ocen społecznych jest jednym z wielu powodów, dla których atrakcyjność fizyczna staje się ważnym elementem w ocenie własnej osoby. Jednak niezależnie od społecznego znaczenia sądów o trakcyjności, obraz właściwości własnego wyglądu pełni ważne funkcje w budowaniu poczucia własnej tożsamości, w tym przede wszystkim tożsamości płciowej, wpływając na gotowość do nawiązywania relacji i budowania bliskich związków. Poczucie własnej atrakcyjności jest też istotnym elementem ogólnego zadowolenia z siebie, które przekłada się na szereg konsekwencji związanych z podejmowaniem aktywności w różnych sferach życia i zdolnościami radzenia sobie z pojawiającymi się trudnościami. Między innymi z tych właśnie względów, poznawanie prawidłowości związanych z tym, co decyduje o zadowoleniu z własnego wyglądu, nabiera szczególnej wagi. Związki oceny własnego wyglądu ze zgeneralizowanymi ocenami siebie sprawiają jednocześnie, że istotne staje się pytanie o możliwość modyfikacji tych ogólnych sądów pod wpływem percepcji zmian we własnym wyglądzie. W obszarze tych właśnie zagadnień lokuje się temat podjęty przez mgr Dagmarę Gawron. Celem pracy Doktorantki było określenie afektywnych i motywacyjnych konsekwencji percepcji zmian we własnym wyglądzie. Autorka zaplanowała sześć badań, w których m.in. sprawdzała skutki percepcji zmian we własnym wyglądzie następujących w efekcie konfrontacji z własnymi zdjęciami, po dokonanych na nich zabiegach wizualnych, lub po przejściu zabiegu medycyny estetycznej. Część teoretyczna zawiera prezentację wybranych koncepcji osobowości oraz wyników badań dotyczących standardów atrakcyjności, uwarunkowań własnej atrakcyjności i powodów niezadowolenia z własnego wyglądu. Wyniki tych badań opisane są w sposób zwięzły i informacyjny, budując spójne całości dotyczące określonych grup zagadnień. Przegląd tych wyników badań jest kompetentną analizą wielu - choć nie wszystkich najistotniejszych - rezultatów odnoszących się do 1
obszaru zagadnień, w ramach którego porusza się Autorka. Jednak niektóre kwestie - ściśle powiązane z tematem pracy - potraktowane są bardzo skrótowo. Przykładowo, bardzo lakonicznie opisane są zagadnienia związane z treścią Ja cielesnego, bez omówienia specyfiki i znaczenia regulacyjnego tego obszaru obrazu własnej osoby, w kontekście istoty i znaczenia innych obszarów Ja. Wyraźnie brakuje także szerszego omówienia treści konsekwencji afektywnych niezadowolenia z własnego wyglądu, w tym opisania kluczowych dla tej sfery przeżyć emocji - wstydu czy poczucia winy. Omówienie koncepcji teoretycznych wykorzystanych w pracy, rozpoczyna prezentacja dwóch koncepcji osobowości, Janusza Reykowskiego i Wiesława Łukaszewskiego. Można by oczekiwać, że koncepcje te zostaną przedstawione w kontekście problemu badawczego podjętego w pracy. Tymczasem poza bardzo skrótowym omówieniem nie wynikają z ich prezentacji dalsze wnioski dla empirycznych dociekań podjętych w pracy. Prezentując koncepcje Thomasa Duvala i Roberta Wicklunda oraz teorię Tory Higginsa, Autorka także nie podaje powodów włączenia opisu założeń tych koncepcji w wywód teoretyczny. Zasadność odwołania się do założeń tych teorii zostaje wykazana dopiero przy okazji formułowania niektórych z badań zaprezentowanych w pracy. W efekcie, całe wprowadzenie teoretyczne nie pozwala na zbudowanie obrazu zagadnienia, które będzie głównym przedmiotem pracy; czy będzie to kwestia motywacji kierujących dążeniem do uzyskania atrakcyjnego wyglądu - w tym także motywacji do dokonywania w nim zmian, czy znaczenia atrakcyjnego wyglądu dla oceny własnej osoby, czy też kwestia konsekwencji niezadowolenia z własnego wyglądu i różnych sposobów radzenia sobie z tym niezadowoleniem. Prezentacji teorii i wyników badań nie porządkuje myśl przewodnia, wyrażona explicite, ani taka, którą można by wywnioskować z kolejności prezentowanych treści, ilości miejsca przeznaczonego na opis danego zagadnienia czy wnikliwości poświęconych mu rozważań. Ważnym elementem wprowadzenia teoretycznego, w kontekście później zaprezentowanych badań, jest rozdział opisujący skutki rozbieżności oceny własnego wyglądu z istniejącymi standardami w tym zakresie. Autorka wymienia w tej części wprowadzenia cztery sposoby radzenia sobie z tego typu rozbieżnością zaprzeczanie, relatywizację, poszukiwanie standardów alternatywnych oraz rzeczywiste próby modyfikacji własnego wyglądu. Dokonując takiego właśnie wyboru metod radzenia sobie z rozbieżnością Autorka korzysta z dwóch koncepcji psychodynamicznej i teorii porównań społecznych. Nie odwołuje się jednak do szeregu innych zasadniczych koncepcji, które opisują powstawanie i sposoby redukcji rozbieżności, choćby takich jak teoria dysonansu, czy teoria równowagi poznawczej. Oczywiście w inspirowaniu się różnymi koncepcjami nie ma nic złego, pod warunkiem, że nie jest to wybór selektywny i nie pomija innych bardzo ważnych koncepcji. W tym 2
przypadku taką koncepcją jest przede wszystkim teoria dysonansu poznawczego Leona Festingera, do której odniesienia jednak nie pojawiają się w pracy. Kierując się założeniami tej koncepcji możliwe byłoby usystematyzowanie sposobów redukcji rozbieżności i przewidywanie, który z nich może być najbardziej skuteczny w jej zniesieniu. Tymczasem Autorka dokonuje arbitralnego wyboru możliwych sposobów redukcji rozbieżności, prowadząc jednocześnie wywód tak, aby pokazać, że najskuteczniejszym sposobem radzenia sobie z niezadowoleniem z własnego wyglądu będzie wprowadzanie rzeczywistych zmian we własnym wyglądzie. Argumentując takie stanowisko nie odwołuje się do przesłanek teoretycznych czy wyników badań, ale często do własnej oceny przykładów z życia społecznego, np. niepowodzenia w promowaniu sylwetek typu XXL przez celebrytów. Oczywiście, przykłady z życia są elementem, który czyni wywód naukowy ciekawszym i bliższym rzeczywistości społecznej, jednak ich przywołanie nie może być rozstrzygającym argumentem w dowodzeniu naukowych tez. Tymczasem, wbrew tezie postawionej w pracy, a kierując się przykładowo założeniami teorii dysonansu, można by przewidywać, że modyfikacja własnego wyglądu może być tylko jednym ze skutecznych sposobów redukcji rozbieżności. Równie skutecznym - może być przyjęcie dodatkowych przekonań na temat własnego wyglądu (np. przekonania o tym, że osoby znaczące oceniają pozytywnie wygląd podmiotu) lub obniżenie znaczenia wyglądu jako elementu oceny własnej osoby. Część teoretyczna pracy zawiera szereg fragmentów, które pokazują dobre rozeznanie Autorki w podjętym przez Nią temacie. Zaprezentowane badania i koncepcje teoretyczne nie stanowią jednak systematycznego wywodu doprowadzającego do określenia problemu badawczego i postawienia hipotez. Wynika to przede wszystkim z niewystarczającego oparcia analiz na spójnych przesłankach teoretycznych, które pozwoliłyby na zrozumienie mechanizmów powstawania opisywanych w pracy zjawisk i dałyby bazę do postawienia przewidywań. W konsekwencji, taki ogólny problem badawczy nie zostaje w pracy sformułowany. Zamiast tego, pojawiają się pytania i hipotezy badawcze, które trudno powiązać w spójną całość. Jedna grupa pytań związana jest z tym, jakie konsekwencje wywołuje konfrontacja z upiększoną wersją własnej twarzy wówczas, gdy podmiot jest, lub nie jest świadom, zmian dokonanych we własnym wyglądzie. Inne pytanie dotyczy tego, jak perspektywa oceniania warunkuje ocenę atrakcyjności wizerunków twarzy autentycznych i modyfikowanych cyfrowo. Jeszcze inne pytanie wiąże się z tym, jakie mogą być konsekwencje dla nastroju i oceny własnego ciała, wynikające z podjęcia działań ukierunkowanych na polepszenie wyglądu. Nie jest więc jasne, czy chodzi o zrozumienie konsekwencji uświadomienia sobie tego, że dokonały się zmiany we własnym wyglądzie, czy skutków przyjęcia określonej perspektywy, z jakiej ocenia się 3
wygląd swój i innych ludzi, czy też efektów percepcji zmian w wyglądzie wynikających z modyfikacji swojego rzeczywistego wyglądu (poprzez zabieg medycyny estetycznej) lub poprzez manipulację wizerunkiem przedstawionym na zdjęciu. Autorka przeprowadziła sześć badań, zaplanowanych jako badania eksperymentalne i jedno badanie quasi eksperymentalne. Zaletą tych badań jest ten sam lub zbliżony zestaw metod użytych do pomiaru zmiennych zależnych w każdym z badań, co potencjalnie umożliwia uzyskanie ogólniejszego wglądu w to, jak zastosowane w badaniach bodźce mogą oddziaływać na ocenę własnego ciała i doświadczany nastrój. Silną stroną zaprezentowanego projektu badań jest także fakt, że zostały przeprowadzone na osobach nie będących studentami. W pierwszym badaniu jego uczestnicy byli konfrontowani z upiększoną wersją swojej twarzy, przedstawioną na modyfikowanych cyfrowo zdjęciach. Celem badania było sprawdzenie, na ile konfrontacja z upiększonym wizerunkiem własnej twarzy może pogarszać oceną własnego wyglądu i obniżać nastrój. W grupie eksperymentalnej badani mieli wskazać najbardziej w ich ocenie atrakcyjne zdjęcie, wybierając jedno spośród dziewięciu zdjęć mniej lub bardziej zbliżonych do rzeczywistego wyglądu. W grupie kontrolnej badani nie byli konfrontowani z własnym wizerunkiem, lecz oglądali zdjęcia pejzaży. Silną strona badania jest zastosowanie w procedurze powtórzonego pomiaru, co pozwoliło na kontrolę początkowego stanu zmiennych zależnych i skutków manipulacji. Jednak zastosowana metoda manipulacji stworzyła problem polegający na tym, że stykając się z wizerunkami własnej twarzy, badani mogli koncentrować się na zdjęciach bardziej lub mniej zbliżonych do swojego realnego wyglądu. Wówczas, poziom rozbieżności powstałej między realnym i upiększonym wizerunkiem własnej osoby mógł przyjmować rozmaite wartości, na co z resztą wskazuje zróżnicowanie w wyborze zdjęć w różnym stopniu zbliżonych do zdjęcia rzeczywistego. Po to, by kontrolować poziom wzbudzonej rozbieżności między realnym i upiększonym wizerunkiem badani powinni być konfrontowani nie z wieloma, ale z dwoma zdjęciami własnej twarzy autentycznym i zmodyfikowanym. Aktualnie zastosowana procedura powinna być raczej potraktowana jako procedura quasi eksperymentalna, gdyż pozwala jedynie stwierdzić, że po jednoczesnym obejrzeniu własnego zdjęcia i jego modyfikacji badani oceniali w różnym stopniu swój wygląd i doświadczali innego poziomu pozytywnego i negatywnego nastroju. Uzyskane wyniki pokazały, że po jednoczesnym obejrzeniu jednego rzeczywistego i wielu upiększonych zdjęć kobietom towarzyszył gorszy bilans emocjonalny i niższa ocena własnego wyglądu, natomiast w przypadku mężczyzn te same okoliczności nie powodowały zmian w ocenie własnego wyglądu, ale podwyższały ich bilans emocjonalny. 4
Jest to efekt ciekawy i wart dalszych analiz. Jednak dodatkowy problem, związany z procedurą tego badania polega na tym, że nie wiadomo, czy był on spowodowany przez koncentrację na swoim realnym, czy na upiększonym wyglądzie, czy też - na jednym i drugim. Rozstrzygnąć tę kwestie można by wówczas, gdyby badani w grupie kontrolnej zamiast oglądania zdjęć pejzaży, obejrzeli jedynie swoje rzeczywiste zdjęcie, podczas gdy badani z grupy eksperymentalnej byliby konfrontowani ze zdjęciem rzeczywistym i upiększonym. W kolejnym badaniu Autorka starała się odpowiedzieć na pytanie o to, jakie konsekwencje wywołuje niejawna konfrontacja z upiększoną wersją własnej twarzy. Pytanie to jest zasadne w kontekście poprzedniego badania, w którym sprawdzano konsekwencje konfrontacji jawnej. Badanie było przeprowadzone według procedury podobnej do tej, którą zastosowano w badaniu pierwszym z tą różnicą, że w grupie eksperymentalnej badanych nie informowano o tym, iż zdjęcia ich twarzy zostały cyfrowo zmodyfikowane. Ponownie mieli oni wybrać zdjęcie, na którym - w ich ocenie - wyglądali najlepiej. Badanie to jest kontynuacją pierwszego eksperymentu, dzieląc jednak z nim mankament, którym był brak kontroli wielkości spostrzeganej rozbieżności między rzeczywistą i upiększoną wersją zdjęcia. Tym, co jednocześnie sprawia, że wyniki tego badania trudno brać pod uwagę w analizie danych uzyskanych w całym projekcie, jest ponowne użycie wyników osób, które były zbadane w grupie kontrolnej w ramach pierwszego badania, jako wyników grupy kontrolnej dla drugiego badania. Jest to słabość tym poważniejsza, że osoby badane w obu eksperymentach pochodziły z różnych populacji. W pierwszym badaniu pochodziły one z Wrocławia i okolic. W drugim - z czterech różnych miast Wrocławia, Gostynia, Kłodzka i Warszawy. Skutki braku randomizacji są wyraźnie widoczne w różnicy między średnimi wynikami grupy kontrolnej i eksperymentalnej, uzyskanymi w pierwszym pomiarze zmiennej zależnej. Wyjściowe wyniki pomiaru oceny własnego ciała są wyraźnie wyższe w grupie eksperymentalnej niż w grupie kontrolnej. Generalnie można by się zastanawiać, czy porównanie z grupą kontrolną, która nie konfrontowała się z obrazem własnego ciała w ogóle było w tym badaniu potrzebne. Można by oczywiście porównać jedynie wyniki pierwszego i drugiego pomiaru nastroju i ocen własnego ciała. Wówczas jednak, ze względu na zmianę stopni swobody, należałoby powtórzyć obliczenia i sprawdzić, które z efektów pozostają nadal istotne statystycznie. Tak jak badanie pierwsze i drugie można uznać za niewielki projekt badawczy, tak badanie trzecie tylko w części można potraktować jako pewną konceptualną kontynuację dwóch poprzednich. Jego celem było określenie mechanizmów zaobserwowanego w badaniu trzecim efektu polegającego na tym, że kobiety i mężczyźni różnili się w zakresie, w jakim preferowali zdjęcia o różnym stopniu ich 5
modyfikacji. Nie jest w związku z tym jasne, w jaki sposób w realizacji celów tego badania miało służyć wprowadzenie warunku, w którym badani oceniali zdjęcia innych osób. Ponadto, plan eksperymentu został skonstruowany jako efekt złożenia wyników dwóch grup eksperymentalnych zaczerpniętych z pierwszego i drugiego badania oraz wyników osób zbadanych w ramach trzeciego badania, które niejako dopełniały rezultaty uzyskane w dwóch poprzednich eksperymentach. Wyniki tych osób miały uzupełniać warunek perspektywy obserwatora, w którym zamiast oceniać własną twarz badani oceniali twarze innych osób, zaprezentowane na zdjęciach w większym lub mniejszym stopniu zmodyfikowanych cyfrowo. Wyniki tego badania trudno jest uznać za bazę do wyprowadzania ogólnych wniosków, po pierwsze ze względu na to, że przydział do grup eksperymentalnych nie był losowy, gdyż wyniki pochodziły z trzech różnych badań. Po drugie, zbadane na użytek trzeciego badania osoby przechodziły badanie według innej procedury, niż osoby badane w poprzednich dwóch eksperymentach. Uczestnicy trzeciego badania byli badani tylko raz (a nie jak w przypadku badania 1 i 2 dwukrotnie) a ponadto procedura tego badania wyglądała inaczej niż procedura dwóch poprzednich. Badani zamiast oceniać własne zdjęcia (jak miało to miejsce w przypadku badania 1 i 2) oceniali zdjęcia czterech osób - dwóch mężczyzn i dwóch kobiet. Pomimo tego, że przydział do grup nie był w tym badaniu losowy, informacja taka pojawia się w opisie procedury badania. Ponadto, podając liczbę osób, które brały udział w badaniu Autorka przytacza dwie wartości: jedną, która odnosi się do liczby osób zbadanych w eksperymencie trzecim i drugą do liczby osób zbadanych ogółem w trzech eksperymentach. W kolejnym, czwartym badaniu, oprócz standardowych warunków oceny własnej twarzy stworzone zostały warunki, w których badani mieli oceniać zdjęcia swojej twarzy z perspektywy własnej i innych osób (tj. perspektywy Ja odzwierciedlonego ). Cele tego badania nie są jasne i ich związek z głównym tematem pracy, nie w pełni zrozumiały. Nie mamy tu bowiem do czynienia z percepcją zmian we własnym wyglądzie. Ponadto, wprowadzenie grupy, w której badani mieli oceniać własną twarz z perspektywy innych nie zostało teoretycznie uzasadnione. Nie jest także jasne, o czym miałyby świadczyć ewentualne różnice w ocenie własnej twarzy dokonywanej z własnej perspektywy i z perspektywy Ja odzwierciedlonego. W tym miejscu narzuca się wręcz odniesienie do koncepcji prywatnej i publicznej przedmiotowej samoświadomości. Nie pojawia się ono jednak w pracy. Procedura tego badania budzi szereg zastrzeżeń a jej opis jest niepełny. Przede wszystkim brakuje informacji, skąd pochodziły zdjęcia innych osób ocenianych przez badanych. Czy były to zdjęcia wybrane ze zdjęć pozostałych badanych osób, czy też twarze osób nie należących do tej grupy? Kwestia ta ma zasadnicze znaczenie dla określenia poprawności zastosowanej procedury. Jeśli ta druga 6
ewentualność jest prawdziwa, to powstaje pytanie o to, jaka była atrakcyjność twarzy innych osób, ocenianych przez badanych. Autorka nie wspomina o kontroli tego czynnika, co czyni niemożliwym wyciągnie jakichkolwiek wniosków dotyczących oddziaływania perspektywy oceniania (z pozycji aktora lub obserwatora) na ocenę atrakcyjności twarzy, gdyż ewentualne różnice mogły wynikać z wyjściowo innego poziomu atrakcyjności ocenianych osób. Ponadto, przy obliczaniu wyników zastosowany został zabieg polegający na dołączeniu do eksperymentu rezultatów innego badania - naruszający po raz kolejny zasadę randomizacji eksperymentalnej. Realnie więc, w ramach badania 4 zostały zbadane osoby, które oceniały twarze innych osób. Wyniki osób, które oceniały swoją twarz pochodziły z pierwszej fazy badania drugiego, przeprowadzonej przed wprowadzeniem manipulacji eksperymentalnej. Nie wiadomo skąd pochodzą wyniki grupy osób oceniających własną twarz z perspektywy Ja odzwierciedlonego. W badaniu drugim, z którego zaczerpnięto dane do przeprowadzenia analiz, jego uczestnicy dowiadywali się, że będą badani w dwóch etapach, po to, by po zrobieniu zdjęcia móc wybrać to najbardziej atrakcyjne. Badanie 4 zostało przeprowadzone w jednym etapie i trudno założyć, że badanym mógł zostać podany taki sam jego cel, jak w badaniu 2. Niezależnie od kwestii naruszenia zasady randomizacji, wyselekcjonowanie części wyników badania, które było prowadzone według innej procedury niż zasadnicze, sprawia, że dokonywanie jakichkolwiek porównań między tak stworzonymi grupami eksperymentalnymi, jest niemożliwe. W kolejnym, piątym badaniu, Autorka postanowiła sprawdzić, w jakim zakresie konfrontacja ze schematami sylwetek może wpływać na ocenę własnego ciała i nastroju. W zamyśle, badanie to miało stanowić kontynuację badań nad skutkami konfrontacji z obrazem własnej, upiększonej twarzy i pozwolić na sprawdzenie, czy podobne konsekwencje w zakresie nastroju i oceny własnego ciała może powodować porównanie wyglądu własnej sylwetki z jej idealnym kształtem. To ciekawy i wart sprawdzenia zamysł, dobrze wpisujący się w obszar tematyczny pracy. W badaniu tym uczestniczki z grupy eksperymentalnej miały oceniać wygląd swojego ciała po przyrównaniu wyglądu swojej aktualnej i idealnej sylwetki do dziewięciu sylwetek, różniących się kształtem: od sylwetki bardzo szczupłej - do sylwetki bardzo otyłej (zaczerpniętych z Testu Sylwetek Thomsona i Altabe; 1990). W zamierzeniu zabieg ten miał wzbudzić rozbieżność między pożądanym i aktualnym wizerunkiem własnego ciała. Niestety, badanie obarczone jest słabościami, które nie pozwalają, aby uznać je za badanie eksperymentalne. Tutaj, podobnie, jak w przypadku badania pierwszego i drugiego uczestniczące w nim kobiety w rzeczywistości mogły podlegać manipulacji eksperymentalnej o różnym natężeniu. Wskazując bowiem różne sylwetki jako realne i idealne mogły doświadczać różnego poziomu rozbieżności między aktualnym i idealnym obrazem własnego ciała. Można więc powiedzieć, że badanie miało bardziej charakter korelacyjny niż eksperymentalny i pozwalało na sprawdzenie, jaki jest związek spostrzeganej rozbieżności między aktualnym a idealnym obrazem ciała a oceną własnego 7
wyglądu i doświadczanymi emocjami. Wyniki badania zostały połączone z rezultatami grupy kontrolnej z badania drugiego. Trudno jednak porównywać wyniki uzyskane w obu tych grupach ze względu na to, że procedura badania drugiego różniła się od procedury według której przebiegało badanie piąte nie tylko ze względu na rodzaj bodźca eksperymentalnego, ale dodatkowo ze względu na przebieg samego badania. Grupa eksperymentalna z badania piątego była badana podczas jednego spotkania, w trakcie którego dokonano dwóch pomiarów nastroju przed i po manipulacji, podczas gdy badania grupy kontrolnej przeprowadzono w trakcie dwóch spotkań, oddzielonych od siebie okresem kilku tygodni. W ostatnim z serii zaplanowanych badań Autorka sprawdziła, jak oceniają swój wygląd i jaki mają nastrój kobiety, które poddały się zabiegom medycyny estetycznej. Pomiaru obu zmiennych zależnych dokonano dwukrotnie przed i po dokonaniu zabiegu. Badanie to precyzyjnie wpisuje się w zasadniczy temat pracy a jego dodatkową zaletą jest fakt, iż zostało przeprowadzone na grupie osób, które rzeczywiście dokonały modyfikacji we własnym wyglądzie. Grupa kontrolna w tym badaniu została zbadana w tych samych odstępach czasu, co grupa kryterialna. W tym przypadku, Autorka ma pełną świadomość tego, że badanie nie spełniało wszystkich warunków eksperymentu, ze względu na nie losowy przydział badanych do grupy kryterialnej oraz kontrolnej, i ostrożnie interpretuje wyniki. Badanie ujawniło interesującą prawidłowość, polegającą na tym, że u osób, które poddały się zabiegom medycyny estetycznej wzrastało zadowolenie z własnego ciała i podnosił się ogólny wskaźnik nastroju, podczas gdy w grupie kontrolnej nie zaobserwowano zmian w nastroju, w analogicznym przedziale czasu. Jednocześnie wyjściowy pomiar nastroju w obu grupach nie różnił się. Autorka słusznie zauważa, że ze względu na to, iż osoby z grupy kryterialnej wcześniej także poddawały się zabiegom medycyny estetycznej, wywoływany przez taki zabieg wzrost zadowolenia ze swojego ciała, może mieć charakter krótkotrwały. To ważne i interesujące przypuszczenie, które warto by głębiej przeanalizować i sprawdzić w kolejnych badaniach. Podsumowując całość pracy, uważam, że zakres zagadnień podjętych w rozprawie doktorskiej stanowi ważny obszar psychologicznych zjawisk, związanych z afektywnymi konsekwencjami percepcji własnego wizerunku. Jednocześnie wyniki badań Autorki pokazały, że percepcji tego wizerunku (zarówno rzeczywistego, jak i upiększonego) mogą towarzyszyć zmiany w nastroju i ocenie własnego wyglądu. Wyniki jednego z badań ujawniły, że zmiany te mogą być wynikiem dokonania rzeczywistych modyfikacji we własnym wyglądzie. Sądzę, że niektóre wyniki uzyskane w badaniach zaprezentowanych w pracy mogą być przyczynkiem do przeprowadzenia kolejnych studiów badawczych, które mogłyby pokazać, czy zaobserwowane wcześniej efekty pojawią się także w poprawnie zaplanowanych schematach badawczych. Większość zaprezentowanych w pracy badań 8
(poza ostatnim) posiada mniej lub bardziej istotne mankamenty metodologiczne. Związane są one z brakiem kontroli bodźców użytych do manipulacji eksperymentalnej (Badanie 1, 2, 5), brakiem równoległości procedur badania osób w różnych grupach eksperymentalnych (Badanie 3 i 4) i brakiem randomizacji, wynikającym z uwzględnienia w badaniach wyników grup eksperymentalnych lub grup kontrolnych pochodzących z innych badań (Badanie 2, 3, 4, 5). Dwa ostatnie mankamenty sprawiają, że z uzyskanych w tych badaniach wyników nie można wyprowadzić ogólniejszych wniosków. W pracy zaznacza się brak korespondencji między częścią teoretyczną i empiryczną. Zaprezentowane w pracy badania nie zostały oparte na spójnych przesłankach teoretycznych, które pozwoliłyby na postawienie ogólniejszego problemu badawczego, uzasadnienie celów każdego z badań i sformułowanie przewidywań. Odwołania do określonych teorii są fragmentaryczne i arbitralne, a te, które zostały zaprezentowane jako wyjściowe, nie zostały wykorzystane do sformułowania celów badań i przewidywań. W mojej opinii praca, w wymienionych zakresach, nie spełnia wymogów stawianych rozprawom doktorskim. W związku z tym nie rekomenduję dopuszczenia pracy do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Kinga Lachowicz-Tabaczek 9