Pac-Kożuchowska E. Kwasy tłuszczowe omega-3 a stan zdrowia dziecka Vol. 7/2008 Nr 4(25) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Kwasy tłuszczowe omega-3 a stan zdrowia dzieci The Fatty Acid Omega-3 and the Childrens Health Elżbieta Pac-Kożuchowska Klinika Pediatrii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Adres do korespondencji: dr hab. n. med. Elżbieta Pac-Kożuchowska, Zakład Propedeutyki Pediatrii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, 20-093 Lublin, ul. Chodźki 2, tel.: (081) 718-53-74, fax. (081) 743-01-00, e-mail: epac@mp.p Słowa kluczowe: kwasy tłuszczowe omega-3, żywienie, suplementacja, dzieci Key words: fatty acid omega-3, nutrition, supplementation, children STRESZCZENIE/ABSTRACT W ostatnich latach rola długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w żywieniu dzieci jest ważnym tematem dyskusji i publikacji naukowych. Problem ten wywołuje wiele kontrowersji i stanowi trudny temat badań. Praca stanowi przegląd piśmiennictwa w zakresie oceny korzystnego działania kwasów omega-3 na stan zdrowia dzieci. Endokrynol. Ped. 7/2008;4(25):49-54. The topic of long-chain polyunsaturated fatty acid in relation to the development of children has been important undertaken in medial discussions and publications in recent years. This is a difficult problem for investigation and raises many controversies. This review covers numerous publications dealing with different aspects of the profitably effect the fatty acid omega-3 on the health of children. Pediatr. Endocrinol. 7/2008;4(25):49-54. Wstęp Od wielu lat prowadzone są badania, na podstawie których naukowcy starają się odpowiedzieć na pytanie, od czego zależy zdrowie człowieka. Wiadomo, że dużą rolę odgrywają uwarunkowania genetyczne (czynniki endogenne), ale również należy zwrócić uwagę na rolę czynników środowiskowych (egzogennych). Żywienie uznawane jest za jeden z najważniejszych czynników środowiskowych odpowiedzialny za stan zdrowia we wszystkich okresach życia człowieka, a szczególnie w okresie wczesnego dzieciństwa. Dieta, zwłaszcza w pierwszych latach życia, może programować metabolizm ustrojowy poprzez oddziaływanie na aktywność enzymów, układ wewnątrzwydzielniczy czy immunologiczny. Właściwe żywienie dzieci i młodzieży ma nie tylko podstawowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju i dobrego stanu zdrowia, ale również jest najlepszym sposobem profilaktyki niektórych chorób cywilizacyjnych, które występują w późniejszych latach życia, lecz początki mogą mieć już w dzieciństwie. Do nich zaliczamy: podwyższone stężenie cholesterolu i zaburzenia gospodarki lipidowej, otyłość, cukrzycę typu 2, nadciśnienie, miażdżycę czy 49
Praca przeglądowa Endokrynol. Ped., 7/2008;4(25):49-54 osteoporozę [1, 2]. W ostatnich latach wiele uwagi poświęca się opracowaniu zaleceń żywieniowych, zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci, których celem jest między innymi obniżenie ryzyka chorób cywilizacyjnych [3, 4, 5, 6]. Zapotrzebowanie na tłuszcz zależy od zapotrzebowania energetycznego organizmu, które jest związane z wiekiem, płcią, rodzajem wykonywanej pracy, a u kobiet również ze stanem fizjologicznym, tj., okresem ciąży i laktacji. Ze względu na bardzo zróżnicowany metabolizm, zapotrzebowanie na energię i różne składniki odżywcze na poszczególnych etapach rozwoju dziecka, istnieje potrzeba opracowania specjalnych zaleceń żywieniowych dla poszczególnych grup wiekowych. Szczególnie ważne jest opracowanie zaleceń dotyczących roli tłuszczu w żywieniu niemowląt i małych dzieci [7]. W ustalaniu zaleceń żywieniowych dla dzieci ważna jest nie tylko ilość dostarczanego w pożywieniu tłuszczu, ale także udział poszczególnych kwasów tłuszczowych. W tłuszczach pożywienia występują kwasy tłuszczowe nasycone i nienasycone (jednonienasycone i wielonienasycone). Z punktu widzenia fizjologii najważniejsze są kwasy wielonienasycone: kwas linolowy (n-6) i alfa linolenowy (n-3) oraz ich długołańcuchowe pochodne. Kwas linolowy i alfa linolenowy oraz ich pochodne mają właściwości kwasów niezbędnych. W wyniku przemian (elongacja i desaturacja) zachodzących w wątrobie i mózgu, kwas linolowy metabolizowany jest do kwasu arachidonowego (AA), a kwas α-linolenowy do kwasu eikozapentaenowy (EPA) i dekozaheksaenowego (DHA). Kwasy te spełniają w organizmie bardzo ważne funkcje. Długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe są ważnym składnikiem błon komórkowych, stanowią istotny składnik ludzkiego mózgu i biorą udział w różnych jego funkcjach. Kwas dokozaheksaenowy (DHA) jest obecny w dużej ilości w tkankach mózgu i w siatkówce oka. Odgrywa ważną rolę w dojrzewaniu siatkówki oka, poprawia ostrość widzenia oraz pełni ważną rolę w funkcjonowaniu komórek mózgowych, przeciwdziała depresji i stresowi. Natomiast kwas eikozapentaenowy (EPA) bierze udział w syntezie eikozanoidów, które wykazują działanie przeciwzakrzepowe, przeciwzapalne i hamują nadmierną kurczliwość naczyń krwionośnych. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe zapewniają także prawidłowe tempo wzrostu i rozwoju, odgrywają istotną rolę w regulacji wzrostu i regeneracji tkanek oraz modulacji procesów immunologicznych [8, 9, 10, 11, 12]. Są one odpowiedzialne za odpowiedni rozwój płodu, za wyższą średnią masę urodzeniową noworodków, a następnie za prawidłowy rozwój noworodka i małego dziecka. W okresie życia płodowego dziecko czerpie długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe od matki poprzez łożysko. Najbardziej decydującym dla rozwoju mózgu i narządu wzroku płodu jest trzeci trymestr ciąży. W tym czasie zachodzi intensywne gromadzenie kwasu DHA w tkance mózgowej. A więc, wcześniaki są szczególnie narażone na niedobory długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Niedobór kwasów omega-3 powoduje zaburzenia w rozwoju i funkcjonowaniu układu nerwowego u dzieci urodzonych przedwcześnie. Łożysko pełni rolę selektywnego transportera i między innymi dlatego, stężenia kwasu DHA we krwi pępowinowej są wyższe niż u matki. Przedwczesny poród uniemożliwia gromadzenie kwasu DHA przez płód w tkankach i wcześniak musi go czerpać z pokarmu, ponieważ własna synteza nie jest wystarczająca. Pokarm kobiecy zawiera procentowo dużą ilość tłuszczu, ale jednocześnie ma optymalny i unikalny skład, jeśli chodzi o jego jakość. Skład tłuszczów w mlekach do żywienia sztucznego został opracowany w oparciu o wzorzec pokarmu kobiecego, w którym tłuszcze są głównym źródłem energii (40-55% energii). Pokarm kobiecy zawiera 50% kwasów tłuszczowych nienasyconych, 40% kwasów tłuszczowych jednonienasyconych oraz 10% kwasów tłuszczowych wielonienasyconych. Spośród kwasów wielonienasyconych w pokarmie kobiecym zawarte są głównie kwas linolowy (LA) i α-linolenowy (ALA), ale także obecne są pewne ilości ich pochodnych. Wg rekomendacji ESPGHAN, aby zapewnić odpowiednią gęstość energetyczną pożywienia i dobre tempo przyrostu masy ciała, zawartość tłuszczów w mlekach początkowych dla zdrowych niemowląt w pierwszym kwartale życia i w mlekach dla wcześniaków powinna wynosić 40-55% energii, natomiast w mlekach następnych (dla niemowląt powyżej piątego miesiąca życia) 35-55% energii. Kwas linolowy (n-6) i α-linolenowy (n-3) muszą być bezwzględnie zawarte w mieszankach dla niemowląt. Zalecana zawartość wielonienasyconych kwasów tłuszczowych dla niemowląt powinna wynosić 4-6% całkowitej energii, a proporcje pomiędzy kwasami szeregu n-3 i n-6 w granicach 1/5 do 1/15 [13, 14]. Ze względu na ogromne znaczenie intensywnego rozwoju ośrodkowego układu nerwowego we 50
Pac-Kożuchowska E. Kwasy tłuszczowe omega-3 a stan zdrowia dziecka wczesnym okresie niemowlęcym, metody oceny wpływu długołańcuchowych kwasów tłuszczowych dotyczą głównie czynności mózgu i siatkówki oka. Niestety ośrodkowy układ nerwowy jest trudnym przedmiotem badań, tym bardziej, gdy mają być oceniane niewielkie zaburzenia jego funkcji. W badaniach posługiwano się najczęściej oceną narządu wzroku i wykładnikami rozwoju ostrości widzenia oraz testami oceniającymi rozwój psychoruchowy. Znane są wyniki badań klinicznych, w których suplementacja kwasem dokozaheksaenowym poprawiała ostrość widzenia w pierwszych miesiącach życia zarówno u wcześniaków, jak i u niemowląt urodzonych o czasie. Wykazano także korzystny wpływ podawania LC-PUFA na rozwój psychoruchowy niemowląt w pierwszych miesiącach życia, który był oceniany za pomocą skali Brunet-Lezine. Prowadzono również badania oceniające wpływ karmienia piersią na parametry neurofizjologiczne u dzieci jednorocznych i starszych, które pierwszy raz były badane w okresie niemowlęcym. Wskaźnik rozwoju umysłowego oraz wskaźnik rozwoju psychomotorycznego oceniano posługując się testem Bayley [15]. Korzystny wpływ wielonienasyconych kwasów tłuszczowych można badać oceniając słuch za pomocą wywołanych potencjałów słuchowych oraz ostrość widzenia za pomocą wywołanych potencjałów wzrokowych. Dostępne dane w piśmiennictwie dowodzą, że zbilansowana podaż długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w mieszankach mlecznych jest bezpieczna, co znajduje odbicie w obecnych zaleceniach dotyczących stosowania mieszanek mlecznych dla niemowląt [14]. Wiele przeprowadzonych badań wskazuje na istnienie związku między sposobem żywienia dzieci w okresie niemowlęcym a występowaniem zaburzeń gospodarki lipidowej oraz chorób układu sercowo-naczyniowego w wieku dojrzałym, a także na ochronną rolę karmienia naturalnego. Singhal i wsp. prowadzili badania długofalowe i oceniali wpływ karmienia piersią na stężenie cholesterolu w surowicy u dzieci w kolejnych latach życia. Badania prowadzono u dzieci w wieku 13-16 lat. W tej grupie były dzieci urodzone o czasie oraz przedwcześnie. Analizowano sposób żywienia od urodzenia (karmienie mlekiem matki lub sztucznie) oraz oceniano parametry przemiany lipidowej i białko C-reaktywne (CRP). W wyniku przeprowadzonych badań u dzieci w wieku 13-16 lat, stwierdzono niższe stężenie cholesterolu oraz białka CRP w surowicy u tych dzieci, które były karmione piersią, niezależnie od ich wieku płodowego. Badania te potwierdzają korzyści wynikające z karmienia mlekiem matki w profilaktyce miażdżycy [16]. Bardzo ciekawe wyniki badań przedstawili Owen i in. W wyniku przeprowadzonej metaanalizy wykazano, że niemowlęta karmione w sposób naturalny mają wyższe średnie stężenie cholesterolu całkowitego w surowicy krwi, w porównaniu z żywionymi sztucznie, ale osoby dorosłe, które były karmione piersią w okresie niemowlęcym, mają niższe stężenie cholesterolu całkowitego [17]. Do końca drugiego roku życia nie należy ograniczać tłuszczu i cholesterolu jako składników niezbędnych do prawidłowego rozwoju układu nerwowego. W tym okresie szczególnie ważne jest dostarczenie odpowiedniej ilości długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Po ukończeniu drugiego roku życia podaż tłuszczów w diecie dziecka powinna być stopniowo zmniejszana tak, aby w wieku 5 lat otrzymywało nie mniej niż 20% a nie więcej niż 30% kalorii z tłuszczów na dobę. Wartość energii pochodząca z tłuszczów nasyconych nie powinna przekraczać 10%. Natomiast niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe powinny pokrywać 6-10% energii, a proporcje kwasów omega-6 do omega-3 powinny wynosić 5-8%: 1-2%. Takie zalecenia dotyczące spożycia tłuszczów powinny być stosowane u dzieci i młodzieży do 18. roku życia. W ustalaniu proporcji kwasów tłuszczowych w żywieniu dzieci należy również zwrócić uwagę na ograniczenia w stosowaniu nasyconych kwasów tłuszczowych. Wysokie spożycie tych kwasów, a szczególnie kwasu laurynowego i mirystynowego, powoduje wzrost stężenia cholesterolu całkowitego, cholesterolu we frakcji LDL i VLDL w surowicy, zwiększenie krzepliwości krwi, a także dysfunkcję śródbłonka naczyniwego. Izomery trans kwasów tłuszczowych uważane są także za czynnik aterogenny [18]. Badania doświadczalne wykazują, że izomery trans kwasów tłuszczowych nienasyconych znajdujących się w pożywieniu przechodzące przez łożysko do płodu mogą wpływać na niską masę urodzeniową noworodków, a w wyniku karmienia piersią mogą przechodzić do organizmu niemowlęcia [18]. Natomiast u dzieci na miażdżycorodny typ diety mają wpływ szczególnie popularne w tym wieku produkty typu fast food, zawierające dużo tłuszczów i kwasów tłuszczowych trans, słodycze źródło cukrów prostych oraz jogurty zwiększające spożycie tłuszczów nasyconych [19]. 51
Praca przeglądowa Endokrynol. Ped., 7/2008;4(25):49-54 W okresie poniemowlęcym zachodzą istotne zmiany w sposobie żywienia. Jest to okres, w którym zaczynają kształtować się nawyki żywieniowe, a także często występują niedobory pokarmowe, które hamują procesy wzrastania. W żywieniu dzieci powyżej roku zalecany jest już szeroki asortyment produktów, z uwzględnieniem ich wysokiej wartości odżywczej, wysokiego udziału węglowodanów złożonych i produktów o obniżonej zawartości tłuszczu. Dzieci i młodzież w wieku szkolnym, to kolejna grupa wiekowa, która charakteryzuje się intensywnym dojrzewaniem i wzrastaniem, a więc jest szczególnie wrażliwa na niedobory ilościowe, jak i jakościowe. Dziecko od najwcześniejszych lat powinno zdobywać informacje o roli żywienia w zachowaniu zdrowia i zapobieganiu chorobom dietozależnym. W kształtowaniu nawyków żywieniowych dziecka główną rolę odgrywa środowisko rodzinne i szkolne. Dzieci i młodzież stanowią grupę społeczną szczególnie podatną na skutki niewłaściwego żywienia [20]. Skuteczną metodą profilaktyki wielu chorób jest prawidłowa dieta wzbogacona w produkty żywności funkcjonalnej, a więc zawierająca sterole i stanole roślinne, probiotyki, prebiotyki, witaminy oraz wielonienasycone kwasy tłuszczowe [20, 21]. Intensywny rozwój i dojrzewanie ośrodkowego układu nerwowego obserwuje się we wczesnym dzieciństwie (do drugiego roku życia dziecka). Kwasy tłuszczowe omega-3 mają duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju niemowląt, dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa, w wieku przedszkolnym i szkolnym. Wywierają one korzystny wpływ na rozwój i czynność układu nerwowego, rozwój funkcji poznawczych oraz prawidłowy rozwój fizyczny i psychoruchowy. Przeprowadzono badania oceniające funkcje poznawcze u zdrowych, 4-letnich dzieci po zastosowaniu kwasu dokozaheksaenowego (400 mg/dzień) przez cztery miesiące. W analizie regresji wykazano dodatnią, istotną statystycznie korelację pomiędzy stężeniem tego kwasu we krwi a wyższą oceną według skali PPVT (Peabody Picture Vocabulary Test) [22]. Kwasy tłuszczowe omega-3 w diecie małego dziecka poprawiają zdolność zapamiętywania, przyspieszają procesy myślowe, usprawniają koncentrację oraz podwyższają współczynnik inteligencji (IQ). Odgrywają także ważną rolę w regulacji snu, łagodzą stres, agresję i nadpobudliwość dziecięcą, poprawiają wzrok oraz wykazują skuteczność w leczeniu dysleksji u dzieci. W prowadzonych badaniach wykazano, że suplementacja kwasami omega-3, omega-6 i flawonoidami może prowadzić do zmniejszenia objawów zespołu ADHD u dzieci [23]. Wyniki badań oceniających wpływ kwasów omega-3 u dzieci z zespołem ADHD nadal nie są jednoznaczne, ale pozytywne efekty są widoczne po zastosowaniu wysokich dawek tych kwasów. Biologiczna rola kwasów omega-3 polega również na ich korzystnym wpływie na gospodarkę lipidową, ciśnienie krwi, podatność tętnic i funkcje śródbłonka, a także na działaniu przeciwzakrzepowym i przeciwzapalnym. Wykazują one więc działanie przeciwmiażdżycowe [24]. Podstawowym źródłem kwasów omega-3 jest tłuszcz ryb morskich. W przeprowadzonych badaniach wykazano, że dzienne spożycie 40-60 g tłustych ryb morskich wiąże się ze zmniejszeniem o 50% ryzyka zgonu z powodu choroby niedokrwiennej serca [25]. Natomiast w innych badaniach stwierdzono, że spożywanie mięsa ryb powodowało zmniejszenie ogólnego wskaźnika śmiertelności, a nie tylko zgonów na skutek choroby niedokrwiennej serca [26]. Biorąc pod uwagę wyniki ostatnich badań wskazujących na bardzo niskie spożycie ryb morskich w naszym kraju, w szczególności w kilku rejonach Polski, należy sądzić, iż niewystarczające jest pokrycie zapotrzebowania na niezbędne kwasy tłuszczowe omega-3 tj.: EPA kwas eikozapentaenowy i DHA kwas dokozaheksaenowy. Właściwe pokrycie powinno dostarczać tych kwasów na poziomie 0,2-0,3% wydatkowanej energii. Polskie Towarzystwo Pediatryczne i Polskie Towarzystwo Badań nad Miażdżycą postanowiły wspólnie podjąć działania mające na celu zapobieganie tym niedoborom w codziennym żywieniu ludzi, szczególnie w populacji kobiet w ciąży, niemowląt i dzieci. Jest bowiem faktem dobrze udokumentowanym zarówno w badaniach podstawowych, jak i klinicznych, że kwasy EPA i DHA mają bezpośredni i znaczący wpływ na rozwój płodowy dziecka oraz jego dalszy dobry stan zdrowia w przyszłości. Przygotowane przez ekspertów zalecenia zawierają zarówno podstawowe dane dotyczące biologicznych mechanizmów działania kwasów omega-3 (EPA i DHA), jak i wskazówki praktyczne dla lekarzy pediatrów, lekarzy rodzinnych oraz producentów suplementów i żywności funkcjonalnej. W sytuacji niedoborów kwasów omega-3 w diecie wskazana jest suplementacja preparatami zawierającymi te kwasy. Eksperci Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego i Polskiego Towarzystwa 52
Pac-Kożuchowska E. Kwasy tłuszczowe omega-3 a stan zdrowia dziecka Badań nad Miażdżycą zalecają w codziennym żywieniu kobiet w ciąży i niemowląt od 6 tygodnia życia, łączne spożycie kwasów EPA i DHA od 1,0 do 1,5 g. W zalecanych dawkach spożycie kwasów omega-3 jest w pełni bezpieczne. Dzieci do drugiego roku życia powinny otrzymywać wyłącznie kwasy EPA i DHA w postaci suplementów po konsultacji z lekarzem pediatrą, ale tylko jako preparaty podlegające kontroli przez odpowiednie władze sanitarne. Należy podkreślić, że kobiety w ciąży i dzieci pomiędzy 2. a 7. rokiem życia nie powinny spożywać ryb morskich, a w szczególności tuńczyka i łososia, częściej niż 1 raz w tygodniu ze względu na zwiększone ryzyko zatrucia rtęcią i/lub dioksynamii. W tej grupie uzupełnieniem niedoborów w diecie powinny być suplementy o kontrolowanej zawartości EPA i DHA. Dla dzieci od 7. roku życia zalecane jest spożycie ryb morskich przynajmniej 2 razy w tygodniu w szczególności śledzi, makreli, halibuta, dorsza, sardynek. Dodatkowym cennym źródłem roślinnym kwasów omega-3, mogą być orzechy i produkty otrzymywane z ziaren o wysokiej zawartości kwasu ALA (alfa-linolenowy). Suplementy zawierające EPA i DHA są szczególnie wskazane dla dzieci obciążonych rodzinną historią chorób układu krążenia oraz nadwagą i otyłością, gdyż mogą zapobiegać zaburzeniom gospodarki lipidowej i nadciśnieniu tętniczemu. Stała suplementacja kwasów tłuszczowych omega-3 w diecie zapobiega arytmii i agregacji płytek, a więc jest także zalecana w profilaktyce chorób układu sercowo-naczyniowego [27]. Regularne spożywanie gotowych preparatów zawierających kwasy omega-3 oraz witamin (D i E) daje pewność dostarczenia organizmowi stałej dawki tych składników. Dodatkową zaletą gotowych preparatów jest niski poziom toksyn oraz możliwość stałej kontroli jakości, co zapewnia, że ich spożycie jest bezpieczne. PIŚMIENNICTWO/REFERENCES [1] Ziemlański S., Socha P.: Normy i zalecenia dotyczące spożycia tłuszczów ze szczególnym uwzględnieniem dzieci oraz kobiet ciężarnych i karmiących. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka, 1999:1, 2/3, 139-148. [2] Socha J.: Żywienie a rozwój dziecka w pierwszym roku życia. Standardy Medyczne, 2003:9 supl., 21-28. [3] Szostak W.B., Cybulska B.: Narodowy Program Profilaktyki Cholesterolowej w Polsce: dokonania i wyzwania przyszłości. Med. Metab., 1999:3, 11-18. [4] Kłosiewicz-Latoszek L., Grzybek A.: Żywienie w profilaktyce i leczeniu chorób układu krążenia. Terapia, 1999:7, 20-25. [5] Książyk J.: Karmienie naturalne a rozwój. Standardy Medyczne, 2003:9 supl., 15-20. [6] Innis S.M.: Polyunsaturated fatty acids in human milk: an essential role in infant development. Adv. Exp. Med. Biol., 2004:554, 27-43. [7] Książyk J.: Zasady żywienia dzieci i młodzieży. Pediatria, 2005:6, 41-48. [8] Birch E.E., Garfield S., Hoffman D.R. et al.: A randomized controlled trial of early dietary supply of long-chain polyunsaturated fatty acids and mental development in term infants. Dev. Med. Child. Neurol., 2000:3, 174-181. [9] Makrides M., Neumann M.A., Simmer K., Gibson R.A.: A critical appraisal of the role of dietary long-chain polyunsaturated fatty acids on neural indices of term infants: a randomized, controlled trial. Pediatrics., 2000:1, 32-38. [10] Innis S.M: The role of dietary n-6 and n-3 fatty acids in the developing brain. Dev. Neurosci., 2000:5-6, 474-480. [11] Hoffman D.R., Birch E.E., Castaneda Y.S. et al.: Visual function in breast-fed term infants weaned to formula with or without longchain polyunsaturates at 4 to 6 months: a randomized clinical trial. J Pediatr., 2003:6, 669-77. [12] Koletzko B., Sauerwald U., Keicher U. et al.: Fatty acid profiles, antioxidant status, and growth of preterm infants fed diets without or with long-chain polyunsaturated fatty acids. A randomized clinical trial. Eur J. Nutr., 2003:5, 243-253. [13] Socha P.: Znaczenie długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w żywieniu niemowląt. Ped. Pol., 1999:3, 247-253. [14] Socha P., Kwiecień J., Stolarczyk A.: Znaczenie tłuszczu w żywieniu niemowląt i małych dzieci. Standardy Medyczne., 2003:9 supl., 57-61. [15] Dangour A.D., Uauy R.: N-3 log-chain polyunsaturated fatty acid for optimal function during brain development and agein. Asia. Pac. J. Clin. Nutr., 2008:17, suppl.1, 185-188. [16] Singal A., Cole T.J., Fewtrell M., Lucas A.: Breastmilk feeding and lipoprotein profile in adolescents born preterm: follow-up of a prospective randomised study. Lancet, 2004:363, 1571-1578. [17] Owen C.G., Whincup P.H., Odoki K. et al.: Fant feeding and blood cholesterol a study in adolescents and a systematic reviev. Pediatrics., 2002:110, 597-608. [18] Ballabriga A.: Lipids in Childchood Nutrition: Importance of Fats in Food Composition. Nestle Nutrition Services. Feeding from Toddlers to Adolescence. Nestec Ltd., Vevey, Switzerland 1996. [19] Amorim-Cruz J.A.: Dietary habits and nutritional status in adolescents over Europe-Southern Europe. Eur. J. Clin. Nutr., 2000:54/suppl, 1, 29-35. 53
Praca przeglądowa Endokrynol. Ped., 7/2008;4(25):49-54 [20] Kozłowska-Wojciechowska M.: Tłuszcze pokarmowe w profilaktyce miażdżycy. Medycyna po dyplomie, 2003:2, 88-100. [21] Szostak W.B., Cybulska B.: Profilaktyka miażdżycy w świetle postępów wiedzy. Czynniki Ryzyka., 2002:2-3, 22-27. [22] Ryan A.S., Nelson E.B.: Assessing the effect of docosahexaenoic acid on cognitive functions in healthy, preschool children a randomized placebo-controlled, double-bind study. Clinical Pediatrics, 2008:47,4, 355-362. [23] Kidd P.M.: Attention deficit/hyperactivity disorder (ADHD) in children: rationale for its integrative management. Altern. Med. Rev., 2000:5, 402-428. [24] Mori T.A., Woodman R.J.: The independent effects of eicosapentaenoic acid and docosahexaenoic acid on cardiovascular risk factors in human. Curr. Opin. Clin. Nutr. Metab. Care., 2006:9, 95-104. [25] Marckmann P., Gronbaek M.: Fish consumption and coronary heart disease mortality. A systematic review of prospective cohort studies. Eur. J. Clin. Nutr., 1999:53, 585-590. [26] Mozaffarian D., Rimm E.B.: Fish intake, contaminants, and human health: evaluating the risk and the benefits. Jama., 2006:296, 1885-1899. [27] Stanowisko Ekspertów Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego (PTP) i Polskiego Towarzystwa Badań nad Miażdżycą (PTBnM). Czynniki Ryzyka, 2007:1, 3-4. 54