standardy medyczne prof. Ewa Helwich konsultant krajowy w dziedzinie neonatologii
|
|
- Dawid Lisowski
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Stanowisko grupy ekspertów w sprawie suplementacji kwasu dokozaheksaenowego i innych kwasów tłuszczowych omega-3 w populacji kobiet ciężarnych, karmiących piersią oraz niemowląt i dzieci do lat 3 Position paper of the expert group on DHA and other omega-3 fatty acid supplementation in pregnant and lactating women, infants and children up to 3 years of age prof. Krzysztof Czajkowski kierownik II Katedry i Kliniki Położnictwa i Ginekologii WUM, Warszawa, Szpital Kliniczny im. ks. Anny Mazowieckiej prof. Mieczysława Czerwionka-Szaflarska konsultant wojewódzki w dziedzinie pediatrii prof. Jadwiga Charzewska kierownik Zakładu Epidemiologii i Norm Żywienia IŻŻ prof. Alicja Chybicka Pediatrycznego prof. Anna Dobrzańska konsultant krajowy w dziedzinie pediatrii dr Dariusz Gruszfeld koordynator projektu badawczego UE NUTRIMENTHE prof. Jacek R. Imiela konsultant krajowy w dziedzinie chorób wewnętrznych doc. Teresa Jackowska przewodnicząca Oddziału Warszawskiego PTP; kierownik Kliniki Pediatrii CMKP prof. Ewa Helwich konsultant krajowy w dziedzinie neonatologii prof. Maciej Kaczmarski konsultant wojewódzki w dziedzinie pediatrii prof. Ryszard Poręba Ginekologicznego prof. Janusz B. Książyk kierownik Kliniki Pediatrii i Żywienia IPCZD prof. Ryszard Lauterbach kierownik Kliniki Neonatologii CMUJ w Krakowie prof. Witold Lukas konsultant krajowy w dziedzinie medycyny rodzinnej dr Hanna Mojska kierownik Pracowni Bezpieczeństwa Chemicznego Żywności IŻŻ prof. Andrzej Milanowski kierownik Kliniki Pediatrii Instytutu Matki i Dziecka prof. Stanisław Radowicki konsultant krajowy w dziedzinie położnictwa i ginekologii prof. Józef Ryżko kierownik Kliniki Gastroenterologii, Hepatologii i Immunologii IPCZD prof. nadzw. Piotr Socha kierownik Oddziału Gastroenterologii, Hepatologii IPCZD Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci prof. Hanna Szajewska kierownik Kliniki Pediatrii WUM, sekretarz ESPGHAN prof. Jerzy Szczapa Neonatologicznego prof. Jarosław Walkowiak Uniwersytet Medyczny w Poznaniu, I Katedra Pediatrii; kierownik Pracowni Analityki Klinicznej i Badań Czynnościowych Przewodu Pokarmowego doc. Halina Weker kierownik Zakładu Żywienia IMiDz standardy medyczne/pediatria 2010 T
2 Słowa kluczowe: kwas dokozaheksaenowy długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe rozwój psychoruchowy porody przedwczesne depresja infekcje alergia Key words: docosahexaenoic acid long-chain polyunsaturated fatty acids psychomotor development premature birth depression infection allergy Wprowadzenie Podstawowym źródłem składników odżywczych powinna być właściwie zbilansowana dieta. W sytuacji, gdy z różnych przyczyn codzienna dieta nie pokrywa zapotrzebowania na podstawowe składniki odżywcze można rozważyć stosowanie suplementacji. Suplement diety to środek spożywczy, którego celem jest uzupełnienie normalnej diety. Jest on skoncentrowanym źródłem witamin lub składników mineralnych lub innych substancji wykazujących efekt odżywczy lub inny fizjologiczny, pojedynczych lub złożonych, wprowadzany do obrotu w formie umożliwiającej dawkowanie, w postaci: kapsułek, tabletek, drażetek i w innych podobnych postaciach, saszetek z proszkiem, ampułek z płynem, butelek z kroplomierzem i w innych podobnych postaciach płynów i proszków 1. Przez suplementację diety rozumiemy również jej wzbogacanie, tzn. dodawanie do środków spożywczych jednego lub kilku składników odżywczych, niezależnie od tego, czy naturalnie występują one w tym środku spożywczym czy nie, w celu zapobiegania niedoborom lub korygowania niedoborów tych składników odżywczych w całych populacjach lub określonych grupach ludności (zgodnie z poniżej przywołanymi regulacjami). W Polsce suplementy diety to produkty spożywcze podlegające następującym regulacjom prawnym: n Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o Bezpieczeństwie Żywności i Żywienia (Dz U Nr 171, poz. 1225); n Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 października 2007 r. w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety; n Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 października 2007 r. w sprawie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego; n Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 września 2008 r. w sprawie dozwolonych substancji dodatkowych, z dnia 4 września 2008 r. Kwasy tłuszczowe omega 3 są niezbędnymi składnikami diety. Spośród nich kwas αlinolenowy (ALA alpha linoleic acid) nie jest syntetyzowany przez organizm ludzki i uważany jest za prekursora pozostałych kwasów z tej rodziny, przede wszystkim długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (LC PUFA long chain polyunsaturated fatty acids), w tym kwasów dokozaheksaenowego (DHA docosahexaenoic acid) i eikozapentaenowego (EPA eicosapentaenoic acid). Podstawowym źródłem EPA i DHA są ryby morskie, olej rybi oraz owoce morza. Kwasy omega 3 posiadają właściwości przeciwzapalne, zapobiegają miażdżycy naczyń krwionośnych i dlatego znalazły zastosowanie w zapobieganiu chorobom sercowo naczyniowym, zespołowi metabolicznemu oraz przewlekłym chorobom zapalnym 2, 3, 4, 5. Zasadnicze znaczenie ma również zapewnienie właściwej podaży kwasów omega 3 w okresie ciąży, laktacji, a także w wieku rozwojowym. Szczególnie istotne w tym okresie jest zaopatrzenie organizmu rozwijającego się płodu i dziecka w kwas dokozaheksaenowy, który w dużych ilościach odkłada się w rozwijającym się ośrodkowym układzie nerwowym 6. Polska należy do krajów szczególnie zagrożonych niedoborem kwasów tłuszczowych długołańcuchowych omega 3. Wyniki Wieloośrodkowego Ogólnopolskiego Badania Stanu Zdrowia Ludności (WOBASZ) 7 pokazują, że spożycie ryb w populacji polskiej jest niedostateczne. Przeciętna dzienna konsumpcja ryb w grupie mężczyzn wynosiła średnio 16 g (przy zalecanym spożyciu 35 g). Jedynie u mężczyzn w województwach kujawsko pomorskim, warmińsko mazurskim i zachodniopomorskim spożycie ryb było powyżej wartości zalecanej. U kobiet, we wszystkich województwach, spożycie ryb było poniżej zalecanej wartości i wynosiło 15 g (zalecane 30 g). Z ogólnopolskich badań sposobu żywienia 8 wynika, że spożycie DHA w grupie kobiet w wieku lat wynosiło 110 mg, a u kobiet w wieku lat 120 mg. Codzienna dieta nie pokrywała zatem zalecanych przez Instytut Żywności i Żywienia 200 mg LC PUFA n 3 na dobę dla wszystkich grup wiekowych 9. Wzbogacanie diety w kwasy tłuszczowe omega 3 powinno opierać się na propagowaniu spożycia ryb. W przypadku kobiet ciężarnych, karmiących i ma 730 standardy medyczne/pediatria 2010 T
3 łych dzieci należy szczególnie zwracać uwagę na jakość produktów rybnych w żywieniu. Alternatywnie należy podawać odpowiednie suplementy. Powinny one być dobierane ze względu na dawkę i jakość DHA. Skuteczność kliniczną (profilaktyka chorób i stymulacja rozwoju) wykazują wyłącznie preparaty kwasów tłuszczowych długołańcuchowych szeregu omega 3, a nie ich prekursor ALA zawarty w olejach roślinnych. Konwersja ALA do długołańcuchowych pochodnych jest niewielka, co może tłumaczyć brak widocznych efektów takiej suplementacji. Cel Celem Grupy Ekspertów jest przedstawienie zaleceń dotyczących właściwej podaży kwasów tłuszczowych omega 3, wśród których istotnymi zagadnieniami są: n właściwy bilans w diecie; n dodatkowa podaż w postaci suplementów; n bezpieczeństwo. Metodyka Stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów zostało opracowane na podstawie dostępnych systematycznych przeglądów piśmiennictwa, stanowisk ekspertów, rekomendacji innych towarzystw naukowych lub grup ekspertów. Przeprowadzono również dodatkową analizę publikacji, z uwzględnieniem szczególnej sytuacji populacji polskiej. Kobiety w ciąży i matki karmiące Kobiety w ciąży i karmiące powinny otrzymywać suplementację min. 200 mg DHA dziennie, jednak w przypadku małego spożycia ryb należy uwzględnić suplementację wyższą, np mg DHA dziennie. Stosowano znacznie wyższe dawki i wykazano ich bezpieczeństwo, do 1 g DHA na dobę i 2,7 g oleju rybiego na dobę. Zaleca się dodatkową suplementację jedynie DHA, gdyż dodatkowa podaż tego kwasu z rodziny omega 3 zwiększa osoczowe stężenie tego składnika we krwi pępowinowej (nie zwiększa się stężenie EPA pomimo dodatkowej podaży). Zgodnie ze stanowiskiem ekspertów 10, w celu zapewnienia prawidłowych zasobów DHA w organizmie matki i zapewnienia prawidłowej dystrybucji DHA do płodu, kobiety w ciąży powinny otrzymywać suplementację mg DHA dziennie dodatkowo do zalecanego spożycia dla całej populacji 11. W większości badań oceniających efekty suplementacji kobiet ciężarnych i karmiących stosowano wyższe dawki suplementu 12, 13, 14, 15. Oceniano w nich suplementację dodatkową, poza codziennym spożyciem (np. ryb), w populacjach, w których spożycie podstawowe ryb jest wyższe niż w populacji polskiej. Tym bardziej w przypadku mniejszego spożycia ryb należy postulować istotnie wyższe dawki suplementu. Np. we Francji zaleca się podaż 500 mg EPA+DHA dziennie 16. Metaanaliza badań z randomizacją wykazała, że stosowanie przez kobiety ciężarne LC PUFA nieznacznie przedłużało czas trwania ciąży. W obu grupach podobne były natomiast: odsetek porodów przedwczesnych (<37. tyg. ciąży), odsetek noworodków urodzonych z małą masą ciała (<2500 g) oraz odsetek ciężarnych, u których stwierdzono stan przedrzucawkowy lub rzucawkę. Stwierdzono również podobną urodzeniową masę ciała oraz długość ciała. Jedynie obwód głowy był statystycznie istotnie większy w grupie, w której stosowano LC PUFA: Znaczenie kliniczne niewielkich stwierdzanych różnic nie jest jasne 17. Ostatnio opublikowano wyniki dużego badania z randomizacją przeprowadzonego przez Makrides i wsp. na grupie 2399 kobiet ciężarnych, w którym oceniano efekt suplementacji 800 mg DHA dziennie. W badaniu wykazano redukcję liczby porodów przedwczesnych (<34. tyg. ciąży) w grupie suplementowanej, a wzrost masy urodzeniowej ciała wiązano głównie z późniejszym porodem. Wyniki przeglądu systematycznego badań z randomizacją sugerują brak istotnego wpływu suplementacji LC PUFA w trakcie ciąży i/lub laktacji na rozwój psychoruchowy oraz na rozwój narządu wzroku dzieci urodzonych o czasie 18. Podobnie praca Makrides i wsp. nie wykazała wpływu suplementacji DHA u kobiet ciężarnych na funkcje poznawcze i umiejętności językowe ich dzieci. Wpływ na ryzyko depresji ciężarnych i poporodowej został oceniony wcześniej w małych badaniach obserwacyjnych i interwencyjnych 19, 20, 21. Rozbieżne wyniki nie pozwalały na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków. Praca Makrides i wsp. nie wykazała wpływu suplementacji DHA u kobiet ciężarnych na częstość depresji poporodowej. Sugeruje się, że w przypadku kobiet ciężarnych korzystny jest wpływ suplementacji kwasami omega 3 (2,7 g kwasów omega 3/dobę) na ryzyko rozwoju standardy medyczne/pediatria 2010 T
4 alergii u dzieci w wieku późniejszym. W jednym badaniu z randomizacją i odległą obserwacją efektów suplementacji (po 16 latach) wykazano spadek częstości astmy oskrzelowej w grupie suplementowanej 22. Ostatecznie biorąc pod uwagę podstawowe zapotrzebowanie na kwasy tłuszczowe omega 3, wydaje się, że minimalne spożycie DHA powinno wynosić 200 mg, sugeruje się natomiast wyższe spożycie kwasów omega 3. Stosowano znacznie wyższe dawki i wykazano ich bezpieczeństwo, do 1 g DHA na dobę i 2,7 g oleju rybiego na dobę. Niemowlęta Suplementacja DHA w przypadku niemowląt może być korzystna wtedy, gdy spożycie DHA z pokarmem jest niewystarczające. Zespół ekspertów przyjmuje aktualne (grudzień 2006) wytyczne Dyrektywy Unii Europejskiej dotyczące zasad suplementacji LC PUFA w mleku modyfikowanym dla niemowląt. Zgodnie z nimi: n zawartość LC PUFA szeregu n 3 nie powinna przekraczać 1% całkowitej ilości kwasów tłuszczowych; n zawartość LC PUFA szeregu n 6 nie powinna przekraczać 2% kwasów tłuszczowych; n zawartość EPA powinna być mniejsza niż DHA, a zawartość DHA nie powinna być większa niż zawartość LC PUFA typu n 6. Nie zaleca się dodatkowej suplementacji DHA diety niemowląt karmionych piersią. Coraz więcej badań potwierdza korzystne efekty przedłużonej suplementacji DHA wprowadzanej powyżej 6. tyg.ż. lub 4. m.ż. i podawanej do końca 1. r.ż., a zatem przekraczającej okres uznawany za szczególnie krytyczny dla rozwoju ośrodkowego układu nerwowego (do 4. m.ż.) 23, 24. Ocenianymi efektami suplementacji DHA były: ostrość widzenia (dojrzewanie ostrości widzenia), rozwój psychoruchowy i rozwój fizyczny oraz częstość infekcji. W metaanalizie badań z randomizacją 25 (Cochrane Review) nie stwierdzono, aby suplementacja LC PUFA korzystnie wpływała na poprawę ostrości widzenia lub przyspieszenie rozwoju psychoruchowego. Jednocześnie wskazano na bezpieczeństwo takiej suplementacji. Zwraca uwagę różnorodność metodyki badań: różne dawki suplementu, metody oceny skuteczności działania, czas suplementacji i wreszcie wiek oceny efektów suplementu. Szczególne uwagi krytyczne należy zgłosić do metod oceny rozwoju psychoruchowego, które w znacznej części wykorzystywały testy używane przez neurologów do wykrywania istotnych zaburzeń neurorozwojowych (np. skala Bayley), a nie dyskretnych i oczekiwanych przy suplementacji zmian tempa rozwoju. Należy również zwrócić uwagę na badania, w których stosowano wyższą dawkę suplementacji DHA (min. 0,3% wszystkich kwasów tłuszczowych). Przy takiej dawce suplementacji uzyskiwano korzystne efekty w postaci poprawy ostrości widzenia. Dlatego European Food Safety Authority (EFSA) w swojej opinii na temat oświadczeń zdrowotnych suplementacji DHA wskazała na korzystny efekt tej suplementacji w wyższych dawkach (około 0,3%) na dojrzewanie ostrości widzenia w 1. r.ż. 26 Wyniki dwóch niedawno opublikowanych badań z randomizacją sugerują, że suplementacja mleka modyfikowanego DHA i AA zmniejsza ryzyko infekcji 27, 28. Ponadto można obecnie stwierdzić, że w trakcie karmienia naturalnego lub mlekiem modyfikowanym dla niemowląt nie istnieje potrzeba niezależnego podawania suplementu DHA. Jeżeli hydrolizaty białka serwatki lub kazeiny o znacznym stopniu hydrolizy nie zawierają w swym składzie DHA, należy rozważyć odpowiednią podaż DHA. Niemowlęta urodzone przedwcześnie Korzystna i bezpieczna jest suplementacja DHA mieszanek dla niemowląt urodzonych przedwcześnie, jednak nie ustalono optymalnych dawek suplementacji. Dzieci urodzone przedwcześnie są szczególnie zagrożone niedoborem kwasu DHA. Wynika to przede wszystkim ze znacznego skrócenia w ich rozwoju wewnątrzmacicznym trzeciego trymestru ciąży, w którym to okresie transport DHA przez łożysko jest najbardziej efektywny. Systematyczny przegląd piśmiennictwa badań z randomizacją (Cochrane Review) pozwala na krytyczną ocenę efektów suplementacji LC PUFA u wcześniaków. Podobnie jednak, jak w przypadku badań u dzieci urodzonych o czasie, analizowane badania różniły się dawką suplementu, stopniem wcześniactwa i parame 732 standardy medyczne/pediatria 2010 T
5 trami pomiarowymi. Wskazano na bezpieczeństwo tak stosowanej suplementacji 29. Ostatnie dane pochodzące z piśmiennictwa sugerują konieczność znacznego zwiększenia zawartości DHA w mleku modyfikowanym do wartości co najmniej 1,5% składu wszystkich kwasów tłuszczowych, w celu osiągnięcia korzystnego wpływu na rozwój psychoruchowy 30. Dzieci do 3. r.ż. Zalecane spożycie kwasów tłuszczowych omega 3 wynosi mg na dobę. U dzieci, które nie spożywają regularnie ryb należy uwzględnić suplementację tych kwasów. Ta grupa wiekowa dzieci jest szczególna, gdyż stopniowo dieta niemowlęcia zostaje zastąpiona dietą człowieka dorosłego. Niestety w diecie małych dzieci zazwyczaj nie występują produkty będące bogatym źródłem kwasów tłuszczowych omega 3, gdyż zwyczajowo spożycie ryb jest niskie. Z ogólnopolskich badań sposobu żywienia wynika, że spożycie DHA w grupie dzieci w wieku 1 3 lata wynosi przeciętnie (mediana) 10 mg/dzień (chłopcy 9 mg, dziewczynki 11 mg). Zalecenia suplementacji mogą odnosić się głównie do kalkulowanego zapotrzebowania żywieniowego na te kwasy. Zalecenia dotyczące spożycia LC PUFA n 3 w Europie wynoszą: dla dzieci w wieku od 7 do 24 miesięcy 100 mg DHA dziennie, a dla dzieci od 2. r.ż. do 18 lat 250 mg EPA+DHA dziennie. Ponadto analizowano wpływ suplementacji kwasów omega 3 na rozwój dziecka i ryzyko chorób ocenie poddano rozwój psychoruchowy, ryzyko miażdżycy i infekcji dróg oddechowych. Nie publikowano badań oceniających wpływ późnej suplementacji DHA na rozwój psychoruchowy w populacji dzieci powyżej 1. r.ż. Pośrednio można wskazywać na potencjalne korzyści suplementacji kwasami długołańcuchowymi omega 3 w zakresie profilaktyki chorób związanych z zespołem metabolicznym i ryzykiem miażdżycy poprzez przeniesienie obserwacji i wyników badań prowadzonych u osób dorosłych. Wobec danych o wczesnym początku procesów miadżycowych (od pierwszych lat życia), należy brać pod uwagę potencjalne korzyści spożycia kwasów omega 3 przez dzieci mimo braku odpowiednich badań w tej grupie wiekowej. Ostatnio zwraca się uwagę na inne działania kwasów omega 3, w tym korzystny wpływ na częstość infekcji. U dzieci w wieku miesięcy, otrzymujących w suplementacji 130 mg DHA dziennie (badanie z randomizacją), stwierdzano mniej infekcji dróg oddechowych 31. Bezpieczeństwo suplementacji kwasów omega 3 Ważne jest zapewnienie wysokiej jakości źródła DHA, bez ryzyka zanieczyszczenia metalami ciężkimi, dioksynami oraz polichlorowanymi bifenylami (PCB), które mogą być szkodliwe dla płodu. Źródłem kwasów omega 3 mogą być produkty spożywcze (ryby) lub suplementy diety. Ryby Najlepszym źródłem długołańcuchowych kwasów omega 3 w diecie są tłuste ryby morskie, które spożywane w ilości 1 2 porcji na tydzień pokrywają zapotrzebowanie na LC PUFA n 3. Jednak ze względu na istniejące obecnie ryzyko zanieczyszczeń ryb morskich metylortęcią i dioksynami, w przypadku kobiet planujących ciążę, kobiet ciężarnych, matek karmiących piersią i małych dzieci należy ze szczególną uwagą wybierać odpowiednie gatunki ryb (przewaga ryb z akwenów naturalnych nad hodowlanymi, ograniczenie spożycia ryb drapieżnych) 32, 33. Wysoka zawartość dioksyn w wędzonych bałtyckich łososiach i wędzonych szprotkach, a metali ciężkich w wędzonym śledziu, przy najmniejszym poziomie zanieczyszczeń w wędzonym hodowlanym łososiu norweskim 34, może być wskazówką wyboru tego ostatniego produktu, spośród ryb żyjących w basenie Morza Bałtyckiego. Polecać też można ryby atlantyckie, ale i tak ich spożycie jest ograniczane do 1 dnia w tygodniu 35. Suplementy Suplementy LC PUFA n 3 wytwarzane są przede wszystkim z oleju pozyskiwanego z ryb morskich. Należy zwrócić uwagę na fakt, że suplementy zawierające olej z wątroby rekina nie są źródłem LC PUFA n 3, a prawie wyłącznie alkilogliceroli. Nowymi źródłami LC PUFA n 3 są oleje pochodzące z alg morskich, np. Crypthecodinium cohnie i Schizochytrium sp. Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności potwierdził bezpieczeństwo ich stosowania. W przypadku suplementów zawierających wielonienasycone standardy medyczne/pediatria 2010 T
6 Tabela 1. Zalecenia suplementacji DHA i innych kwasów tłuszczowych omega-3. Grupa docelowa Kobiety ciężarne i karmiące Niemowlęta Dzieci do 3. r.ż. Kobiety w ciąży i karmiące powinny otrzymywać suplementację min. 200 mg DHA dziennie, jednak w przypadku małego spożycia ryb należy uwzględnić suplementację wyższą, np mg DHA dziennie. Stosowano znacznie wyższe dawki i wykazano ich bezpieczeństwo, do 1 g DHA na dobę i 2,7 g oleju rybiego na dobę. Suplementacja DHA w diecie niemowląt może być korzystna wtedy, gdy spożycie DHA z pokarmem jest niewystarczające. Zespół ekspertów przyjmuje aktualne (grudzień 2006) wytyczne Dyrektywy Unii Europejskiej dotyczące zasad suplementacji LC PUFA w mleku modyfikowanym dla niemowląt. Nie zaleca się dodatkowej suplementacji DHA w diecie niemowląt karmionych piersią. Zalecane spożycie kwasów tłuszczowych długołańcuchowych omega 3 wynosi mg na dobę. U dzieci, które nie spożywają regularnie ryb należy uwzględnić suplementację tych kwasów. kwasy tłuszczowe, ze względu na ryzyko ich peroksydacji, konieczna jest obecność odpowiednich ilości witaminy E jako przeciwutleniacza. Ograniczenia dodatkowej suplementacji kwasami omega 3 dla niemowląt dotyczą podaży kwasu EPA (eikozapentaenowego), który poprzez konkurencję z kwasem ARA (arachidonowym) może prowadzić do zaburzenia wzrastania. Takiego działania nie wykazuje DHA. Bezpieczeństwo stosowania DHA wykazano w licznych badaniach na zróżnicowanych populacjach osób chorych i zdrowych. Podsumowanie Stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów w sprawie suplementacji kwasu dokozaheksaenowego i innych kwasów tłuszczowych omega 3 przedstawiono w Tabeli 1. Eksperci zwracają uwagę na szczególną rolę kwasu dokozaheksaenowego w suplementacji omawianych grup docelowych. Jako źródła kwasów tłuszczowych omega 3 eksperci wymieniają ryby, pokarm matki, suplementowane mieszanki dla niemowląt oraz suplementy diety. Należy brać pod uwagę ryzyko zanieczyszczenia ryb morskich w żywieniu omawianych grup docelowych, co wymaga zwrócenia uwagi na jakość spożywanych ryb. n prof. nadzw. dr hab. n. med. Piotr Socha Klinika Gastroenterologii, Hepatologii i Immunologii Instytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka Warszawa, Al. Dzieci Polskich 20 ** p.socha@czd.pl Piśmiennictwo 1 Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o Bezpieczeństwie Żywności i Żywienia (DzU Nr 171, poz. 1225) 2 Lopez Garcia E, Schulze M, Manson J. Consumption of (n 3) fatty acids is related to plasma biomarkers of inflammation and endothelial activation in women, Journal of Nutrition, 2004;134: GISSI Trial Investigators. Dietary supplementation with n 3 polyunsaturated fatty acids and vitamin E after myocardial infarction: results of the GISSI Prevenzione trial. Gruppo Italiano per lo Studio della Sopravvivenza nell Infarto miocardico. Lancet 1999;35: Thies F, Garry JM, Yaqoob P i wsp. Association of n 3 polyunsaturated fatty acids with stability of atherosclerotic plaques: a randomised controlled trial. Lancet. 2003;361: Mozaffarian D, Geelen A, Brouwer IA i wsp. Effect of fish oil on heart rate in humans: a meta analysis of randomized controlled trials. Circulation. 2005;112: Farquharson J, Jamieson EC, Abbasi KA i wsp.effect of diet on the fatty acid composition of the major phospholipids of infant cerebral cortex. Arch Dis Child. 1995;72: Sygnowska E, Waśkiewicz A, Głuszek J i wsp. Spożycie produktów spożywczych przez dorosłą populację Polski. Wyniki programu WOBASZ Kardiologia Polska 2005;63:6 (supl. 4) 8 Szponar L, Rychlik E, Ołtarzewski M. Badania indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. Prace IŻŻ 101, Warszawa 2003;101 9 Jarosz M, Bułhak Jachymczyk B. Normy żywienia człowieka PZWL Koletzko B, Lien E, Agostoni C i wsp. World Association of Perinatal Medicine Dietary Guidelines Working Group. The roles of long chain polyunsaturated fatty acids in pregnancy, lactation and infancy: review of current knowledge and consensus recommendations. J Perinat Med. 2008;36: EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition, and Allergies (NDA); Scientific Opinion on Dietary Reference Values for fats, including saturated fatty acids, polyunsaturated fatty acids, monounsaturated fatty acids, trans fatty acids, and cholesterol. EFSA Journal 2010;8 (3):1461. doi: /j.efsa Helland IB, Smith L, Saarem K i wsp. Maternal Supplementation With Very- Long Chain n 3 Fatty Acids During Pregnancy and Lactation Augments Children s IQ at 4 Years of Age. Pediatrics 2003;111: Judge MP, Harel O, Lammi Keefe CJ. Maternal consumption of a docosahexaenoic acid containing functional food during pregnancy: benefit for infant Konflikt interesów został przedstawiony Konsultantowi Krajowemu z Dziedziny Pediatrii 734 standardy medyczne/pediatria 2010 T
7 performance on problem solving but not on recognition memory tasks at age 9 mo. Am J Clin Nutr. 2007;85: Krauss Etschmann S, Shadid R, Campoy C i wsp. Effects of fish oil and folate supplementation of pregnant women on maternal and fetal plasma concentrations of docosahexaenoic acid and eicosapentaenoic acid: a European randomized multicenter trial. Am J Clin Nutr. 2007;85: Makrides M, Gibson RA, McPhee AJ i wsp. Effect of DHA Supplementation During Pregnancy on Maternal Depression and Neurodevelopment of Young Children. JAMA. 2010;304: AAFSA (France). Avis de l`agence fracaise de securite sanitaire des aliments relative a l`actualization des apports nutritionnels conseilles pour les acides gras. March 1, bin/countdocs.cgi. Documents/ NUT2006sa0359EN.pdf. Accessed March 25, Szajewska H, Horvath A, Koletzko B. Effect of n 3 long chain polyunsaturated fatty acid supplementation of women with low risk pregnancies on pregnancy outcomes and growth measures at birth: a meta analysis of randomized controlled trials. Am J Clin Nutr. 2006;83: Dziechciarz P, Horvath A, Szajewska H. Effects of n 3 long chain polyunsaturated fatty acid supplementation during pregnancy and/or lactation on neurodevelopment and visual function in children: a systematic review of randomised controlled trials. Submitted 19 Sontrop J, Avison WR, Evers SE i wsp. Depressive symptoms during pregnancy in relation to fish consumption and intake of n 3 polyunsaturated fatty acids. Paediatr Perinat Epidemiol. 2008;22: Doornbos B, van Goor SA, Dijck Brouwer DA i wsp.supplementation of a low dose of DHA or DHA+AA does not prevent peripartum depressive symptoms in a small population based sample. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry. 2009;33: Rees AM, Austin MP, Owen C, Parker G. Omega 3 deficiency associated with perinatal depression: case control study. Psychiatry Res. 2009;166: Olsen SF, Osterdal ML, Salvig JD i wsp. Fish oil intake compared with olive oil intake in late pregnancy and asthma in the offspring: 16 y of registry based follow up from a randomized controlled trial. Am J Clin Nutr 2008;88: Birch EE, Hoffman DR, Castaneda YS i wsp. A randomized controlled trial of long chain polyunsaturated fatty acid supplementation of formula in term infants after weaning at 6 wk of age. Am J Clin Nutr 2002;75: Hoffman DR, Birch EE, Casteneda YS i wsp. Visual function in breast fed term infants weaned to formula with or without long chain polyunsaturates at 4 to 6 months: a randomized clinical trial. J Pediatr 2003;142: Simmer K, Patole S, Rao SC. Longchain polyunsaturated fatty acid supplementation in infants born at term. Cochrane Database of Systematic Reviews 2008, Issue 1. Art. No.: CD DOI: / CD pub2 26 The EFSA Jornal 2009;941: Pastor N, Soler B, Mitmesser SH i wsp. Infants fed docosahexaenoic acid- and arachidonic acid supplemented formula have decreased incidence of bronchiolitis/bronchitis the first year of life. Clin Pediatr (Phila) 2006;45: Birch EE, Khoury JC, Berseth CLi wsp. The impact of early nutrition on incidence of allergic manifestations and common respiratory illnesses in children. J Pediatr 2010;156: Simmer K, Schulzke SM, Patole S. Longchain polyunsaturated fatty acid supplementation in preterm infants. Cochrane Database Syst Rev Jan 23;(1):CD Review 30 Lapillonne A, Jensen CL. Reevaluation of the DHA requirement for the premature infants. Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids 2009;81: Minns LM, Kerling EH, Neely MR i wsp. Toddler formula supplemented with docosahexaenoic acid (DHA) improves DHA status and respiratory health in a randomized, double blind, controlled trial of US children less than 3 years of age. Prostaglandins, Leukotrienes and Essential Fatty Acids 2010;82: Opinion of the Scientific Panel on Contaminants In the Food Chain on a request from the Commission related to mercury and methylmercury in food. Adopted on 24 February Opinion of the Scientific Panel on Contaminants In the Food Chain on a request from the Commission related to the safety assessment of wild and farmed fish. Adopted on 22 June Usydus Z, Szlinder Richter J, Polak Juszczak L i wsp. Fish products available In polish market Assessment of nutritive value and human expposure to dioxins and Rother contaminanants. Chemisphere 2009;74: Center for Food Safety and Applied Nutrition, U.S. Food and Drug Administration An What You Need to Know About Mercury in Fish and Shellfish EPA and FDA Advice For: Women Who Might Become Pregnant Women Who are Pregnant Nursing Mothers Young Children standardy medyczne/pediatria 2010 T
ZALECENIA EKSPERTÓW / EXPERTS RECOMMENDATIONS 597
ZALECENIA EKSPERTÓW / EXPERTS RECOMMENDATIONS 597 Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie suplementacji kwasu dokozaheksaenowego i innych kwasów tłuszczowych omega-3 w populacji kobiet ciężarnych, karmiących
Bardziej szczegółowoPOLSKIE TOWARZYSTWO POŁOŻNYCH ZARZĄD GŁÓWNY
POLSKIE TOWARZYSTWO POŁOŻNYCH ZARZĄD GŁÓWNY ul. Jackowskiego 41, 60-512 Poznań tel. (061) 8547-227, fax (061) 8547-226 REKOMENDACJA POLSKIEGO TOWARZYSTWA POŁOŻNYCH W ZAKRESIE STOSOWANIA KWASU DOKOZAHEKSAENOWEGO
Bardziej szczegółowoSuplementacja DHA w krytycznych okresach życia - jak w praktyce realizować polskie i międzynarodowe zalecenia
Suplementacja DHA w krytycznych okresach życia - jak w praktyce realizować polskie i międzynarodowe zalecenia DHA supplementation in critical periods of life - how to implement Polish and International
Bardziej szczegółowoŻywienie, które wspomaga rozwój mózgu
Żywienie, które wspomaga rozwój mózgu Enfamil Premium - formuła, dla której potwierdzono w badaniach korzystny wpływ na parametry rozwoju OUN* Rozwój dziecka przebiega w czterech obszarach * W porównaniu
Bardziej szczegółowoSzkolenie suplementacja DHA w okresie karmienia piersią
Szkolenie suplementacja DHA w okresie karmienia piersią DHA to niezbędny kwas tłuszczowy z grupy Omega-3, który MA SZCZEGÓLNE ZNACZENIE DLA PRAWIDŁOWEGO ROZWOJU NIEMOWLĘCIA I DZIECKA. Jest ważnym składnikiem
Bardziej szczegółowoPolskie zalecenia dotyczące profilaktyki niedoborów witaminy D 2009
ZALECENIA EKSPERTÓW / EXPERTS RECOMMENDATIONS 57 Polskie zalecenia dotyczące profilaktyki niedoborów witaminy D 2009 Zalecenia opracowane przez Zespół Ekspertów w składzie: Prof. Jadwiga Charzewska Kierownik
Bardziej szczegółowoPokarmy uzupełniające. Kiedy? Jakie? Dlaczego? Prof. dr hab. med. Hanna Szajewska Warszawski Uniwersytet Medyczny
Pokarmy uzupełniające. Kiedy? Jakie? Dlaczego? Prof. dr hab. med. Hanna Szajewska Warszawski Uniwersytet Medyczny WPROWADZENIE Żywienie niemowląt, a zwłaszcza odpowiedź na pytania: co? kiedy? jak? budzi
Bardziej szczegółowoNormy żywienia zdrowych dzieci w 1 3. roku życia stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów
Normy żywienia zdrowych dzieci w 1 3. roku życia stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów Część II Omówienie poszczególnych składników odżywczych Nutritional guidelines for healthy children aged 1 3 years Polish
Bardziej szczegółowoRejestr produktów podlegających zgłoszeniu do Głównego Inspektora Sanitarnego 2007-2010
Rejestr produktów podlegających zgłoszeniu do Głównego Inspektora Sanitarnego 2007-2010 Analiza rejestru powiadomień o pierwszym wprowadzeniu do obrotu środków spożywczych Środki spożywcze specjalnego
Bardziej szczegółowoANALIZA ZMIAN W PROFILU SKŁADNIKÓW ODŻYWCZYCH W GOTOWEJ ŻYWNOŚCI PRZEZNACZONEJ DLA NIEMOWLĄT I MAŁYCH DZIECI
BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLIX, 2016, 3, str. 711 717 Halina Weker 1, 3, Małgorzata Więch 1, Marta Barańska 2, Hanna Wilska 3 ANALIZA ZMIAN W PROFILU SKŁADNIKÓW ODŻYWCZYCH W GOTOWEJ ŻYWNOŚCI PRZEZNACZONEJ
Bardziej szczegółowoProfilaktyka alergii co nowego w 2015 roku. Prof. Hania Szajewska Klinika Pediatrii WUM hanna.szajewska@wum.ed.pl
Profilaktyka alergii co nowego w 2015 roku Prof. Hania Szajewska Klinika Pediatrii WUM hanna.szajewska@wum.ed.pl Interwencje żywieniowe w zapobieganiu alergii Dieta w czasie ciąży lub laktacji Karmienie
Bardziej szczegółowoPiotr Socha. Interdyscyplinarna szkoła zimowa, 2014
Piotr Socha Klinika Gastroenterologii, Hepatologii i Zaburzeń Odżywiania Instytut Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka Interdyscyplinarna szkoła zimowa, 2014 Zdjęcie Holenderki Zima 1944/45 2414 urodzonych w
Bardziej szczegółowoInterwencje żywieniowe u dzieci otyłych aktualne spojrzenie
Interwencje żywieniowe u dzieci otyłych aktualne spojrzenie H. Dyląg, 1 H. Weker 1, M. Barańska 2 1 Zakład Żywienia 2 Zakład Wczesnej Interwencji Psychologicznej karmienie na żądanie 7-5 posiłków 3 posiłki
Bardziej szczegółowoSpożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych przez kobiety ciężarne
Harton Probl Hig A i Epidemiol wsp. Spożycie 2013, wielonienasyconych 94(3): 605-609 kwasów tłuszczowych przez kobiety ciężarne 605 Spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych przez kobiety ciężarne
Bardziej szczegółowoNazwa producenta Ilość w opakowaniu handlowym. opak. Cena części / netto / słownie : zł groszy. Kwota podatku VAT słownie : zł groszy
Załącznik nr 1 Część nr 1 - Środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Mleko początkowe. Opis produktu leczniczego, postać, dawka, ilość w opakowaniu j.m.. Nazwa handlowa, postać w opakowaniu
Bardziej szczegółowoPROBIOTYKI panaceum dla noworodka ZALECAĆ CZY NIE
PROBIOTYKI panaceum dla noworodka ZALECAĆ CZY NIE Dr hab.n.med. Andrea Horvath Klinika Pediatrii WUM Czy to są probiotyki? Żywe bakterie kiszonki jogurt naturalny kwas chlebowy Mikroorganizmy Organizm
Bardziej szczegółowoŻywienie, które wspomaga rozwój mózgu
MATERIAŁ PRZEZNACZONY WYŁĄCZNIE DLA SPECJALISTÓW OCHRONY ZDROWIA, ŻYWIENIA I DIETETYKI Żywienie, które wspomaga rozwój mózgu Enfamil Premium 1 w płynie zawiera 0,3% DHA*, pojemność 59 ml w butelce, 6 butelek
Bardziej szczegółowo(Tekst mający znaczenie dla EOG)
L 119/4 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 7.5.2011 ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (UE) NR 440/2011 z dnia 6 maja 2011 r. w sprawie udzielenia i odmowy udzielenia zezwolenia na niektóre oświadczenia zdrowotne
Bardziej szczegółowoRekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących
Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących Recommendations of the Polish Gynecological Society
Bardziej szczegółowoANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 96 SECTIO D 2004
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 96 SECTIO D 2004 Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Faculty
Bardziej szczegółowoSuplementy. Wilkasy 2014. Krzysztof Gawin
Suplementy Wilkasy 2014 Krzysztof Gawin Suplementy diety - definicja Suplement diety jest środkiem spożywczym, którego celem jest uzupełnienie normalnej diety, będący skoncentrowanym źródłem witamin lub
Bardziej szczegółowoAktualne (2014) wytyczne żywienia niemowląt. Prof. Hanna Szajewska Dr hab. Andrea Horvath Klinika Pediatrii WUM hanna.szajewska@wum.edu.
Aktualne (2014) wytyczne żywienia niemowląt Prof. Hanna Szajewska Dr hab. Andrea Horvath Klinika Pediatrii WUM hanna.szajewska@wum.edu.pl PTGHiŻDz 2014 Wyłączne karmienie piersią Kontynuacja karmienia
Bardziej szczegółowoEndokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology
Pac-Kożuchowska E. Kwasy tłuszczowe omega-3 a stan zdrowia dziecka Vol. 7/2008 Nr 4(25) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Kwasy tłuszczowe omega-3 a stan zdrowia dzieci The Fatty Acid
Bardziej szczegółowoSUPLEMENTACJA DIETY KORZYŚCI I ZAGROŻENIA W ŚWIETLE BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH
SUPLEMENTACJA DIETY KORZYŚCI I ZAGROŻENIA W ŚWIETLE BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH dr hab. Barbara Pietruszka, prof. SGGW dr inż. Ewa Sicińska Zakład Podstaw Żywienia Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji
Bardziej szczegółowojest zbudowany i które są niezbędne do jego prawidłowej (fizjologicznej pracy) a taką zapewniają mu zgodnie z badaniami nnkt EPA+DHA omega-3.
Opis publikacji Tomasz Pawełczyk, Marta Grancow-Grabka, Magdalena Kotlicka-Antczak, Elżbieta Trafalska, Agnieszka Pawełczyk. A randomized controlled study of the efficacy of six-month supplementation with
Bardziej szczegółowoSuplementy diety. Lek. Agata Tabiszewska Klinika Pediatrii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Suplementy diety Lek. Agata Tabiszewska Klinika Pediatrii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 1 Witamina D (kalcyferol) Grupa steroidowych związków organicznych rozpuszczalnych w tłuszczach Źródła: Egzogenne
Bardziej szczegółowoSuplementacja mieszanek dla niemowląt probiotykami i/lub prebiotykami stanowisko Komitetu Żywienia ESPGHAN
Suplementacja mieszanek dla niemowląt probiotykami i/lub prebiotykami stanowisko Komitetu Żywienia ESPGHAN Supplementation of infant formula with probiotics and/or prebiotics statement of the ESPGHAN Committee
Bardziej szczegółowoRAPORT Z MONITORINGU ŚRODKÓW SPOŻYWCZYCH SPECJALNEGO PRZEZNACZENIA ŻYWIENIOWEGO I SUPLEMENTÓW DIETY W 2007 ROKU
RAPORT Z BADAŃ MONITORINGOWYCH ZAKRESIE WYBRANYCH GRUP ŚRODKÓW SPOŻYWCZYCH SPECJALNEGO PRZEZNACZENIA ŻYWIENIOWEGO ORAZ SUPLEMENTÓW DIETY PRZEPROWADZONYCH PRZEZ PAŃSTWOWĄ INSPEKCJĘ SANITARNĄ W 2007 ROKU.
Bardziej szczegółowoSylabus przedmiotu. Zakład Dietetyki Klinicznej
Sylabus przedmiotu Dietetyka (Zakład Dietetyki Klinicznej) 1. Metryczka Nazwa Wydziału: Program kształcenia (Kierunek studiów, poziom i profil kształcenia, forma studiów np.: Zdrowie publiczne I stopnia
Bardziej szczegółowoRADA UNII EUROPEJSKIEJ. Bruksela, 25 stycznia 2011 r. (25.01) (OR. en) 5610/11 DENLEG 7
RADA UNII EUROPEJSKIEJ Bruksela, 25 stycznia 2011 r. (25.01) (OR. en) 5610/11 DENLEG 7 PISMO PRZEWODNIE Od: Komisja Europejska Data otrzymania: 21 stycznia 2011 r. Do: Sekretariat Generalny Rady Dotyczy:
Bardziej szczegółowoNormy żywienia zdrowych dzieci w 1 3. roku życia stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów
Normy żywienia zdrowych dzieci w 1 3. roku życia stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów Część I Zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze Nutritional guidelines for healthy children aged 1 3 years Polish
Bardziej szczegółowoWarszawa, 22.10.2010r. Katarzyna Stoś. Instytut Żywności i Żywienia
Warszawa, 22.10.2010r. Katarzyna Stoś Instytut Żywności i Żywienia 1. Suplementy diety- źródło składników o działaniu fizjologicznym, częstość stosowania 2. Zasadność suplementacji 3. 4. 5. Poziomy witamin
Bardziej szczegółowoWarszawa, III Kongres Polskiego Towarzystwa Lipidologicznego, 12 października 2013
Piotr Socha Klinika Gastroenterologii, Hepatologii i Zaburzeń Odżywiania Instytut Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka Warszawa, III Kongres Polskiego Towarzystwa Lipidologicznego, 12 października 2013 Nieskuteczna
Bardziej szczegółowoKliniczne efekty suplementacji wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi ω-3
Kliniczne efekty suplementacji wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi ω-3 Clinical implication of ω-3 polyunsaturated fatty acids supplementation Wojciech Jańczyk, Piotr Socha Klinika Gastroenterologii,
Bardziej szczegółowoWitamina D znana i nieznana Znaczenie suplementacji witaminą D u niemowląt oraz u kobiet w okresie ciąży i laktacji
Szkolenie 2011 r. Witamina D znana i nieznana Znaczenie suplementacji witaminą D u niemowląt oraz u kobiet w okresie ciąży i laktacji Program 1. Prawdy i mity o witaminie D i krzywicy 2. Nowe spojrzenie
Bardziej szczegółowoSuplementy diety - kontrowersyjne preparaty w polskich aptekach. dr n. farm. Mikołaj KONSTANTY
Suplementy diety - kontrowersyjne preparaty w polskich aptekach dr n. farm. Mikołaj KONSTANTY Suplement definicja Suplement diety środek spożywczy, którego celem jest uzupełnienie normalnej diety, będący
Bardziej szczegółowoWYDZIAŁ NAUK O ŻYWNOŚCI I RYBACTWA
WYDZIAŁ NAUK O ŻYWNOŚCI I RYBACTWA ZAKŁAD PODSTAW ŻYWIENIA CZŁOWIEKA Dr inż. Edyta Balejko, dr inż. Anna Bogacka Przedmiot: Podstawy żywienia człowieka Ćwiczenie nr 4 Temat: Normy żywienia 1. Badania stosowane
Bardziej szczegółowoCo z kwasami tłuszczowymi nasyconymi? Ograniczać czy nie?
Co z kwasami tłuszczowymi nasyconymi? Ograniczać czy nie? Dorota Szostak-Węgierek Zakład Dietetyki Klinicznej Warszawski Uniwersytet Medyczny Zalecenia dla osób dorosłych, które mogą odnieść korzyść z
Bardziej szczegółowoKwasy tłuszczowe EPA i DHA omega-3 są niezbędne dla zdrowia serca i układu krążenia.
Kwasy tłuszczowe EPA i DHA omega-3 są niezbędne dla zdrowia serca i układu krążenia. Kwasy tłuszczowe omega-3 jak pokazują wyniki wielu światowych badań klinicznych i epidemiologicznych na ludziach, są
Bardziej szczegółowoPolskie zalecenia dotyczące profilaktyki niedoborów witaminy D
Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, tom 2, zeszyt 4, 245-249, 2009 Polskie zalecenia dotyczące profilaktyki niedoborów witaminy D Zalecenia opracowane przez zespół ekspertów w składzie Prof. dr
Bardziej szczegółowoPrzedmowa. Zawartość. 1. Wprowadzenie Kompleksowe podejście do żywienia Koncepcja równowagi (bilansu)
140964 Zawartość Przedmowa 1. Wprowadzenie 1.1. Kompleksowe podejście do żywienia 1.2. Koncepcja równowagi (bilansu) 1.2.1. Model podaży i zapotrzebowania 1.2.2. Przekarmienie 1.2.3. Niedożywienie 1.2.4.
Bardziej szczegółowoDomowe żywienie enteralne dzieci w praktyce. dr hab. n. med. Jarosław Kierkuś
Domowe żywienie enteralne dzieci w praktyce. dr hab. n. med. Jarosław Kierkuś Klinika Gastroenterologii, Hepatologii, Zaburzeń Odżywiania i Pediatrii IPCZD, Warszawa HEN program domowego żywienia enteralnego
Bardziej szczegółowoWartośćodżywcza wybranych gatunków ryb na polskim rynku
Wartośćodżywcza wybranych gatunków ryb na polskim rynku dr inż. Joanna Szlinder-Richert Morski Instytut Rybacki-Państwowy Instytut Badawczy w Gdyni Gdańsk, 24 maj 2013 Dlaczego zaleca sięjedzenie ryb Strawne
Bardziej szczegółowoŻYWNOŚĆ DLA NIEMOWLĄT I MAŁYCH DZIECI AKTUALNE SPOJRZENIE
BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLVIII, 215, 3, str. 55 556 Halina Weker 1), Małgorzata Więch 1), Hanna Wilska 2), Marta Barańska 3) ŻYWNOŚĆ DLA NIEMOWLĄT I MAŁYCH DZIECI AKTUALNE SPOJRZENIE 1) Zakład Żywienia,
Bardziej szczegółowoGDA (Guideline Daily Amount = Wskazane Dzienne Spożycie)
1. Czym jest GDA? GDA (Guideline Daily Amount = Wskazane Dzienne Spożycie) to wartości poziomu spożycia poszczególnych składników odżywczych w codziennej diecie zostały wyznaczone przez naukowców dla przeciętnego
Bardziej szczegółowoTesty dla kobiet w ciąży. Zakażenie HIV i AIDS u dzieci.
Testy dla kobiet w ciąży. Zakażenie HIV i AIDS u dzieci. dr n. med. Agnieszka Ołdakowska Klinika Chorób Zakaźnych Wieku Dziecięcego Warszawski Uniwersytet Medyczny Wojewódzki Szpital Zakaźny w Warszawie
Bardziej szczegółowoPodsumowanie sezonu zachorowań oraz program profilaktyki zakażeń 2016/2017
Profilaktyka zakażeń RSV w Polsce od 1.1.213 Profilaktyka zakażeń wirusem RS (ICD-1 P 7.2, P 27.1) Podsumowanie sezonu zachorowań oraz program profilaktyki zakażeń 216/217 Ewa Helwich Klinika Neonatologii
Bardziej szczegółowoANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 98 SECTIO D 2004
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 98 SECTIO D 2004 Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Faculty
Bardziej szczegółowoRekomendacje zespołu ekspertów dotyczące stosowania dwudawkowego schematu szczepień przeciw ospie wietrznej
ZALECENIA EKSPERTÓW / EXPERTS RECOMMENDATIONS 243 Rekomendacje zespołu ekspertów dotyczące stosowania dwudawkowego schematu szczepień przeciw ospie wietrznej Recommendations of the Committee of Experts
Bardziej szczegółowo- szac. zapotrzebowanie O pok. naturalny
Białko w żywieniu niemowląt i małych dzieci D. Gruszfeld Klinika Neonatologii, Patologii i Intensywnej Terapii Noworodka IP CZD Plan Rola białka Skutki niedoboru białka Skutki nadmiaru białka Ocena zapotrzebowania
Bardziej szczegółowoOLEJ Z MIKROGLONÓW SCHIZOCHYTRIUM BOGATY W DHA I EPA
Dr Rodney Gray DSM Nutritional Lipids (a Division of DSM Nutritional Products LLC) 6 lipca 2012 r. NFU 786 OLEJ Z MIKROGLONÓW SCHIZOCHYTRIUM BOGATY W DHA I EPA Szanowny Panie, pragnę poinformować o rozpatrzeniu
Bardziej szczegółowoProf. dr hab. n. med. Mirosław Jarosz, Dyrektor Instytutu Żywności i Żywienia.
O projekcie: Tłuszcz jest jedną z najważniejszych substancji odżywczych dla organizmu człowieka. Stanowi najbardziej skoncentrowane źródło energii w diecie, jest istotnym materiałem budulcowym komórek,
Bardziej szczegółowoROLA SUPLEMENTACJI W UZUPEŁNIANIU NIEDOBORÓW WITAMIN I SKŁADNIKÓW MINERALNYCH W DIECIE POLAKÓW, OBJĘTYCH BADANIEM WOBASZ**
BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLI, 28, 3, str. 34 Elżbieta Sygnowska, Anna Waśkiewicz* ROLA SUPLEMENTACJI W UZUPEŁNIANIU NIEDOBORÓW WITAMIN I SKŁADNIKÓW MINERALNYCH W DIECIE POLAKÓW, OBJĘTYCH BADANIEM WOBASZ**
Bardziej szczegółowoEdukacja żywieniowa kobiet ciężarnych i karmiących w kontekście suplementacji diety
Edukacja żywieniowa kobiet ciężarnych i karmiących w kontekście suplementacji diety Nutritional education pregnant and lactating women in the context of supplementation Joanna Woźniak-Holecka 1, Karolina
Bardziej szczegółowoparametrów biochemicznych (cholesterol całkowity, cholesterol HDL, cholesterol LDL,
1. STRESZCZENIE W ostatnich latach obserwuje się wzrost zachorowań na zaburzenia psychiczne, między innymi takie jak depresja i schizofrenia. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) prognozuje, że choroby te
Bardziej szczegółowoZaburzenie równowagi energetycznej
Otyłość dzieci i młodzieży czy można jej zapobiec? Dr n. med. Andrea Horvath Dr n. med. Piotr Dziechciarz Klinika Pediatrii WUM Zaburzenie równowagi energetycznej wyrażonej nadmiernym odkładaniem tkanki
Bardziej szczegółowoEUROPEJSKI INSTYTUT SUPLEMENTÓW I ODŻYWEK JAK CZYTAĆ ETYKIETY SUPLEMENTÓW DIETY?
EUROPEJSKI INSTYTUT SUPLEMENTÓW I ODŻYWEK JAK CZYTAĆ ETYKIETY SUPLEMENTÓW DIETY? CO POWINIEN WIEDZIEĆ KONSUMENT WARSZAWA / STYCZEŃ 2018 02 SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI 02 SPIS TREŚCI 03 DLACZEGO CZYTANIE ETYKIET
Bardziej szczegółowoSANPROBI Super Formula
SUPLEMENT DIETY SANPROBI Super Formula Unikalna formuła siedmiu żywych szczepów probiotycznych i dwóch prebiotyków Zdrowie i sylwetka a w super formie Zaburzenia metaboliczne stanowią istotny problem medyczny
Bardziej szczegółowoINSTYTUT MATKI I DZIECKA w Warszawie, Klinika Patologii i Intensywnej Terapii Noworodka
Ocena ryzyka nieprawidłowego rozwoju dzieci urodzonych przedwcześnie Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka i pomoc rodzinie doświadczenia i rekomendacje Warszawa, 10 12 grudnia 2007 Ewa Helwich Klinika Neonatologii
Bardziej szczegółowoO projekcie: Jak czytać raport?
O projekcie: Tłuszcz jest jedną z najważniejszych substancji odżywczych dla organizmu człowieka. Stanowi najbardziej skoncentrowane źródło energii w diecie, jest istotnym materiałem budulcowym komórek,
Bardziej szczegółowoStosowanie preparatu BioCardine900 u chorych. z chorobą wieńcową leczonych angioplastyką naczyń
Jan Z. Peruga, Stosowanie preparatu BioCardine900 u chorych z chorobą wieńcową leczonych angioplastyką naczyń wieńcowych II Katedra Kardiologii Klinika Kardiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 1 Jednym
Bardziej szczegółowoŻywienie dziecka. Żywienie dziecka. Budowa nowych tkanek (rozrost) Odnowa zużytych tkanek. Wytwarzanie energii. Utrzymywanie temperatury ciała
Żywienie dziecka dr n.med. Jolanta Meller Na wiele potrzebnych nam rzeczy możemy poczekać. Dziecko nie może. Właśnie teraz formują się jego kości, tworzy się krew, rozwija umysł. Nie możemy mu powiedzieć
Bardziej szczegółowoNORMY ŻYWIENIA ZDROWYCH DZIECI W 1 3. ROKU ŻYCIA STANOWISKO POLSKIEJ GRUPY EKSPERTÓW. CZĘŚĆ II OMÓWIENIE POSZCZEGÓLNYCH SKŁADNIKÓW ODŻYWCZYCH
94 Developmental Period Medicine, 2013, XVII, 1 IMiD, Wydawnictwo Aluna Grupa ekspertów: Anna Dobrzańska, Jadwiga Charzewska, Halina Weker, Piotr Socha, Hanna Mojska, Janusz Książyk, Danuta Gajewska, Hanna
Bardziej szczegółowoZMIANY ODŻYWIANIA SIĘ KOBIET W CZASIE CIĄŻY
Agnieszka Palka, Kamil Rzeźnikowski Akademia Morska w Gdyni ZMIANY ODŻYWIANIA SIĘ KOBIET W CZASIE CIĄŻY Dieta kobiety ciężarnej jest istotnym czynnikiem wpływającym na zdrowie zarówno matki, jak i dziecka.
Bardziej szczegółowoEBM w farmakoterapii
EBM w farmakoterapii Dr Przemysław Niewiński Katedra i Zakład Farmakologii Klinicznej AM we Wrocławiu Katedra i Zakład Farmakologii Klinicznej AM Wrocław EBM Evidence Based Medicine (EBM) "praktyka medyczna
Bardziej szczegółowoNoworodki SGA w oddziale intensywnej terapii grupa ryzyka przewlekłych zaburzeń wzrastania.
Noworodki SGA w oddziale intensywnej terapii grupa ryzyka przewlekłych zaburzeń wzrastania. M. Kęsiak, A. Stolarczyk, T. Talar, B. Cyranowicz, E. Gulczyńska Klinika Neonatologii ICZMP, kierownik kliniki
Bardziej szczegółowoWITAMINA D ELIKSIR ZROWIA
RAMOWY PROGRAM KONFERENCJI WITAMINA D ELIKSIR ZROWIA WARSZAWA, 11 LIPCA 2014r. SESJA INAUGURACYJNA 09:00 9:40 Rejestracja uczestników, kawa powitalna 09: 40-10:00 OTWARCIE KONFERENCJI - Wystąpienia zaproszonych
Bardziej szczegółowoNnkt omega-3 niezbędny element zdrowej diety - czy ilości i źródła mają znaczenie
Nnkt omega-3 niezbędny element zdrowej diety - czy ilości i źródła mają znaczenie dr n. med. Tomasz Stępieo Dział Nauki, Badao i Rozwoju Marinex International www.clinicaltrial.gov Omega-3, fish oil, n-3
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI. 1. Znaczenie nauki o żywieniu. 2. Gospodarka energetyczna organizmu człowieka. 3. Podstawowe składniki pokarmowe i ich rola
3 SPIS TREŚCI 1. Znaczenie nauki o żywieniu 1.1. Cele i zadania nauki o żywieniu................................................8 1.2. Rozwój nauki o żywieniu człowieka.............................................9
Bardziej szczegółowodystrybucji serotypów powodujących zakażenia inwazyjne w poszczególnych grupach wiekowych zapadalność na IChP w poszczególnych grupach wiekowych
Warszawa, 15.06.2015 Rekomendacje Pediatrycznego Zespołu Ekspertów ds. Programu Szczepień Ochronnych (PZEdsPSO) dotyczące realizacji szczepień obowiązkowych, skoniugowaną szczepionką przeciwko pneumokokom;
Bardziej szczegółowoNauka Przyroda Technologie
Nauka Przyroda Technologie ISSN 1897-7820 http://www.npt.up-poznan.net Dział: Nauki o Żywności i Żywieniu Copyright Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu 2009 Tom 3 Zeszyt 4 HALINA WEKER 1,2,
Bardziej szczegółowoRada Przejrzystości. Agencja Oceny Technologii Medycznych
Agencja Oceny Technologii Medycznych Rada Przejrzystości Stanowisko Rady Przejrzystości nr 29/2012 z dnia 11 czerwca 2012 r. w sprawie zasadności finansowania środka spożywczego specjalnego przeznaczenia
Bardziej szczegółowoStanowisko Zespołu Ekspertów. Polskie zalecenia dotyczące profilaktyki niedoborów witaminy D 2009
Stanowisko Zespołu Ekspertów. Polskie zalecenia dotyczące profilaktyki niedoborów witaminy D 2009 Prophylaxis of Vitamin D Deficiency Polish Recommendation 2009 Abstract Adequate vitamin D intake and its
Bardziej szczegółowoTIENS OLEJ Z WIESIOŁKA
TIENS OLEJ Z WIESIOŁKA WIESIOŁEK ZINC and its influence on human body Pliniusz Starszy, rzymski historyk i pisarz, w swoim dziele Historia Naturalna tak pisze o wiesiołku: Zioło dobre jak wino, aby uradować
Bardziej szczegółowoS YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Żywienie dzieci i młodzieży Cykl:2015/2018 r.a. 2017/2018. Rok 3, semestr II
S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne Żywienie dzieci i młodzieży Cykl:2015/2018 r.a. 2017/2018 Rodzaj modułu/przedmiotu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Poziom studiów Forma studiów
Bardziej szczegółowoZDROWO JEM. Mamo! Tato! - ZDROWO ROSNE!
Mamo! Tato! To od Was zależy, co znajdzie się na moim talerzu, a potem - w brzuszku. Wybierajcie mądrze i nauczcie mnie jeść zdrowe oraz smaczne produkty. Tę naukę musimy zacząć już teraz. Kolorowanka
Bardziej szczegółowo8.2. Wartość odżywcza produktów spożywczych Czynniki kształtujące wartość odżywczą produktów spożywczych...185
SpiS treści 1. Znaczenie nauki o żywieniu człowieka...9 1.1. Cele i zadania nauki o żywieniu...9 1.2. Rozwój nauki o żywieniu człowieka...9 1.3. Problemy żywieniowe Polski i świata...11 1.4. Organizacje
Bardziej szczegółowoWitamina D w chorobach przewlekłych wieku rozwojowego
Witamina D w chorobach przewlekłych wieku rozwojowego Agnieszka Szlagatys-Sidorkiewicz Klinika Pediatrii, Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci Gdański Uniwersytet Medyczny Witamina D w chorobach
Bardziej szczegółowo22. Międzynarodowy Kongres Ogólnopolskiego Systemu Ochrony Zdrowia "Innowacyjna Ochrona Zdrowia".
22. Międzynarodowy Kongres Ogólnopolskiego Systemu Ochrony Zdrowia "Innowacyjna Ochrona Zdrowia". KATOWICE 4-5 KWIETNIA 2017 Radca Prawny Krystian Szulc Śląska Izba Aptekarska Prawne aspekty obrotu produktem
Bardziej szczegółowoWpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie. Dr hab. n. med. Renata Złotkowska Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu
Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie. Dr hab. n. med. Renata Złotkowska Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu Czy zanieczyszczenie powietrza jest szkodliwe dla zdrowia i dlaczego?
Bardziej szczegółowoŻywność ekologiczna najlepsza żywność funkcjonalna
Żywność ekologiczna najlepsza żywność funkcjonalna Prof. Dr hab. Ewa Solarska Pracownia Żywności Ekologicznej Wydział Nauk o Żywności i Biotechnologii Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Konferencja naukowa
Bardziej szczegółowo"Program pilotażowy - Dieta Mamy".
"Program pilotażowy - Dieta Mamy". Dnia 1.10.2019 r Szpital Powiatowy im.t.malińskiego w Śremie podjął współpracę z programem pilotażowym Standard szpitalnego żywienia kobiet w ciąży i w okresie poporodowym-dieta
Bardziej szczegółowoWymienniki dietetyczne w cukrzycy. Dr inż. Joanna Myszkowska-Ryciak Zakład Dietetyki Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 20.06.
Wymienniki dietetyczne w cukrzycy Dr inż. Joanna Myszkowska-Ryciak Zakład Dietetyki Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 20.06.2012 Zalecenia szczegółowe - węglowodany: 40 50% wartości energetycznej
Bardziej szczegółowo2011-03-17. Woda. Rola wody. Jestem tym co piję-dlaczego woda jest niezbędna dla zdrowia?
Jestem tym co piję-dlaczego woda jest niezbędna dla zdrowia? A. Jarosz Woda głównym składnikiem ciała i podstawowym składnikiem pożywienia stanowi 50 80 %masy ciała zasoby wodne organizmu muszą być stale
Bardziej szczegółowoNowe dane naukowe Cochrane kwestionują pogląd, że suplementy omega 3 zmniejszają ryzyko chorób serca, udaru mózgu lub zgonu
Kontakt z mediami: Katie Abbotts M +44(0) 7810 504380 E kabbotts@cochrane.org or pressoffice@cochrane.org Nowe dane naukowe Cochrane kwestionują pogląd, że suplementy omega 3 zmniejszają ryzyko chorób
Bardziej szczegółowoCENTRUM NAUKI O LAKTACJI im. ANNY OSLISLO
Niemowlęca skala uformowania stolca: proces tworzenia i wyniki Bekkali N, Hamers S, Reitsma J, Van Toledo L, Benninga M. J Pediatr. 2009 Apr;154(4):521-526.e1. tytuł oryginału: Infant Stool Form Scale:
Bardziej szczegółowoPRAWIDŁOWE ODŻYWIANIE NASTOLATKÓW
PRAWIDŁOWE ODŻYWIANIE NASTOLATKÓW Młody organizm, aby mógł prawidłowo się rozwijać potrzebuje wielu różnorodnych składników odżywczych, które powinny być nieodłączną częścią diety każdego dojrzewającego
Bardziej szczegółowoTERAPEUTYCZNE ASPEKTY ŻYWIENIA PACJENTÓW W SZPITALACH czy obecne stawki na żywienie są wystarczające
TERAPEUTYCZNE ASPEKTY ŻYWIENIA PACJENTÓW W SZPITALACH czy obecne stawki na żywienie są wystarczające dr hab. inż. Monika Bronkowska, prof. nadzw. UP Konferencja firm cateringowych - CATERING SZPITALNY
Bardziej szczegółowoCharakterystyka diety osób starszych rola lekarza
Charakterystyka diety osób starszych rola lekarza Zmiany fizjologiczne i funkcjonalne związane z wiekiem wpływają na potrzeby żywieniowe człowieka (2). Rosnąca wiedza na temat zapotrzebowania na składniki
Bardziej szczegółowoŻywienie dziecka. dr n.med. Jolanta Meller
Żywienie dziecka dr n.med. Jolanta Meller Na wiele potrzebnych nam rzeczy możemy poczekać. Dziecko nie może. Właśnie teraz formują się jego kości, tworzy się krew, rozwija umysł. Nie możemy mu powiedzieć
Bardziej szczegółowoCzy Polakom grozi niealkoholowe stłuszczenie wątroby? NAFL (non-alkoholic fatty liver ) Czy można ten fakt lekceważyć?
Czy Polakom grozi niealkoholowe stłuszczenie wątroby? NAFL (non-alkoholic fatty liver ) Czy można ten fakt lekceważyć? Beata Cywińska-Durczak SAPL.PCH.18.10.1754 NAFLD (non-alkoholic fatty liver disease)
Bardziej szczegółowoCytrynian kofeiny w codziennej praktyce u wcześniaków z Zespołem Zaburzeń Oddychania wyniki badania ogólnopolskiego
Cytrynian kofeiny w codziennej praktyce u wcześniaków z Zespołem Zaburzeń Oddychania wyniki badania ogólnopolskiego Iwona Sadowska-Krawczenko Oddział Kliniczny Noworodków, Wcześniaków z Intensywną Terapią
Bardziej szczegółowoWITAMY PRZY STOLE! Schemat żywienia niemowląt w pierwszym roku życia. Opracowanie: dietetyk Marta Prośniak
WITAMY PRZY STOLE! Schemat żywienia niemowląt w pierwszym roku życia Pamiętaj: o Nowe produkty wprowadzaj do diety dziecka pojedynczo, obserwując, czy nie wywołują u malucha niepożądanych reakcji o Zachowaj
Bardziej szczegółowoImię i nazwisko. Wywiad położniczy. Wywiad ginekologiczny. Data ostatniej miesiączki. Byłam w ciąży: więcej.
Imię i nazwisko Data ostatniej miesiączki Wywiad położniczy Byłam w : 0 1 2 3 4 5 6 więcej Rok Tydzień Przebieg Przebieg porodu lub poronienia Powikłania po porodzie/poronieniu Płeć, masa i rozwój dziecka
Bardziej szczegółowoSPOŻYCIE RYB I PRZETWORÓW RYBNYCH W POLSCE ANALIZA KORZYŚCI I ZAGROŻEŃ
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 287-293 MONIKA KOŁODZIEJCZYK SPOŻYCIE RYB I PRZETWORÓW RYBNYCH W POLSCE ANALIZA KORZYŚCI I ZAGROŻEŃ CONSUMPTION OF FISH AND FISHERY PRODUCTS IN POLAND ANALYSIS OF BENEFITS AND
Bardziej szczegółowo4 JUNIOR PHARMA PREZENTUJE. suplementy stworzone z myślą o najmłodszych sportowcach
4 JUNIOR PHARMA PREZENTUJE suplementy stworzone z myślą o najmłodszych sportowcach JESTEŚ RODZICEM MŁODEGO SPORTOWCA? Czy Twoje dziecko uczęszcza na treningi minimum 2 razy w tygodniu? Zdarzyło się, że
Bardziej szczegółowoPro-zdrowotne działanie substancji aktywnych, których źródłem są batoniki Omisie med dla prawidłowego wzrostu i rozwoju dzieci.
Pro-zdrowotne działanie substancji aktywnych, których źródłem są batoniki Omisie med dla prawidłowego wzrostu i rozwoju dzieci. Obecnie nie ulega wątpliwości, że niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe
Bardziej szczegółowoWarszawa 20-21.11.2009. Organizatorzy: Stowarzyszenie na rzecz wspierania i rozwoju Kliniki Gastroenterologii,
TRZECIE SYMPOZJUM STANDARDY GASTROENTEROLOGICZNE, HEPATOLOGICZNE I ŻYWIENIOWE W PRAKTYCE LEKARZA RODZINNEGO I PEDIATRY INSTYTUT POMNIK CENTRUM ZDROWIA DZIECKA Warszawa 20-21.11.2009 Organizatorzy: Stowarzyszenie
Bardziej szczegółowoZASADY ŻYWIENIA NIEMOWLĄT I MAŁYCH DZIECI
ZASADY ŻYWIENIA NIEMOWLĄT I MAŁYCH DZIECI Optymalnym i fizjologicznym sposobem żywienia niemowląt jest karmienie piersią. Pokarm kobiecy wytwarzany w wystarczających ilościach przez zdrową matkę w pełni
Bardziej szczegółowo