PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2015/2016 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla studentów V roku 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Farmakologia Kliniczna 2. NAZWA JEDNOSTKI (jednostek ) realizującej przedmiot: Zakład Farmakologii Klinicznej Katedry Kardiologii Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu 3. Adres jednostki odpowiedzialnej za dydaktykę: Adres: ul. Długa 1/2, 61-848 Poznań Tel. /Fax 61 8533161 Strona WWW : http://www.zfk.ump.edu.pl E-mail zakladfarmakologiiklinicznej@ump.edu.pl 4. Kierownik jednostki: Prof. dr hab. Anna Jabłecka 5. Osoba zaliczająca przedmiot w E-indeksie z dostępem do platformy WISUS Prof. dr hab. Anna Jabłecka 6. Osoba odpowiedzialna za dydaktykę na Wydziale Lekarskim I z dostępem do platformy WISUS do listy studentów: Nazwisko Anna Jabłecka Tel. kontaktowy: 61 853 31 61 Możliwość kontaktu (dni, godz., miejsce) wtorek, godz. 08:00 12:00, sekretariat Zakładu Farmakologii Klinicznej, Poznań, ul. Długa 1/2 E-mail: zakladfarmakologiiklinicznej@ump.edu.pl ewacog@gmail.com 1
Osoba zastępująca Kontakt 61 853 31 61 dr med. Iwona Smolarek 7. Miejsce przedmiotu w programie studiów: Rok: V Semestr: zimowy 8. Liczba godzin ogółem : 30 liczba pkt.ects: 2 Jednostki uczestniczące w nauczaniu przedmiotu Semestr zimowy liczba godzin W Ć Ćwiczenia kategoria Zakład Farmakologii Klinicznej 9 21 B S Razem: 30 Jednostki uczestniczące w nauczaniu przedmiotu Semestr letni liczba godzin W Ć Ćwiczenia kategoria S Razem: 9. Cel nauczania przedmiotu Zgodnie z treścią zawartą w Rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 roku w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, załącznik 54 1. Poznanie uwarunkowań środowiskowych i epidemiologicznych, a także przyczyn, objawów, zasad diagnozowania i postepowania farmakologicznego w wybranych chorobach układu sercowo-naczyniowego, diabetologii, pulmonologii 2. Poznanie możliwości wykorzystania terapii monitorowanej, podstawowych parametrów farmakokinetycznych leków oraz metod farmakogenetycznych dla zwiększenia skuteczności i bezpieczeństwa stosowanych leków u ludzi. 2
3. Nabycie umiejętności profesjonalnej interpretacji danych zawartych w charakterystyce produktów leczniczych oraz danych z analiz farmakoekonomicznych. 4. Nabycie umiejętności rozpoznawania polekowych działań niepożądanych oraz interakcji między lekami. 5. Nabycie umiejętności indywidualizacji farmakoterapii wobec nieskuteczności bądź przeciwwskazań do terapii standardowej. 6. zasady farmakogenetyki, terapii genowej, terapii celowanej w onkologii, informacje o chorobach genetycznych/rnai Efekt kształcenia umiejętności i kompetencje: Zgodnie z treścią zawartą w Rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 roku w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, załącznik 54) W zakresie umiejętności student: 5.u12. przeprowadza diagnostykę różnicową najczęstszych chorób osób dorosłych 5.u14. rozpoznaje stany bezpośredniego zagrożenia życia; 5.u16. planuje postępowanie diagnostyczne, terapeutyczne i profilaktyczne; 5.u17. przeprowadza analizę ewentualnych działań niepożądanych poszczególnych leków oraz interakcji między nimi; 5.u18. proponuje indywidualizację obowiązujących wytycznych terapeutycznych oraz inne metody leczenia wobec nieskuteczności bądź przeciwwskazań do terapii standardowej; 5.u19. rozpoznaje objawy lekozależności i proponuje postępowanie lecznicze; 5.u31. interpretuje charakterystyki farmaceutyczne produktów leczniczych oraz krytycznie ocenia materiały reklamowe dotyczące leków; W zakresie kompetencji personalno-społecznych K1 Posiada świadomość ograniczeń własnej wiedzy w zakresie farmakologii klinicznej i uznaje potrzebę ciągłego doszkalania się. K2 Umiejętność pracy zespołowej przy planowaniu terapii K3Aktywne poszukiwanie informacji o lekach z wykorzystaniem dodatkowych pomocy dydaktycznych K4 Rzetelne przygotowywanie się do ćwiczeń K5 Posiada świadomość ograniczeń własnej wiedzy w zakresie farmakologii klinicznej i uznaje potrzebę ciągłego doszkalania się. 3
10.SYLABUS Nazwa przedmiotu/modułu Wydział Nazwa kierunku studiów Poziom kształcenia Forma studiów Język przedmiotu Wydział Lekarski I Lekarski Jednolite magisterskie stacjonarne polski SYLABUS Farmakologia Kliniczna Rodzaj przedmiotu obowiązkowy Rok studiów/semestr V 9 10 Liczba godzin dydaktycznych z podziałem na formy prowadzenia 30 godzin 9 godzin wykłady 21 godzin ćwiczenia Celem nauczania przedmiotu Farmakologia kliniczna jest nabycie wiedzy o możliwościach terapeutycznych w odniesieniu do określonych jednostek chorobowych i sytuacji klinicznych. Podczas student powinien zdobyć wiedzę na temat właściwego stosowania leków w najczęściej spotykanych schorzeniach. Dodatkowo zapoznaje się z etiopatogenezą, objawami i elementami diagnostyki wybranych schorzeń. Założenia i cele przedmiotu Ćwiczenia mają na celu powiązanie zachodzących w organizmie procesów patologicznych i ich objawów z możliwościami terapeutycznymi, wynikającymi z mechanizmów działania leków. Dzięki temu student powinien rozumieć zasadność stosowania określonych grup leków w jednostkach chorobowych. Student znając efekty działania leków, powinien potrafić dobrać odpowiednie dawkowanie, przewidzieć działania niepożądane oraz wykazać się znajomością interakcji lekowych w określonej symulowanej sytuacji klinicznej. Student powinien potrafić zaplanować leczenie chorego zgodnie z obowiązującymi standardami. Szczególny nacisk kładzie się na postępowanie lecznicze u osób w podeszłym wieku, leczenie chorób układu sercowo-naczyniowego, chorób cywilizacyjnych oraz na zagrożenia związane z polipragmazją i interakcjami leków. 4
Symbol efektów kształcenia zgodnie ze standardami W01 OPIS KIERUNKOWYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA WIEDZA (ZGODNIE ZE SZCZEGÓŁOWYMI EFEKTAMI KSZTAŁCENIA) Charakteryzuje leki stosowane w leczeniu najczęstszych chorób dzieci. Oblicza dawki leków dla dzieci. Wymienia objawy niepożądane leków stosowanych w leczeniu najczęstszych chorób dzieci. Wymienia przeciwwskazania do stosowania leków u dzieci. Metody weryfikacji osiągnięcia zamierzonych efektów kształcenia: Metody podsumowujące np.: - egzamin pisemny (test) Metody formujące, np. - obserwacja pracy studenta - ocena aktywności w czasie - ocena przygotowania do - dyskusja w czasie W02 W03 Charakteryzuje leki stosowane w leczeniu najczęstszych chorób wewnętrznych i ich powikłań Wymienia objawy niepożądane leków stosowanych w leczeniu najczęstszych chorób wewnętrznych i ich powikłań Charakteryzuje interakcje zachodzące między lekami stosowanymi w leczeniu najczęstszych chorób wewnętrznych i ich powikłań Wymienia przeciwwskazania do stosowania leków Wymienia leki stosowane u kobiet w ciąży Charakteryzuje odrębności diagnostyczno-terapeutyczne osób w podeszłym wieku. Charakteryzuje zasady terapii osób w podeszłym wieku. Wymienia stany wymagające korekty dawki leku u osób w podeszłym wieku. Omawia zagrożenia związane z polipragmazją. Omawia interakcje zachodzące między lekami stosowanymi u osób w Metody podsumowujące np.: - egzamin pisemny (test) Metody formujące, np. - obserwacja pracy studenta - ocena aktywności w czasie - ocena przygotowania do - dyskusja w czasie Metody podsumowujące np.: - egzamin pisemny (test) Metody formujące, 5
podeszłym wieku np. - obserwacja pracy studenta - ocena aktywności w czasie - ocena przygotowania do - dyskusja w czasie W04 W05 W06 Wymienia leki stosowane w leczeniu chorób nowotworowych Charakteryzuje działania niepożądane leków stosowanych w leczeniu chorób nowotworowych Opisuje przeciwwskazania do stosowania leków cytostatycznych Rozumie zasady leczenia chorób nowotworowych wg schematów terapeutycznych Wymienia leki stosowane w leczeniu chorób układu sercowonaczyniowego. Omawia zasady stosowania leków w tych chorobach. Charakteryzuje wskazania do stosowania leków stosowanych w chorobach układu sercowo-naczyniowego Omawia działania niepożądane tych leków. Wymienia wskazania do stosowania terapii monitorowanej. Omawia korzyści wynikające ze stosowania terapii monitorowanej. Wymienia przyczyny różnic w działaniu leków w organizmie. Wymienia leki, których stosowanie powinno być monitorowane. Podaje sytuacje kliniczne, w których monitorowanie stężenia leku ma istotny wpływ na proces leczenia. Poznaje zasady farmakogenetyki, terapii genowej, terapii celowanej w onkologii, informacje o chorobach genetycznych/rnai Metody podsumowujące np.: - egzamin pisemny (test) Metody formujące - uczetniczenie w wykladach Metody podsumowujące np.: - egzamin pisemny (test) Metody formujące, np. - obserwacja pracy studenta - ocena aktywności w czasie - ocena przygotowania do - dyskusja w czasie Metody podsumowujące np.: - egzamin pisemny (test) Metody formujące, np. - obserwacja pracy studenta - ocena aktywności w czasie 6
- ocena przygotowania do - dyskusja w czasie W07 Definiuje podstawowe pojęcia farmakoekonomiczne, Metody formujące. - uczetniczenie w wykladach UMIEJĘTNOŚCI (ZGODNIE ZE SZCZEGÓŁOWYMI EFEKTAMI KSZTAŁCENIA) U01 Analizuje działania niepożądane poszczególnych leków oraz interakcje między nimi. Planuje leczenie mając na uwadze działania niepożądane leków i interakcje pomiędzy lekami. Planuje postępowanie w przypadku wystąpienia działań niepożądanych Praca własna studenta leków. Proponuje postępowanie terapeutyczne w wybranych jednostkach klinicznych, z uwzględnieniem specyfiki leków. U02 Analizuje charakterystyki farmaceutyczne produktów leczniczych. Wykorzystuje charakterystyki farmaceutyczne produktów leczniczych do planowania terapii. Odnajduje dane dotyczące wskazań i przeciwwskazań do stosowania leków. Odnajduje dane dotyczące dawkowania leków. Weryfikuje i poddaje ocenie materiały reklamowe dotyczące leków skierowane do lekarzy i chorych. Weryfikuje i poddaje Praca własna studenta ocenie materiały reklamowe dotyczące leków podawane w środkach masowego przekazu. Analizuje dane dotyczące skuteczności leczenia, zwłaszcza w odniesieniu do innych leków na podstawie publikacji wyników badań wieloośrodkowych KOMPETENCJE SPOŁECZNE (ZGODNIE Z OGÓLNYMI EFEKTAMI KSZTAŁCENIA) K01 Umiejętność pracy zespołowej przy planowaniu terapii Obserwacja studenta K02 Aktywne poszukiwanie informacji o lekach z wykorzystaniem dodatkowych pomocy dydaktycznych Obserwacja studenta K03 Rzetelne przygotowywanie się do ćwiczeń Obserwacja studenta K04 Student posiada świadomość ograniczeń własnej wiedzy w zakresie farmakologii klinicznej i uznaje potrzebę ciągłego doszkalania się. Obserwacja studenta PUNKTY ECTS 2 TREŚCI MERYTORYCZNE PRZEDMIOTU: Tematyka 1. Przyczyny, objawy, zasady diagnozowania i postępowania terapeutycznego w wybranych jednostkach chorobowych oraz ich powikłaniach. 2. Zasady farmakoterapii osób w podeszłym wieku Forma Wykłady Ćwiczenia 7
3. Zasady farmakoterapii chorób nowotworowych 4. Zasady farmakogenetyki, terapii genowej, terapii celowanej w onkologii, informacje o chorobach genetycznych/rnai 5. Interpretacja i praktyczna umiejętność wykorzystania Charakterystyki Produktu Leczniczego. 6. Terapia monitorowana 7. Elementy farmakoekonomii 8. Działania niepożądane leków i interakcje pomiędzy lekami LITERATURA PODSTAWOWA I UZUPEŁNIAJĄCA: Zalecana literatura: Obowiązkowa 1. K. Orzechowska-Juzwenko (red.) Farmakologia Kliniczna. Znaczenie w praktyce medycznej. Górnicki Wydawnictwo Medyczne. Wrocław 2012 2. W. Kostowski, Z. S. Herman (red.) Farmakologia. Podstawy Farmakoterapii. Podręcznik dla studentów medycyny i lekarzy. Tom 1 i 2. Wydanie III poprawione i uzupełnione. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2013 3. E. Mutschler, G. Geissleringer, H. K. Kroemer, M. Schofer- Korting Farmakologia i Toksykologia. MedPharm Polska, Wrocław, 2010 4. Katzung (red) Farmakologia ogólna i kliniczna. Wydawnictwo Czelej 2012 5. L. Brunton, K. Parker, D. Blumenthal, I. Buxton. Podręcznik farmakologii i terapii Goodmana i Gilmana. Wydawnictwo Czelej Sp. z o.o. 2010 6. Aktualne wytyczne Polskich Towarzystw Naukowych Uzupełniająca 1. W. Hryniewicz, J. Meszaros (red.) Antybiotyki w profilaktyce i leczeniu zakażeń. Wydawnictwo PZWL. Warszawa 2002. 2. A. Ciechanowicz, F. Kokot Genetyka molekularna w chorobach wewnętrznych. Wydawnictwo PZWL. Warszawa 2009 3. H. Lullmann, K. Mohr, L. Hein Ilustrowane Kompendium Farmakologii. Red. naukowa wydania polskiego Tadeusz F. Krzemiński. Wydawnictwo Czelej 2008 8
4. Kwiatkowski Z., Markiewicz Z. Bakterie, antybiotyki, lekooporność PWN, 2012 WARUNKI UZYSKANIA ZALICZENIA PRZEDMIOTU: Zaliczenie kryterium zaliczenia Warunkiem zaliczenia jest: 1. uczestnictwo w zajęciach oraz pozytywna ocena scenariuszy klinicznych omówionych na zajęciach (wpisy w książeczce zaliczeń) 50% 2. pozytywna ocena z kolokwium końcowego złożonego z testu jednokrotnego wyboru składającego się z 30 zagadnień ( 50%) ocena pozytywna od 18 punktów: 18-20 punktów - ocena dostateczna 21-22 punktów - ocena dość dobra 23-24 punktów - ocena dobra 25-26 punktów - ocena ponad dobra 27-30 punktów - ocena bardzo dobra 9
11.Tematyka poszczególnych wykładów, ćwiczeń i seminariów Wykłady - Semestr zimowy Wykład 1. Wykład 2. Wykład 3. Wykład 4. Wykład 5. Tematyka wykładów Farmakoekonomiczne aspekty terapii. Współczesna farmakoterapia nowotworów Kobieta ciężarna - jakie leki można bezpiecznie stosować. Wybrane zagadnienia leczenia chorób układu sercowo-naczyniowego. Wybrane zagadnienia leczenia chorób internistycznych. Imię i nazwisko osoby prowadzącej zajęcia Prof. dr hab. Anna Jabłecka Prof. dr hab. Anna Jabłecka Prof. dr hab. Anna Jabłecka Prof. dr hab. Anna Jabłecka Prof. dr hab. Anna Jabłecka Wykład 1. Wykład 2. Wykład 3. Wykłady - Semestr letni Tematyka wykładów Imię i nazwisko osoby prowadzącej zajęcia 10
Wykład 4. Ćwiczenia - Semestr zimowy Tematyka ćwiczeń Osoba odpowiedzialna Ćwiczenie 1. Ćwiczenie 2. Ćwiczenie 3. Ćwiczenie 1. Ćwiczenie 2. Ćwiczenie 3. Ćwiczenie 4. Ćwiczenie 5. Ćwiczenia - Semestr letni Tematyka ćwiczeń Postępowanie farmakoterapeutyczne w wybranych jednostkach chorobowychscenariusze kliniczne A/ Zajęcia kliniczne z podstaw farmakogenetyki B/ Farmakoterapia chorób układu sercowo naczyniowego scenariusze kliniczne C/ Zapisywanie recept na leki gotowe i recepturowe D/ Farmakoterapia cukrzycy scenariusze kliniczne A/ Farmakoterapia zespołów metabolicznych scenariusze kliniczne B/Patofarmakokinetyka leków scenariusze kliniczne C/ Terapia monitorowana i chronobiologiascenariusze kliniczne D/ farmakoterapia POCHP i osteoporozy scenariusze kliniczne A/ Interakcje leków scenariusze kliniczne B/ Leczenie bólu ostrego scenariusze kliniczne C/ Farmakoterapia nowotworów scenariusze kliniczne D/ Choroby genetyczne i ich leczenie scenariusze kliniczne A/ Farmakoterapia kobiet ciężarnych i w okresie laktacji scenariusze kliniczne B/ Antybiotykoterapia scenariusze kliniczne C/ Podstawy farmakoekonomii scenariusze Osoba odpowiedzialna Dr Iwona Smolarek Dr Artur Cieślewicz Prof. Anna Jabłecka Dr Katarzyna Korzeniowska Dr Iwona Smolarek Dr Katarzyna Korzeniowska Dr Artur Cieślewicz Prof. Anna Jabłecka Dr Katarzyna Korzeniowska Dr Iwona Smolarek Prof. Anna Jabłecka Dr Artur Cieślewicz Dr Iwona Smolarek Dr Katarzyna Korzeniowska Dr Artur Cieślewicz 11
D/ Farmakoterapia chorób wieku podeszłego scenariusze kliniczne Dr Artur Cieślewicz Seminarium 1. Seminarium 2. Seminarium 3. Seminaria - Semestr zimowy Tematyka seminariów Imię i nazwisko osoby prowadzącej zajęcia Seminarium 1. Seminarium 2. Seminarium 3. Seminaria - Semestr letni Tematyka seminariów Imię i nazwisko osoby prowadzącej zajęcia 12. Organizacja : Zajęcia kliniczne na V roku odbywają się w godzinach 8.00 13.00 z 30 minutową przerwą 6 godzin dydaktycznych. Zajęcia kliniczne odbywają się od poniedziałku do piątku w godzinach: Poniedziałek - 9:00-12:45 (5 godzin) Wtorek - 9:00-12:00 (4 godziny) Środa - 9:00-12:00 (4 godziny) Czwartek - 9:00-12:00 (4 godziny) Piątek - 9:00-12.00 (4 godziny) 12
Aktualny podział grupy studenckiej na stronie internetowej jednostki : www.zfk.ump.edu.pl REGULAMIN ZAJĘĆ: www.zfk.ump.edu.pl PROGRAM ZAJĘĆ: Poniedziałek - zajęcia wspólne dla całej grupy W tym dniu zostanie dokonany podział na podgrupy (A, B, C, ) Podstawy farmakogenetyki, leczenia chorób genetycznych Przykłady scenariuszy klinicznych. Wtorek Zajęcia kliniczne z podstaw farmakogenetyki Farmakoterapia nadciśnienia tętniczego scenariusze kliniczne Zapisywanie recept na leki gotowe i recepturowe Farmakoterapia cukrzycy scenariusze kliniczne Środa Farmakoterapia zespołów metabolicznych scenariusze kliniczne Patofarmakokinetyka leków scenariusze kliniczne Farmakoterapia POCHP scenariusze kliniczne Farmakoterapia choroby niedokrwiennej - scenariusze kliniczne Czwartek Interakcje leków scenariusze kliniczne Farmakoterapia chorób cywilizacyjnych - scenariusze kliniczne Leczenie chorób genetycznych scenariusze kliniczne 13
Piątek Farmakoterapia kobiet ciężarnych i w okresie laktacji scenariusze kliniczne Antybiotykoterapia scenariusze kliniczne Podstawy farmakoekonomii praktyczne zastosowanie analiz farmaceutycznych Farmakoterapia chorób wieku podeszłego scenariusze kliniczne PROGRAM NAUCZANIA Zakłada się, że student ma opanowaną wiedzę i umiejętności z III i IV roku studiów z zakresu podstawowej farmakologii ogólnej. W pierwszym dniu ćwiczeń każdy student otrzymuje książeczkę ćwiczeń, w której, w kolejnych dniach, asystenci oceniają stopień przygotowania i aktywności podczas Wymagania końcowe Obowiązkowe uczestnictwo w 1-tygodniowym cyklu ćwiczeń i pozytywne zaliczenie przedmiotu. W indywidualnych sytuacjach będą rozpatrywane nieobecności usprawiedliwione. 13.Kryteria zaliczenia przedmiotu: zaliczenie, egzamin teoretyczny i praktyczny Egzamin teoretyczny kryterium zaliczenia: Test jednokrotnego wyboru. Pierwsza poprawa - test jednokrotnego wyboru. Druga poprawa - zaliczenie ustne u Kierownika Zakładu Farmakologii Klinicznej. Zaliczenie kryterium zaliczenia Warunkiem zaliczenia jest: 3. uczestnictwo w zajęciach oraz pozytywna ocena scenariuszy klinicznych omówionych na zajęciach (wpisy w książeczce zaliczeń) 50% 4. pozytywna ocena z kolokwium końcowego złożonego z: a. testu jednokrotnego wyboru składającego się z 30 zagadnień (50%)-ocena pozytywna od 18 punktów: 18-20 punktów - ocena dostateczna 21-22 punktów - ocena dość dobra 14
23-24 punktów - ocena dobra 25-26 punktów - ocena ponad dobra 27-30 punktów - ocena bardzo dobra 14.Literatura: Zalecana literatura: Obowiązkowa 1. K. Orzechowska-Juzwenko (red.) Farmakologia Kliniczna. Znaczenie w praktyce medycznej. Górnicki Wydawnictwo Medyczne. Wrocław 2012 2. W. Kostowski, Z. S. Herman (red.) Farmakologia. Podstawy Farmakoterapii. Podręcznik dla studentów medycyny i lekarzy. Tom 1 i 2. Wydanie III poprawione i uzupełnione. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2013 3. E. Mutschler, G. Geissleringer, H. K. Kroemer, M. Schofer- Korting Farmakologia i Toksykologia. MedPharm Polska, Wrocław, 2010 4. Katzung (red) Farmakologia ogólna i kliniczna. Wydawnictwo Czelej 2012 5. L. Brunton, K. Parker, D. Blumenthal, I. Buxton. Podręcznik farmakologii i terapii Goodmana i Gilmana. Wydawnictwo Czelej Sp. z o.o. 2010 6. Aktualne wytyczne Polskich Towarzystw Naukowych Uzupełniająca 1. W. Hryniewicz, J. Meszaros (red.) Antybiotyki w profilaktyce i leczeniu zakażeń. Wydawnictwo PZWL. Warszawa 2002. 2. A. Ciechanowicz, F. Kokot Genetyka molekularna w chorobach wewnętrznych. Wydawnictwo PZWL. Warszawa 2009 3. H. Lullmann, K. Mohr, L. Hein Ilustrowane Kompendium Farmakologii. Red. naukowa wydania polskiego Tadeusz F. Krzemiński. 15
Wydawnictwo Czelej 2008 4. Kwiatkowski Z., Markiewicz Z. Bakterie, antybiotyki, lekooporność PWN, 2012 15.Studenckie koło naukowe 16. Podpis osoby odpowiedzialnej za nauczanie przedmiotu lub koordynatora 17. Podpisy osób współodpowiedzialnych za nauczanie przedmiotu ( w przypadku przedmiotów koordynowanych) 16