INSTRUMENTY ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO W PRZEDSIĘBIORSTWIE TURYSTYCZNYM

Jarema Batorski INSTRUMENTY ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO W PRZEDSIĘBIORSTWIE TURYSTYCZNYM PERSPEKTYWA ORGANIZACYJNEGO UCZENIA SIĘ Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

INSTRUMENTY ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO W PRZEDSIĘBIORSTWIE TURYSTYCZNYM PERSPEKTYWA ORGANIZACYJNEGO UCZENIA SIĘ

Jarema Batorski INSTRUMENTY ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO W PRZEDSIĘBIORSTWIE TURYSTYCZNYM PERSPEKTYWA ORGANIZACYJNEGO UCZENIA SIĘ Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Publikacja finansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Katedry Zarządzania w Turystyce Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej RECENZENCI prof. dr hab. Kazimierz Perechuda prof. dr hab. Małgorzata Bednarczyk PROJEKT OKŁADKI Agnieszka Winciorek Copyright by Jarema Batorski & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3464-4 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-80, tel./fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

1.1. Podejścia do zarządzania w kryzysie Spis treści Wstęp... 7 1. Zarządzanie organizacją w kryzysie... 11 1.1. Podejścia do zarządzania w kryzysie... 11 1.2. Instrumenty zarządzania w sytuacji kryzysowej organizacji... 23 1.3. Zarządzanie kryzysowe w polskich przedsiębiorstwach... 31 2. Koncepcja organizacyjnego uczenia się... 39 2.1. Pojęcie organizacyjnego uczenia się... 39 2.2. Organizacyjne uczenie się jako dzielenie się założeniami... 46 2.3. Procesy uczenia się i zarządzania wiedzą w polskich przedsiębiorstwach turystycznych... 51 3. Paradoksy sytuacji kryzysowej i organizacyjnego uczenia się. Założenia badawcze... 63 3.1. Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań... 63 3.2. Metodyka badań... 69 4. Polski rynek turystyczny a globalny kryzys gospodarczy... 75 4.1. Kryzys gospodarczy a branża turystyczna... 75 4.2. Polski rynek turystyczny w okresie dekoniunktury... 77 5. Analiza przypadków: uczenie się dla kryzysu czy kryzys dla uczenia się?... 83 5.1. Przypadek Rainbow Tours... 83 5.2. Przypadek PLL LOT... 86 5.3. Przypadek uprowadzenia statku morskiego... 88 5.4. Podsumowanie... 94 6. Modele zarządzania w pensjonacie Villa Neve... 97 6.1. Wprowadzenie... 97 6.2. Postępowanie badawcze... 98 6.3. Wyniki badań... 99 6.4. Podsumowanie i rekomendacje... 103 5

1. Spis Zarządzanie treści organizacją w kryzysie 7. Zarządzanie kryzysowe w polskich przedsiębiorstwach turystycznych. Charakterystyka badań ilościowych... 107 7.1. Podstawy metodyczne badań... 107 7.2. Wyniki badań... 113 7.3. Podsumowanie... 126 8. Instrumenty zarządzania w sytuacji kryzysowej przedsiębiorstwa turystycznego: propozycje metodologiczne... 129 8.1. Budowa zdolności do zarządzania kryzysowego... 129 8.2. Projektowanie modelu biznesu przedsiębiorstwa uczącego się w kryzysie... 134 Zakończenie... 139 Spis rysunków... 143 Spis tablic... 145 Literatura... 147 Załączniki... 159 Załącznik 1... 159 Załącznik 2... 162 Załącznik 3... 166 Załącznik 4... 175 Summary... 177 6

1.1. Podejścia do zarządzania w kryzysie Wstęp Według danych Euromonitor International w 2009 roku nastąpiło gwałtowne załamanie na rynku turystyki przyjazdowej do Polski było ono jednym z najgwałtowniejszych na tle wszystkich krajów europejskich (Travel and Tourism 2010). Załamanie wynikało nie tylko z globalnego kryzysu gospodarczego, ale także z innych okoliczności: wyższych cen biletów lotniczych oraz ograniczeń dotyczących odwiedzających z krajów spoza Unii Europejskiej. Negatywne skutki tych zjawisk dotknęły przedsiębiorstwa należące do wszystkich branż związanych z turystyką, w szczególności podmioty biznesu hotelarskiego i gastronomicznego. Wraz z ożywieniem gospodarczym i zwiększającym się przyjazdowym ruchem turystycznym do Polski podmioty funkcjonujące w branży hotelarskiej aż do połowy 2008 roku planowały znaczące inwestycje. Plany zostały poddane rewizji, w wyniku której wiele z nich zarzucono, a część rozpoczętych inwestycji wstrzymano (Travel and Tourism 2010). Przyjmuje się, iż turystyka jest jednym z sektorów najbardziej wrażliwych na wahania gospodarcze. Branża turystyczno-hotelarska na świecie dotkliwie odczuła skutki kryzysu gospodarczego; także w Polsce właściciele wielkich sieci weryfikowali plany inwestycyjne. Obniżona aktywność turystyczna związana z kryzysem gospodarczym oznacza problemy dla biur turystycznych i innych firm związanych z rynkiem turystycznym. W sytuacji kryzysowej przedsiębiorstwa turystycznego szczególnego znaczenia nabiera zarządzanie wiedzą jeden z czynników gospodarki turystycznej opartej na wiedzy (GTOW). Studium literatury przedmiotu pozwala twierdzić, że podstawowym czynnikiem efektywności GTOW jest poziom konkurencyjności przedsiębiorstw turystycznych, budujących swój potencjał konkurencyjny na podstawie zarządzania wiedzą, innowacyjności i zastosowania zaawansowanych technologii informacyjnych we współdziałaniu w sieciach lokalnych, regionalnych i globalnych. Konkurencyjne otoczenie skłania do zwiększania tempa procesów innowacji. Powszechnie się przyjmuje, iż trwałym źródłem przewagi konkurencyjnej jest wiedza, jaką dysponują wszyscy pracownicy przedsiębiorstwa. Budowa 7

Wstęp efektywnej GTOW to duże wyzwanie w praktyce zarządzania zarówno dla sektora publicznego, jak i małych oraz średnich przedsiębiorstw turystycznych nie tylko w Polsce, ale również w obrębie europejskiego obszaru gospodarczego. Przedsiębiorstwa turystyczne w Polsce funkcjonowały w trudnych warunkach obniżonego popytu. Obecnie, w okresie kolejnej dekoniunktury, pytanie o skuteczne zarządzanie kryzysowe pozostaje wciąż aktualne. Wydaje się przy tym, że dekoniunktura ekonomiczna jest dobrym okresem wprowadzania zmian w systemach zarządzania i pełniejszego ich oparcia na regułach i wzorcach organizacyjnego uczenia się w przedsiębiorstwach, zwłaszcza turystycznych. Organizacyjne uczenie się jest związane z problemami adaptacji, przetrwania i konkurencyjności przedsiębiorstw w warunkach nieciągłych zmian otoczenia. Dla turystyki te zmiany są charakterystyczne w odniesieniu do dostawców, a także zachowań klientów. Kierunki podróży turystów są stale dostosowywane do zmieniających się warunków dzięki tworzeniu i wykorzystywaniu wiedzy, na przykład przez wprowadzanie mierników bezpieczeństwa po atakach terrorystycznych w USA 11 września 2001 roku (Cooper 2006). Studium literatury przedmiotu pozwala podkreślić znaczenie organizacyjnego uczenia się w wielu obszarach zarządzania przedsiębiorstwem. Wskazuje się na przykład zarówno na znaczenie kryzysu organizacji dla uczenia się, jak i na wagę uczenia się w przedsiębiorstwie dotkniętym kryzysem. Ten paradygmat został także potwierdzony na etapie przedprojektowych badań własnych autora. Skuteczne funkcjonowanie przedsiębiorstwa w sytuacji gwałtownych zmian w otoczeniu i piętrzenia się trudności w samym przedsiębiorstwie wymaga posiadania przez kadrę kierowniczą wiedzy oraz umiejętności pozwalających na kształtowanie nowych, konkurencyjnych zachowań na rynku. Działanie każdej organizacji w kryzysie charakteryzują jednak paradoksy, co powoduje konieczność równoczesnego uwzględniania wielu wymiarów zarządzania. Przyjmuje się, że umiejętność przezwyciężania paradoksów, jaką dysponuje kadra menedżerska, tworzy przesłankę powodzenia w gospodarce opartej na wiedzy. Dlatego spojrzenie na problemy funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstwa przez pryzmat organizacyjnego uczenia się i paradoksu stanowi źródło jego żywotności. Kryzysy gospodarcze mogą wpływać na powstawanie sytuacji kryzysowych w przedsiębiorstwach. Takie sytuacje są jednak wywoływane przez liczne i zróżnicowane czynniki kryzysogenne, zarówno o charakterze endogenicznym, jak i egzogenicznym. Jednocześnie kryzysy przedsiębiorstw mają istotne znaczenie dla kształtowania się koniunktury gospodarczej. Doświadczenia polskich firm w zakresie zarządzania w warunkach kryzysowych są negatywne. Zwiększenie zdolności do zarządzania w kryzysie przez polskie przedsiębiorstwa turystyczne może być uznane za warunek sprzyjający długofalowemu rozwojowi gospodarczemu i społecznemu, w tym rozwojowi turystyki. Realna pomoc menedżerom borykającym się 8

Wstęp z kryzysami organizacji zależy od świadomości wagi zarządzania antykryzysowego, przede wszystkim zaś problemów, którym muszą sprostać. Zarządzanie kryzysowe w przedsiębiorstwie z punktu widzenia organizacyjnego uczenia się może stanowić przedmiot badań zarówno teoretycznych, jak i empirycznych. U podstaw badań autora niniejszej pracy leży założenie, że organizacje nie tylko zmieniają się wskutek sytuacji kryzysowych, ale też muszą być w czasie ich trwania sprawnie zarządzane. Przedmiotem badań jest zarządzanie w sytuacji kryzysowej przedsiębiorstwa z punktu widzenia organizacyjnego uczenia się, przy czym zarządzanie w sytuacji kryzysowej jest rozumiane procesowo. Ich głównym celem jest zbadanie złożonych relacji pomiędzy zarządzaniem przedsiębiorstwem turystycznym w sytuacji kryzysowej a organizacyjnym uczeniem się. Chodzi tu w szczególności o identyfikację procesów zarządzania w sytuacji kryzysowej przedsiębiorstwa ze względu na organizacyjne uczenie się oraz określenie praktyk normalizacyjnych z uwzględnieniem paradoksów. W badaniach autor przyjął następującą hipotezę: Efektywność zarządzania w sytuacji kryzysowej przedsiębiorstwa zależy od jego zdolności do uczenia się poprzez kształtowanie praktyk normalizacyjnych z uwzględnieniem paradoksów organizacyjnych. Do kryzysu z punktu widzenia organizacji można zakwalifikować zdarzenia lub sytuacje, które mają swoje źródła w specyfice danej organizacji, a najczęściej wynikają z błędów w zarządzaniu, wadliwej struktury lub niedostosowania do zmian w otoczeniu. Natomiast katastrofy są wydarzeniami w otoczeniu, nieprzewidywalnymi i pozostającymi w zasadzie poza kontrolą organizacji. Podział na te dwie kategorie (kryzys i katastrofa) nie zawsze jest przestrzegany, badacze proponują też wiele ujęć, typologii czy klasyfikacji kryzysów, których wymiary i kryteria przesądzają o specyfice treści działań antykryzysowych. Ponadto kryzysy wydają się stopniowalne. Zaliczają się do sytuacji trudnych, co powoduje, że można podjąć próbę określenia wymiarów sytuacji trudnej, służących ocenie nasilenia kryzysu. Przyjętym założeniem jest twierdzenie, iż kryzysy obejmują zarówno całe organizacje, jak i ich części; dotyczyć też mogą grup organizacji, określonego obszaru, a także mają swój wymiar jednostkowy ludzki. W ramach badań autor przyjmuje perspektywę uwzględniającą z jednej strony podejście funkcjonalne, z drugiej zaś interpretatywne. Zakłada, że paradygmat funkcjonalny, wsparty dyrektywami metodologii ilościowej, nie musi wykluczać podejścia interpretatywnego, w ramach którego punktem wyjścia jest jednostka, a celem badań zrozumienie jej interpretacji otaczającego świata. Przyjmuje, że różnorodność paradygmatów stwarza potencjalne szanse rozwoju nauk społecznych, w tym nauk o zarządzaniu. Możliwym podejściem jest traktowanie ich jako uzupełniających się, a nie alternatywnych. Jednoczesność paradygmatów może stwarzać okazję wykorzystania synergii i różnorodności. 9

3.1. Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań Literatura Aggestam M. 2003, Re-thinking Knowledge Management: Managing Communication Models, (w:) W. Gasparski, J. Dąbrowski (red.), Creating Knowledge-Based Economy, WSPiZ, Warszawa. Anderson L. 2006, Analytic Autoethnography, Journal of Contemporary Ethnography 35, nr 4. Argyris C. 1989, Strategy Implementation: An Experience in Learning, Organizational Dynamics 18, nr 2. Argyris Ch., Schön D.A. 1978, Organizational Learning: A Theory of Action Perspective, Addison Wesley, Menlo Park (CA). Argyris Ch., Schön D.A. 1996, Organizational Learning II: Theory, Method and Practice, Addison Wesley, Reading (MA). Arnold W. 1980, Crisis Communication, Gorsuch Scarisbrook, Dubuque (IO). Bapuji H., Crossan M.M. 2004, From questions to answers: reviewing organizational learning research, Management Learning 35, nr 4. Bassett-Jones N. 2005, The Paradox of Diversity Management, Creativity and Innovation, Diversity Management, Creativity and Innovation 14, nr 2. Batorski J. 1999, Ocena zdolności przedsiębiorstwa do uczenia się, niepublikowana praca doktorska, Akademia Ekonomiczna, Katowice (maszynopis). Batorski J. 2000, Zdolność przedsiębiorstwa do uczenia się, Humanizacja Pracy. Zarządzanie Zasobami Ludzkimi, nr 6. Batorski J. 2001, Produktywne organizacyjne uczenie się, Zeszyty Naukowe nr 1 (9), WSB, Dąbrowa Górnicza. Batorski J. 2002, Organizacja efektywnie ucząca się, WSB, Dąbrowa Górnicza. Batorski J. 2003, Organizacyjne uczenie się: proces przetwarzania informacji, Nauka i Biznes, nr 12. Batorski J. 2006, Pozyskiwanie wiedzy przez małe i średnie przedsiębiorstwa działające na rynku turystycznym, (w:) M. Bednarczyk (red.), Przedsiębiorczość w gospodarce turystycznej opartej na wiedzy, Wydawnictwo UJ, Kraków. Batorski J. 2007, Kryzys organizacyjny jako podstawa organizacyjnego uczenia się i zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie, Przegląd Organizacji, nr 2. Batorski J. 2008 a, Organizational Learning as a Base of Entrepreneurship, (w:) M. Bednarczyk (red.), Entrepreneurship in Tourism and Sport Business, Fundacja dla UJ, Kraków. Batorski J. 2008 b, Organizacyjne uczenie się w sytuacji kryzysu, (w:) A. Glińska-Neweś (red.), Zarządzanie organizacjami w gospodarce opartej na wiedzy. Zasobowe podstawy funkcjonowania i rozwoju organizacji, TNOiK Dom Organizatora, Toruń. Batorski J. 2008 c, Organizacyjne uczenie się w sytuacji kryzysowej przedsiębiorstwa, (w:) Z. Janowska (red.), Dysfunkcje i patologie w sferze zarządzania zasobami ludzkimi, t. 2, Uniwersytet Łódzki, Łódź. Batorski J. 2010 a, Research of Crisis Management in a Tourist Enterprise: Methodological Assumptions, (w:) Š. Hittmár i in., Knowledge Base for Management Theory and Practice, EDIS University of Zilina, Zilina. 147

Literatura Batorski J. 2010 b, Research of Organizational Crisis Management in a Tourist Enterprise: A Methodological Proposal, (w:) E. Lechman (red.), Management Aspects, t. 3, Gdańsk University of Technology, Gdańsk. Batorski J. 2010 c, Zarządzanie kryzysem organizacyjnym w przedsiębiorstwie turystycznym. Założenia badawcze, (w:) J. Skalik (red.), Zmiana warunkiem sukcesu. Odnowa przedsiębiorstw czego nauczył nas kryzys?, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 128, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. Batorski J. 2011 a, Fragmentation of crisis management in an enterprise, Serbian Journal of Management 6, nr 2. Batorski J. 2011 b, Fragmentation of Organizational Crisis Management, Современный Научный Вестник [Sowriemiennyj Naucznyj Wiestnik] 98, nr 16. Batorski J. 2011 c, Zarządzanie w sytuacji kryzysowej przedsiębiorstwa turystycznego jako organizacyjne uczenie się, (w:) J. Skalik, A. Barabasz (red.), Współczesne przeobrażenia procesów zarządczych przedsiębiorstwa, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 217, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. Batorski J. 2011 d, Ocena zarządzania wiedzą w polskich przedsiębiorstwach turystycznych, (w:) J. Czech-Rogosz, J. Pietrucha, R. Żelazny (red.), Wybrane aspekty przemian strukturalnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice. Batorski J. 2011 e, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach turystycznych, (w:) M. Bednarczyk (red.), Zarządzanie konkurencyjnością biznesu turystycznego w regionach, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa. Batorski J. 2012 a, Organizacyjne uczenie się w kryzysie. Przypadek aktu piractwa morskiego, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej 35, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa. Batorski J. 2012 b, Zarządzanie kryzysowe a zdolność do uczenia się polskich przedsiębiorstw turystycznych. Referat przygotowany na Międzynarodowe Sympozjum Naukowe Zarządzanie turystyką w sytuacji kryzysowej: innowacje, edukacja, marka, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 30.05.2012. Batorski J., Lentner A. 2010, Zaufanie jako czynnik przewagi konkurencyjnej w hotelarstwie, Acta Scientiarum Polonorum, seria Oeconomia 9, z. 4. Bednarczyk M. 1996, Otoczenie i przedsiębiorczość w zarządzaniu strategicznym organizacją gospodarczą, Zeszyty Naukowe 128, seria specjalna: Monografie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. Bednarczyk M. 2006, Przedsiębiorczość w turystyce szansą rozwoju lokalnego w Polsce, (w:) G. Gołembski (red.), Turystyka w ujęciu podmiotowym i przestrzennym. Człowiek przestrzeń przedsiębiorstwo, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Bednarczyk M. 2010, Ku przyszłości polskiej turystyki potencjał konkurencyjności sektora turystycznego, Acta Scientiarum Polonorum, seria Oeconomia 9, z. 4. Bednarczyk M. (red.) 2010, Przedsiębiorczość w gospodarce turystycznej opartej na wiedzy. Raport merytoryczny, Kraków (niepublikowane). Bednarczyk M. 2011 a, Czynniki konkurencyjności biznesu turystycznego w regionach podstawy metodyczne badań, (w:) M. Bednarczyk (red.), Zarządzanie konkurencyjnością biznesu turystycznego w regionach, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa. Bednarczyk M. 2011 b, Syntetyczny obraz rynku turystycznego w Polsce, (w:) M. Bednarczyk (red.), Zarządzanie konkurencyjnością biznesu turystycznego w regionach, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa. Bensimon E.M. 2005, Closing the Achievement Gap in Higher Education: An Organizational Learning Perspective, New Directions for Higher Education 131, Fall. Berniker E., McNabb D.E. 2006, Dialectical Inquiry: A Structured Qualitative Research Method, The Qualitative Report 11, nr 4. Birkland T.A. 2009, Disasters, Lessons Learned, and Fantasy Documents, Journal of Contingencies and Crisis Management 17, nr 3. 148

Literatura Boje D., Tyler J.A. 2009, Story and Narrative Noticing: Workaholism Autoethnographies, Journal of Business Ethics 84. Booth S. 1993, Crisis Management Strategy, Competition and Changes in Modern Enterprises, Routledge, London. Bratnicki M. 1982, Organizacyjne uczenie się w warunkach kryzysu, Problemy Postępu Technicznego, nr 6. Bratnicki M. 1983, Proces uczenia się w kierowaniu doskonaleniem organizacji, UMCS, Lublin. Bratnicki M. 1984, Metafora uczenia się w badaniu niesprawności organizacji, Problemy Organizacji, nr 3/4. Bratnicki M. 1993, Doskonalenie procesu zarządzania w przedsiębiorstwie. Podejście zintegrowane, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice. Bratnicki M. 1998, Transformacja przedsiębiorstwa, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice. Bratnicki M. 2000, Podstawy współczesnego myślenia o zarządzaniu, WSB, Dąbrowa Górnicza. Bratnicki M. 2001, Dylematy i pułapki współczesnego zarządzania, Wydawnictwo Gnome, Katowice. Bratnicki M. 2003, Informacja w przedsiębiorczej organizacji, Nauka i Biznes, nr 12. Bratnicki M. 2006, The Dialectics of Organizational Entrepreneurship, The Karol Adamiecki University of Economics, Katowice. Bratnicki M., Batorski J. 1999, Czy polskie przedsiębiorstwo jest w stanie przetrwać restrukturyzację?, (w:) Skutki restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstw w Polsce w dekadzie lat dziewięćdziesiątych, Uniwersytet Gdański, Sopot. Bratnicki M., Kryś R., Stachowicz J. 1988, Kultura organizacyjna przedsiębiorstwa. Studium kształtowania procesu zmian zarządzania, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław Warszawa Kraków Łódź. Breen J., Bergin-Seers S., Jago L., Carlsen J. 2005, Small and Medium Tourism Enterprises. The Identification of Good Practice, CRC for Sustainable Tourism Pty Ltd, Gold Coast. Burgoyne J.G. 1995, Feeding Minds to Grow the Business, People Management, 21 September. Burnett J.J. 1998, A strategic approach to managing crises, Public Relations Review 24, nr 4. Burrell G., Morgan G. 1979, Sociological Paradigms and Organizational Analysis, Heinemann, London. Caplan G. 1961, An Approach to Community Mental Health, Grunne & Stratton, New York. Caplan G. 1970, Theory and practice of mental health consultation, Basic Books, New York. Castaneda D.I., Rios M. F. 2007, From Individual Learning to Organizational Learning, The Electronic Journal of Knowledge Management 5, nr 4. Chmielewski P. 2003, Semantyka kryzysu, Problemy Zarządzania, nr 2. Clarke C.J., Varma S. 2004, Strategic risk management: the new competitive edge, Long Range Planning 32, nr 4. Cohen M.D., Sproull L.S. 1991, Editor s Introduction, Organization Science, nr 2. Conner D.R. 1998, Leading at the Age of Chaos. How to Create the Nimble Organization, Jon Wiley & Sons, New York. Cooper C. 2006, Knowledge Management and Tourism, Annals of Tourism Research 33, nr 1. Crichton M.T., Ramsay C.G., Kelly T. 2009, Enhancing Organizational Resilience Through Emergency Planning: Learnings from Cross-Sectoral Lessons, Journal of Contingencies and Crisis Management 17, nr 1. Crossan M., Berdrow I. 2003, Organizational learning and strategic renewal, Strategic Management Journal 24. Crossan M.M., Lane H., White R. 1999, An organizational learning framework: from intuition to institution, Academy of Management Review 29, nr 3. Cunningham S.J., Jones M. 2005, Autoethnography: a tool for practice and education, Proceedings of the 6th ACM SIGCHI New Zealand Chapter s International Conference on Computer-Human 149

Literatura Interaction: Making CHI Natural (Auckland, New Zealand, July 07 08, 2005), CHINZ 05, 94, ACM, New York, DOI: http://doi.acm.org/10.1145/1073943.1073944. Czerska M., Rutka R. 1997, Metoda diagnozowania zdolności przedsiębiorstwa do uczenia się, (w:) Metody i techniki diagnozowania systemu zarządzania przedsiębiorstwem, Akademia Ekonomiczna, Katowice. Daft R.L., Weick K.E. 1984, Toward a Model of Organizations as Interpretation Systems, The Academy of Management Review 9, nr 2. Dautun C., Tixier J., Chapelain J., Fontaine F., Dusserre G. 2008, Crisis management: Improvement of knowledge and development of a decision aid process, Loss Prevention Bulletin 201. Davenport T.H., Prusak L. 1998, Working Knowledge: How Organizations Manage What They Know, Harvard Business School Press, Boston. Dawson P. 1994, Organizational Change: A Processual Approach, Paul Chapman, London. De Wit B., Meyer R. 2007, Synteza strategii. Tworzenie przewagi konkurencyjnej przez analizowanie paradoksów, PWE, Warszawa. Deverell E. 2010, Crisis-induced learning in public sector organizations, Elanders Sverige, Stockholm. Dobrzańska-Socha B. 2010, Przeżywanie sytuacji kryzysowej w świetle teorii NLP, (w:) K. Popiołek, A. Bańka (red.), Kryzysy, katastrofy, kataklizmy, Seria Książkowa Czasopisma Psychologicznego, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań, 2010. Dodgson M. 1993, Organizational Learning: A Review of Some Literature, Organization Studies 3, nr 14. Dwyer L., Edwards D., Mistilis N., Roman C., Scott N. 2009, Destination and enterprise management for a tourism future, Tourism Management 30, s. 63 74, DOI: 10.1016/j.tourman.2008.04.002. Dyduch W., Bratnicki M. 2010, Exploring, exploiting and effective? The dialectics of entrepreneurial learning and performance in post-accession economy organizations (interactive paper), Frontiers of Entrepreneurship Research 30, nr 12, art. 19, http://digitalknowledge.babson.edu/fer/vol30/ iss12/19 (04.01.2012). Dyduch W. 2012, Współczesne dylematy zarządzania pomiarem efektywności organizacyjnej, http:// efektywnosc.konferencja.org (30.04.2012). Dziedzic T., Łopaciński K., Saja A., Szegidewicz J. 2010, Polska gospodarka turystyczna w okresie światowego kryzysu, Opracowanie wykonane na zlecenie Departamentu Turystyki Ministerstwa Sportu i Turystyki, Warszawa, czerwiec, http://msport.gov.pl/prace-badawcze-turystyka (04.01.2012). Dziedzic T., Łopaciński K., Saja A., Szegidewicz J. 2009, Wpływ światowego kryzysu gospodarczego na stan i perspektywy rozwoju sektora turystyki w Polsce, Opracowanie wykonane na zlecenie Departamentu Turystyki Ministerstwa Sportu i Turystyki, Warszawa, czerwiec, http://msport. gov.pl/badania-rynku-turystycznego (04.01.2012). Easterby-Smith M. 1997, Disciplines of Organizational Learning: Contributions and Critiques, Human Relations 50, nr 9. Edwards A., Skinner J. 2009, Qualitative Research in Sport Management, Butterworth-Heinemann, Oxford. Eisner A.B. 2003, The Effects of Rapid Environmental Change on Competitive Strategies: An Organizational Learning Perspective, Academy of Strategic Management Journal, nr 2. Elkjaer B. 2004, Organizational learning The third way, Management Learning 35, nr 4. Elliott D., Smith D. 2007, From Mock Bureaucracy to Learning from Crisis Within the UK s Soccer Industry, (w:) Ch. M. Pearson, Ch. Roux-Dufort, J.A. Clair (Eds.), International Handbook of Organizational Crisis Management, Sage Publications, Inc., Los Angeles. Elliott D., Smith D., McGuinnes M. 2000, Exploring the failure to learn: Crises and the barriers to learning, Review of Business 21, nr 3 4. Elliott D. 2009, The Failure of Organizational Learning from Crisis A Matter of Life and Death?, Journal of Contingencies and Crisis Management 17, nr 3. 150

Literatura Evans N., Elphick S. 2005, Models of Crisis Management: an Evaluation of their Value for Strategic Planning in the International Travel Industry, International Journal of Tourism Research 7, DOI: 10.1002/jtr.527. Ewaluacja oparta na badaniu użyteczności analiza w kontekście realizacji zasady good governance w wybranych programach operacyjnych, 2011, http://www.ceapp.uj.edu.pl (22.12.2011). Faulkner B. 2001, Towards a framework for tourism disaster management, Tourism Management 22, nr 2. Fazlagić A.J. 2006, Zarządzanie wiedzą. Szansa na sukces w biznesie, Gnieźnieńska Wyższa Szkoła Humanistyczno-Menedżerska Milenium, Gniezno. Fink S. 1986, Crisis management: Planning for the inevitable, American Association of Management, New York. Fiol C.M., Lyles M.A. 1985, Organizational Learning, Academy of Management Review, nr 10. Garvin D.A. 1993, Building a Learning Organization, Harvard Business Review, nr 4. Glaesser D. 2007, Crisis Management in the Tourism Industry, Butterworth-Heinemann, Oxford Burlington (MA). Grudzewski W.M., Hejduk I.K. 2006, Przedsiębiorczość w gospodarce opartej na wiedzy, (w:) M. Bednarczyk (red.), Przedsiębiorczość w gospodarce turystycznej opartej na wiedzy, Fundacja dla UJ, Kraków. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M. 2007, Zarządzanie zaufaniem w organizacjach wirtualnych, Difin, Warszwa. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A. 2008 a, Rola zarządzania zaufaniem we współczesnej gospodarce, E-mentor, nr 4. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M. 2008 b, Zaufanie w zarządzaniu pracownikami wiedzy, E-mentor, nr 5. Hassard J. 1991, Multiple Paradigms and Organizational Analysis: A Case Study, Organization Studies, nr 12. Hatch M.J. 2002, Teoria organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Henderson J.C. 2007, Tourism Crises: Causes, Consequences and Management, Butterworth-Heinemann, Oxford. Hermann C.F. 1963, Some Consequences of Crisis Which Limit the Viability of Organizations, Administrative Science Quarterly 8, nr 1. Hoff L.A. 1995, People in Crisis: Understanding and Helping, wyd. 4, Addison-Wesley, Redwood City. Hough M., Spillan J. 2004, Applying Knowledge Management Principles to Crisis Management Efforts, International Journal of Knowledge, Culture and Change Management 4. Hough M.G., Spillan J.E. 2005, Crisis Planning: Increasing Effectiveness, Decreasing Discomfort, Journal of Business & Economics Research 3, nr 4. Huber G.P. 1991, Organizational Learning: The Contributing Processes and the Literatures, Organizational Science 2, nr 1. Hurst D.K. 1995, Crisis & Renewal. Meeting the Challenge of Organizational Change, Harvard Business School Press, Boston. Iyigun M., Ratisukpimol W. 2010, Learning Piracy on the High Seas, Typescript, University of Colorado, Boulder. Jacques J., Gatot L., Roux-Dufort Ch. 1999, From Post-Crisis to Preventive Learning: Some Empirical Evidence for a Preventive Crisis Learning Management Tool, Symposium Organizational Learning from Crisis: Towards an Appreciation and Use of Crisis Positive Properties, Proceedings of the Academy of Management Annual Meeting, Chicago, August. Jacques T. 2010, Reshaping crisis management: the challenge for organizational design, Organizational Development Journal 28, nr 1. Jaques T. 2007, Issue Management and Crisis Management: An Integrated, Non-linear, Relational Construct, Public Relations Review 33, nr 2. 151

Literatura Jaques T. 2009, Learning from Past Crises Do Iconic Cases Help or Hinder?, Public Relations Journal 3, nr 1. Jashapara A. 1993, The Competitive Learning Organization: A Quest for the Holy Grail, Management Decision, nr 8. Jemielniak D. 2008, Praca oparta na wiedzy: praca w przedsiębiorstwach wiedzy na przykładzie organizacji high-tech, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. Kachniewska M. 2003, Zarządzanie procesem świadczenia usług jako element zintegrowanego zarządzania jakością produktu turystycznego, SGH, Warszawa. Knight L. 2002, Network Learning: Exploring Learning by Interorganizational Networks, Human Relations 55, nr 4. Kolb D.A., Rubin M., Osland J.S. 1991, Organizational Behavior. An Experiential Approach, Prentice- -Hall, Englewood Cliffs. Konarzewski K. 2000, Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, WSiP, Warszawa. Kostera M. 1996, Postmodernizm w zarządzaniu, PWE, Warszawa. Kovoor-Misra S., Nathan M. 2000, Timing is everything: The optimal time to learn from crises, Review of Business 21, nr 3 4. Kożusznik B. 2011, Zachowania człowieka w organizacji, wyd. 3 zmienione, PWE, Warszawa. Kraśnicka T. 2002, Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice. Krzakiewicz K. 2003, Wybrane aspekty zarządzania antykryzysowego w przedsiębiorstwie, Management 7, nr 2 Krzakiewicz K. 2008, Zarządzanie antykryzysowe w organizacji, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań. Kubacka-Jasiecka D. 1997, Z psychologii kryzysu, (w:) D. Kubacka-Jasiecka, A. Lipowska-Teutsch (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, Wydawnictwo ALL, Kraków. Kubiak K. 2009, Przemoc na oceanach. Współczesne piractwo i terroryzm morski, Wydawnictwo TRIO i Centrum Europejskie Natolin, Warszawa. Kubiak K. 2008, Przypadek statku Le Ponant, Przegląd Morski, nr 8. Kuchinke K.P. 1995, Managing Learning for Performance, Human Resource Development Quarterly, nr 3. Lalonde C. 2007, Crisis management and organizational development: Towards a conception of a learning model in crisis management, Organization Development Journal 25, nr 1. Laufer R. 2007, Crisis Management and Legitimacy: Facing Symbolic Disorders, (w:) Ch.M. Pearson, Ch. Roux-Dufort, J.A. Clair (Eds.), International Handbook of Organizational Crisis Management, Sage Publications Inc., Los Angeles. Levitt B., March J.G. 1989, Organizational Learning, Annual Review of Sociology 14. Li Z., Wang H. 2009, Research on the Enterprise Crisis Management System Basic on Knowledge Demand, Proceedings of the 2009 International Symposium on Web Information Systems and Applications (WISA 09), Nanchang, May 2009, http://www.academypublisher.com/proc/wisa09/ (04.02.2012). Lin Z. 2000, Organizational Performance Under Critical Situations Exploring the Role of Computer Modeling in Crisis Case Analyses, Computational & Mathematical Organization Theory 6, nr 3. Lin Z., Carley K.M. 2002, Organizational Design and Adaptation in Response to Crises: Theory and Practice, http://www.casos.cs.cmu.edu/publications/papers/orgcrisisresponse.pdf (04.01.2012). Linde F. 1994, Krisenmanagement in der Unternehmung: eine Auseinandersetzung mit den betriebswirtschaftlichen Gestaltungsaus- sagen zum Krisenmanagement, Wiss. & Forschung, Berlin. Lipshitz R., Popper M., Friedman V.J. 2002, A multifacet model of organizational learning, The Journal of Applied Behavioral Science 38, nr 1. Lord R.G., Kernan M.C. 1987, Scripts as determinants of purposeful behavior in organizations, Academy of Management Review 12, nr 2. 152

Literatura Łuczak M. 2003, Ryzyko i kryzys w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa. Maira A., Scott-Morgan P. 1996, The Accelerating Organization: Embracing the Human Face of Change, McGraw-Hill, New York. Makowski A. 2011, Czy współczesne piractwo stanowi zagrożenie dla transportu morskiego?, Roczniki Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Toruniu 10 (10), Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu, Toruń. March J.G. 1991, Exploration and Exploitation in Organizational Learning, Organization Science 2, nr 1. Marts C. 2010, Piracy Ransoms Conflicting Perspectives. Working Paper, One Earth Future Foundation, http://oneearthfuture.org/images/imagefiles/ransom-%20charlie%20marts.pdf. Maruszewski T. 2002, Psychologia poznania, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Mayrhofer W. 2009, Groping in the Dark? Recent Contributions to Progress in Interpretative Research a Review, German Journal of Human Resource Research 23, nr 2. Mazur J., Rószkiewicz M., Strzyżewska M. 2007, Relacje pomiędzy zorientowaniem przedsiębiorstw na wiedzę a ich wynikami ekonomicznymi, Problemy Zarządzania, nr 4. McDougall A. 2009, Anti-Piracy Options: On-Board Security versus Escort Vessels, Evolutionary Security Management, Inc., 4 December. McIlveen P. 2008, Autoethnography as a method for reflexive research and practice in vocational psychology, Australian Journal of Career Development 17, nr 2. McKenzie J. 1996, Paradox-the next strategic dimension: using conflict to re-energize your business, McGraw-Hill, London. Mikułowski-Pomorski J. 2006, Fragmentaryzacja jako proces ponowoczesny. Rekompozycja poprzez fragmentaryzację, Euro-limes, nr 1. Nevis E.C., DiBella A.J., Gould J.M. 1995, Understanding Organizations as Learning Systems, Sloan Management Review, Winter. Nicolini D., Meznar M.B. 1995, The Social Construction of Organizational Learning: Conceptual and Practical Issues in the Field, Human Relations 48, nr 7. Nogalski B. 2009, Rozważania o modelach biznesowych przedsiębiorstw jako ciekawym poznawczo kierunku badań problematyki zarządzania strategicznego, (w:) R. Krupski (red.), Zarządzanie strategiczne. Problemy, kierunki badań, Wałbrzyska Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości, Wałbrzych. Nogalski B., Marcinkiewicz H. 2004, Zarządzanie antykryzysowe przedsiębiorstwem: pokonać kryzys i wygrać, Difin, Warszawa. Nystrom P.C., Starbuck W.H. 1984, To Avoid Organizational Crises, Unlearn, Organizational Dynamics, Spring. Obłój K. 2002, Tworzywo skutecznych strategii, PWE, Warszawa. Obłój K. 2007, O zarządzaniu refleksyjnie, MT Biznes, Warszawa. Orlikowski W., Baroudi J.J. 1991, Studying Information Technology in Organizations: Research Approaches and Assumptions, Information Systems Research 2, nr 1. Orłowski W., Pasternak R., Flaht K., Szubert D. 2010, Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, PARP, Warszawa. Osbert-Pociecha G. 2010, Proces organizacyjnego uczenia się jako sposób na niepewność, Referaty konferencyjne Raport o zarządzaniu. Lekcje z kryzysu, Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie, Warszawa, 24 25 listopada 2010, http://www.kozminski.edu.pl/index.php/pl/ referaty_konferencyjne (27.11.2010). Pardo Sauvageot E. 2009, Piracy off Somalia and its Challenges to Maritime Security: Problems and Solutions, UNISCI Discussion Papers, nr 19, January. Pearn M., Roderick C., Mulrooney C. 1995, Learning Organizations in Practice, McGraw-Hill, London. 153

REDAKTOR PROWADZĄCY Dorota Węgierska ADIUSTACJA JĘZYKOWO-STYLISTYCZNA Wojciech Adamski KOREKTA Katarzyna Jagieła SKŁAD I ŁAMANIE Tomasz Pasteczka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-80, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83

Monografia jest rezultatem badań nad zarządzaniem przedsiębiorstwem w sytuacji kryzysowej z punktu widzenia organizacyjnego uczenia się. Podjęte badania umożliwiły poszukiwanie niestandardowych sposobów i metod zarządzania przedsiębiorstwem w sytuacji kryzysowej. W procesie badawczym uprawomocniono analizy jakościowe jako współistotne z analizami ilościowymi. Pozwoliło to na aplikację zarządzania wiedzą i organizacyjnego uczenia się do przestrzeni biznesu turystycznego, sformułowanie i wykorzystanie metodyki paradoksów sytuacji kryzysowej w analizie przedsiębiorstw turystycznych, identyfikację modeli zarządzania w sytuacjach trudnych, a także zaproponowanie metodyki tworzenia potencjału do zarządzania kryzysowego oraz kreowania modeli biznesu przedsiębiorstwa uczącego się w kryzysie. www.wuj.pl