Magazyn Ius et Lex (w druku) 1 Jacek Czabaski Faktyczna karalno przestpstw w Polsce 1. Wstp 3 2. Zagroenie przestpczoci w Polsce lat dziewidziesitych 5 A. Badania wiktymizacyjne 5 B. Zgłaszalno przestpstw 8 C. Faktyczna liczba przestpstw 8 3. Orzecznictwo sdowe 11 A. Trendy w orzecznictwie karnym w latach dziewidziesitych 11 B. Kara oczekiwana 20 4. Pewno skazania 23 5. Podsumowanie 30
Magazyn Ius et Lex (w druku) 2 Jacek Czabaski Prawnik i ekonomista, doktorant w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie i stypendysta Centre for Law, Economics and Institutions (CLEI) prowadzonego przez Uniwersytet w Turynie wspólnie z Uniwersytetem w Ghent (Belgia), Cornell Law School (USA) i Ecole Politechnique (Francja). W latach 2000 2001 asystent Ministra Sprawiedliwoci. Członek załoyciel Polskiego Stowarzyszenia Ekonomicznej Analizy Prawa (Law and Economics).
Magazyn Ius et Lex (w druku) 3 Wprowadzenie Ekonomiczny model działalnoci przestpczej zakłada, e jednostka porównuje koszty popełnienia przestpstwa do oczekiwanych korzyci. Jednym z najwaniejszych kosztów popełnienia przestpstwa jest ryzyko schwytania i ukarania. Niemniej, nie kade przestpstw zostaje ukarane w rzeczywistoci, dotyczy to tylko niewielkiej czci przestpstw. Artykuł stanowi pierwsz w polskiej literaturze prób oceny ryzyka kary w Polsce. Autor dokonuje analizy dwóch przestpstw rozboju i kradziey z włamaniem. Zgodnie z badaniami wiktymizacyjnymi, tylko 40% rozbojów oraz 60% kradziey z włamaniem zostaje zgłoszonych na policj, a tylko 30% z nich zostaje oficjalnie zarejestrowanych. W zwizku z tym, oficjalne statystyki przestpczoci znaczco niedoszacowuj prawdziwy poziom przestpczoci i w rezultacie przeszacowuj skuteczno wymiaru sprawiedliwoci w chwytaniu i karaniu przestpców. Autor porównuje aktualn polityk karania do ryzyka, e dane przestpstwo zostanie ukarane, co prowadzi do wniosku, e przecitnie rzecz ujmujc jedna kradzie z włamaniem skutkuje kar 0,9 a jeden rozbój kar 5,0 dni w wizieniu. Oszacowania dla Polski s porównywalnej wielkoci jak szacunki dla innych krajów. Oszacowania stanowi cen jak sprawca powinien bra pod uwag przy podejmowaniu decyzji o popełnieniu bd nie przestpstwa. 1. Wstp Ekonomiczny model wyboru 1 zakłada, e dana osoba podejmuje decyzje o popełnieniu lub nie czynu przestpczego na podstawie rachunku oczekiwanych kosztów i korzyci wynikajcych z popełnienia przestpstwa. Jednym z podstawowych kosztów popełnienia przestpstwa jest moliwo nałoenia na sprawc sankcji karnej. Jednak zagroenie kar opisane w kodeksie karnym jest zagroeniem teoretycznym. Sdy maj du swobod zarówno co do wyboru rodzaju kary jak i jej wymiaru. Ani jedno przestpstwo przewidziane w polskim kodeksie karnym nie jest zagroone kar cile oznaczon co do wysokoci, a w wikszoci przypadków sd nie jest równie zobowizany do zastosowania kary okrelonego 1 Patrz G. Becker, Zbrodnia i kara: podejcie ekonomiczne [w:] G. Becker, Ekonomiczna teoria zachowa ludzkich (tł. H. Hagemejerowa i in.), Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990 (wyd. oryg. 1968); I. Ehrlich, Zbrodnia, kara i rynek przestpstw, ten numer Ius et Lex.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 4 rodzaju. Tym samym, faktyczna karalno przestpstw aczkolwiek w oczywisty sposób zaley od przepisów prawa karnego w wikszym jeszcze stopniu determinowana jest przez orzecznictwo sdowe i z tego wzgldu osoba pragnca oceni znaczenie sankcji karnych dla podjcia decyzji o działalnoci przestpczej powinna podda analizie faktyczne orzecznictwo sdowe i ewolucj polityki karnej. Faktycznie stosowane przez sdy kary wpływaj bowiem na faktycznie odczuwan dolegliwo kar i przesdzaj o odstraszajcym wpływie kary na potencjalnych przestpców, jak równie okrelaj czas izolacji szczególnie gronych przestpców oraz kształtuj społeczne poczucie sprawiedliwoci systemu karnego. Toczca si wci dyskusja na temat zmian w polityce karnej w Polsce lat dziewidziesitych powinna si zatem odnosi do faktycznej linii orzecznictwa. Warto podkreli, e spojrzenie na faktyczne skutki działania wymiaru sprawiedliwoci nie jest czste w polskiej literaturze. Uchwalenie nowych kodeksów karnych w roku 1997 (a które weszły w ycie w połowie 1998 roku) wywołało burzliw dyskusj na temat kierunku zmian polityki karnej dyskusja ta ograniczała si jednak w wikszoci do porównywania kodeksowych zagroe kar 2. Podejcie takie było zrozumiałe w roku 1997, jako e brak było wówczas danych dotyczcych stosowanego orzecznictwa pod rzdami nowego kodeksu karnego, jednak równie i póniejsze lata przyniosły zastanawiajco mało opracowa dotyczcych zmian w stopniu faktycznej punitywnoci wymiaru sprawiedliwoci 3. Zgodnie z ekonomicznym modelem wyboru człowieka, to faktycznie stosowane kary wpływaj na decyzj o popełnieniu lub nie przestpstwa. Kady zdaje sobie spraw z tego, e zagroenie kar przewidziane w kodeksie karnym jest zagroeniem wyłcznie potencjalnym, którego realizacja zaley przede wszystkim od faktu schwytania sprawcy a nastpnie od rodzaju i wymiaru kary 4. Wydaje si, e ludzie kształtuj swoje postrzeganie zagroenia kar poprzez dochodzce do nich 2 Literatura powicona zmianom kodeksów karnych jest za obfita, eby cytowa j tutaj w całoci. Interesujcy głos krytyczny co do kierunku zmian to: J. Kochanowski, Redukcja odpowiedzialnoci karnej, CH Beck 2000. Wg Kochanowskiego, w nowym kodeksie karnym na 314 typów przestpstw, obnienie górnej granicy zagroenia kar pozbawienia wolnoci nastpiło w 131 przypadkach, a w 203 przypadkach zostało obnione minimum kary pozbawienia wolnoci (s. 18). 3 Wyjtkiem jest interesujcy artykuł: B. Gruszczyska, M. Marczewski, Nieprawomocne orzeczenia sdów w sprawach karnych w wietle starego i nowego kodeksu karnego, Archiwum Kryminologii, tom XXV, 1999-2000, s. 179 192. 4 Nie oznacza to bynajmniej, e pewno skazania odstraszyłaby przestpców. Chocia w wietle faktycznej wykrywalnoci przestpstw naleałoby raczej mówi o niemal całkowitej pewnoci bezkarnoci sprawców, to nawet w hipotetycznej sytuacji, w której wszyscy przestpcy zostaj schwytani i ukarani, to włanie wymiar tej kary bdzie decydował o opłacalnoci lub nie podjcia działalnoci przestpczej.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 5 informacje o działaniu systemu wymiaru sprawiedliwoci i nie ma powodu przypuszcza, eby potencjalni przestpcy byli niewiadomi jaka kara grozi za popełnianie przestpstw danego typu, ani te nie ma powodu przypuszcza, eby znaczco niedoceniali lub przeceniali surowo wymiaru sprawiedliwoci, zwłaszcza w odniesieniu do rodowiska przestpczego, które pozostaj w stałym kontakcie z wymiarem sprawiedliwoci i na bieco moe weryfikowa swoj ocen zagroenia sankcjami 5. Podobnie wyglda sytuacja z postrzeganym prawdopodobiestwem schwytania i ukarania łcznie, oba te elementy wpływaj na faktyczne potencjalne zagroenie kar, które kada osoba podejmujca decyzj o podjciu działalnoci przestpczej bierze pod uwag i porównuje z oczekiwanymi dochodami z przestpstwa. W niniejszym artykule przedstawi szacunki faktycznej karalnoci za dwa wybrane przestpstwa, tj. za przestpstwo rozboju oraz kradziey z włamaniem. Zaczn jednak od krótkiej prezentacji ogólnego zagroenia przestpczoci w Polsce oraz trendów w orzecznictwie sdowym. 2. Zagroenie przestpczoci w Polsce lat dziewidziesitych A. Badania wiktymizacyjne Oficjalna, to jest policyjno sdowa, statystyka przestpczoci nie oddaje faktycznego zagroenia przestpczoci. Po pierwsze, ludzie nie zgłaszaj policji wszystkich przestpstw, których padli ofiar. Po drugie, policja rejestrujca przestpstwa jest poddana działaniu dwóch sprzecznych ze sob bodców: z jednej strony, im wicej popełniono w kraju przestpstw, tym bardziej potrzebna jest policja, tak wic ujawniajc poziom zagroenia policja moe liczy na zwikszony budet i wpływy. Z drugiej jednak strony, jeli liczba przestpstw ronie lub gdy spadaj wskaniki wykrywalnoci przestpstw, tym gorzej oceniane jest kierownictwo policji a tym samym mniej pewne jest utrzymanie si na stanowiskach. Nacisk na 5 Z incydentalnych obserwacji autora wynika, e ludzie na ogół przeceniaj sprawno wymiaru sprawiedliwoci, co zwiksza oczywicie efekt odstraszania. Nie znane s mi jednak badania w rodowisku przestpczym na ten temat najprawdopodobniej osoby majce czsty kontakt z wymiarem sprawiedliwoci posiadaj bardziej adekwatne oceny surowoci sankcji karnych kwestia ta niewtpliwie zasługuje na blisze zbadanie.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 6 poprawianie statystyk czasami przyjmuje form prostego fałszowania danych, jednak czciej przejawia si w niechci policji do przyjmowania zgłosze o przestpstwach, których waga jest stosunkowo niewielka, lub w przypadku których szansa wykrycia sprawcy jest niewielka. Zniechcanie to przybierana np. form mnoenia faktycznych przeszkód - długi czas oczekiwania na komisariacie na przyjcie zgłoszenia jest jednym z najprostszych powstrzymujcym obywateli przed zgłaszaniem policji spraw drobniejszych 6. Majc wiadomo ogranicze statystyki policyjnej, ju od lat siedemdziesitych prowadzi si badania wiktymizacyjne, to jest sonda ludnoci pod ktem bycia ofiar przestpstwa. W USA badania takie prowadzi si co roku, poczwszy od roku 1977, w Wielkiej Brytanii od roku 1981. W Polsce badania wiktymizacyjne prowadzi si w ramach midzynarodowego projektu International Crime Victim Survey co cztery lata (1992, 1996, 2000 i 2004) 7. Badania takie, aczkolwiek równie obarczone pewnymi niedoskonałociami, przybliaj prawdziwy obraz przestpczoci 8. Warto w tym miejscu jednak doda, e badania wiktymizacyjne dotycz wyłcznie 13 typów przestpstw 9, popełnianych na szkod osób fizycznych, natomiast nie dotycz przestpczoci na szkod przedsibiorstw. Zgodnie z wynikami bada wiktymizacyjnych zagroenie powyszymi typami przestpstw kształtowało si nastpujco: 6 Patrz A. Siemaszko, Kogo bij, komu kradn. Przestpczo nie rejestrowana w Polsce i na wiecie, Oficyna Naukowa 2001, s. 13-14. 7 Autor dzikuje w tym miejscu Instytutowi Wymiaru Sprawiedliwoci w Warszawie za udostpnienie polskiej bazy bada ICVS. 8 Najpowaniejsze ograniczenia bada wiktymizacyjnych to: a) ankietowane s wyłcznie osoby (prawie) dorosłe, to jest starsze ni 16 lat, a ponadto badanie nie dociera do wszystkich grup społecznych; b) tylko przestpstwa, których ofiary s wiadome i o których chc powiedzie ankieterowi s ujmowane w badaniach; c) pytania dotycz przestpstw z ubiegłego roku, a respondenci mog zapomnie lub le pamita dat popełnienia przestpstwa. Ogólnie rzecz ujmujc, wydaje si, e badania wiktymizacyjne niedoszacowuj faktyczn liczb przestpstw. 9 W badaniu ICVS pyta si o nastpujce przestpstwa: przestpstwa o charakterze seksualnym (w tym gwałt), rozbój, pobicie, włamanie do domu lub mieszkania oraz usiłowanie włamania, kradzie samochodu, kradzie motocykla, kradzie roweru, kradzie z samochodu, uszkodzenie samochodu, kradzie własnoci osobistej,
Magazyn Ius et Lex (w druku) 7 Tabela 1 Zagroenie przestpczoci w Polsce wg bada wiktymizacyjnych. Odsetek osób, które padły ofiar danego przestpstwa w roku poprzedzajcym badanie rok 11 przestpstw razem Kradzie samochodu Kradzie z samochodu Uszkodzenie samochodu Kradzie motocykla Kradzie roweru Włamanie Usiłowanie włamania Rozbój Kradzie własnoci osobistej Przestpstwa o charakterze seksualnym (1) Pobicia (2) 1992 27,0 0,7 5,3 4,7 1,0 4,2 2,1 2,3 1,7 8,1 3,6 1,7 1996 22,9 0,9 5,7 5,4 0,3 3,2 2,0 1,8 1,8 5,6 1,5 1,5 2000 22,7 1,0 5,5 7,0 0,1 3,6 2,0 1,3 1,8 5,3 0,5 1,1 Liczba przestpstw danego rodzaju w roku poprzedzajcym badanie na 100 mieszkaców rok 11 przestpstw razem Kradzie samochodu Kradzie z samochodu Uszkodzenie samochodu Kradzie motocykla Kradzie roweru Włamanie Usiłowanie włamania Rozbój Kradzie własnoci osobistej Przestpstwa o charakterze seksualnym (1) Pobicia (2), (3) 1992 42,9 0,7 5,8 6,3 1,0 4,7 2,8 3,0 2,2 9,3 6,6 b.d. 1996 41,4 0,9 7,8 7,7 0,3 3,5 2,6 2,8 2,6 7,4 2,3 2,5 2000 39,7 1,1 7,5 9,7 0,2 4,1 2,5 1,8 2,5 6,4 0,5 1,6 Uwagi: (1) Pytanie zadawane wyłcznie kobietom. Odsetek dotyczy liczby kobiet. (2) Kategoria pobicia nie uwzgldnia grób. (3) Liczba przestpstw została obliczona przez autora bezporednio z bazy danych ICVS, z tym e brak danych za 1992 r. ródło: J. van Kesteren, P. Mayhew, P. Nieuwbeerta, Criminal Victimisation in Seventeen Industrialised Countries, Wetenschappelijk Onderzoek en Documentatiecentrum, 2000, s. 178-179 oraz 180-181. Jak pokazuje powysza tabela, około ¼ ludnoci corocznie pada ofiar, którego z 11 wymienionych powyej przestpstw. Sama liczba przestpstw jest oczywicie wysza i siga około 40 zdarze na 100 osób, ze wzgldu na to, e niektóre osoby padaj ofiar przestpstw kilkukrotnie w cigu roku. Jak wynika z bada wiktymizacyjnych, przestpczo jest wic zjawiskiem powszechnym, dotykajcym kadego z nas i nie powinno dziwi, e społeczestwo poszukuje skutecznych metod jej ograniczenia. Dane z ostatniego badania wiktymizacyjnego, to oszustwa konsumenckie oraz korupcj - A. Siemaszko, B. Gruszczyska, M. Marczewski, Atlas Przestpczoci w Polsce 3, Instytut Wymiaru Sprawiedliwoci i Oficyna Naukowa, Warszawa 2003.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 8 jest za rok 2004 nie zostały jeszcze opublikowane, jednak wydaje si, e nie nastpiły znaczce zmiany w porównaniu do roku 2000 10. B. Zgłaszalno przestpstw Oczywicie, nie kade przestpstwo, którego dana osoba padła ofiar zostanie zgłoszone na policj. ICVS pytał ofiary przestpstw, które nie zgłosiły faktu popełnienia przestpstwa na policj o powody takiego zachowania. Wród najczciej wymienianych przyczyn znalazły si: mała waga spraw, pozaprawne rozwizanie problemu, postrzeganie policji jako niezdolnej do rozwizania sprawy bd postrzeganie policji jako niechtnej do zajcia si spraw 11. Ogólnie, odsetek przestpstw zgłaszanych policji waha si od kilku procent (przestpstwa seksualne) do ponad dziewidziesiciu procent (kradziee samochodów). W przypadku Polski ch do zgłaszania przestpstw na policj kształtowała si nastpujco: Tabela 2 Odsetek przestpstw zgłaszanych przez ofiary na policj rok 11 przestpstw razem Kradzie samochodu Kradzie z samochodu Uszkodzenie samochodu Kradzie motocykla Kradzie roweru Włamanie Usiłowanie włamania Rozbój Kradzie własnoci osobistej Przestpstwa o charakterze seksualnym Pobicia (1) 1992 32 93 53 30 89 47 49 20 31 20 8 b.d. 1996 34 93 45 33 79 45 54 25 37 20 12 41 2000 40 92 47 28 69 50 62 30 40 26 18 43 Uwagi: (1) Kategoria pobicia bez uwzgldnienia grób, a odsetki zgłosze zostały obliczone przez autora bezporednio z bazy danych ICVS. Pozostałe dane: J. van Kesteren, P. Mayhew, P. Nieuwbeerta, Criminal Victimisation in Seventeen Industrialised Countries, Wetenschappelijk Onderzoek en Documentatiecentrum, 2000, s. 194-195. C. Faktyczna liczba przestpstw Na podstawie danych wiktymizacyjnych moemy oszacowa ogóln liczb przestpstw popełnionych w danych roku poprzez pomnoenie odsetka wiktymizacji przez rozmiar ludnoci powyej 16 roku ycia (w badaniach wiktymizacyjnych 10 Omówienie bada wiktymizacyjnych oraz porównanie sytuacji w Polsce z innymi krajami, patrz A. Siemaszko, Kogo bij..., op.cit. 11 J van Kesteren i in, op. cit., s. 66 (tablica 11).
Magazyn Ius et Lex (w druku) 9 respondentami s osoby powyej 16 roku ycia 12 ). Mona równie uzyska oszacowanie liczb przestpstw zgłoszonych na policj dziki zastosowaniu wskanika zgłaszalnoci przestpstw. Niej podawane dane dotyczy bd nastpujcych typów przestpstw: a) włamanie do mieszkania, b) rozbój, c) pobicie. Dane nie dotycz przestpstw o charakterze seksualnym ze wzgldu na mał liczebno próby 13. Tabela 3 Porównanie danych wiktymizacyjnych ze statystyk policyjn (1) Wiktymizacja (2) rok Włamanie Usiłowanie włamania Rozbój Pobicia 1992 2,1 2,3 1,7 b.d. 1996 2 1,8 1,8 2,5 2000 2 1,3 1,8 1,6 Zgłaszalno 1992 49 20 31 41 1996 54 25 37 41 2000 62 30 40 42 Liczba przestpstw (3) 1991 358 336 383 932 621 623 b.d. 1995 325 026 350 028 760 906 731 640 1999 335 793 241 771 760 410 471 454 Liczba zgłoszonych przestpstw (4) 1991 175 585 76 786 192 703 b.d. 1995 175 514 87 507 281 535 303 631 1999 208 191 72 531 304 164 201 311 Liczba zarejestrowanych przestpstw przez policj (5) 1991 72 178 17 094 18 041 1995 62 011 26 858 29 024 1999 74 326 44 775 30 278 Odsetek przestpstw zarejestrowanych do zgłoszonych 1991 29% 9% b.d. 1995 24% 10% 10% 1999 26% 15% 15% Odsetek przestpstw zarejestrowanych do popełnionych 1991 10% 3% b.d. 1995 9% 4% 4% 1999 13% 6% 6% Uwagi: 12 Fakt ten oczywicie daje w efekcie zanion liczb przestpstw, poniewa nie uwzgldnia przestpstw popełnianych na szkod osób poniej 16 roku ycia, co w przypadku kradziey własnoci osobistej oraz rozbojów moe dawa powane niedoszacowanie. 13 Dla przykładu w ICVS 2000 respondenci podali e padli ofiar 13 przypadków przestpstw o charakterze seksualnym oraz 105 przypadków włamania, 96 przypadków rozboju i 109 przypadków pobicia.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 10 (1) Niektóre przestpstwa popełnione w danym roku mogły zosta zgłoszone dopiero w kolejnym roku. Z drugiej strony, niektóre ze zgłoszonych przestpstw dotycz roku ubiegłego. Ogólnie, ze wzgldu na brak skokowych zmian, oba te efekty powinny si znosi (2) Wskaniki liczby przestpstw na 100 osób powyej 16 roku ycia a w odniesieniu do włamania na 100 gospodarstw domowych. Badania wiktymizacyjne obejmuj równie przypadki przestpstw popełnionych za granic, dla opisywanych jednak kategorii przestpstw zdarzenia takie nie wystpiły, a niezalenie od tego, wg bada ICVS nie wicej ni 1% przestpstw popełnionych zostało na szkod obywateli polskich za granic. (3) Liczba przestpstw została obliczona jako iloczyn ludnoci w wieku powyej 16 roku ycia (lub liczby gospodarstw domowych w odniesieniu do włamania) i liczby przestpstw na 100 mieszkaców (gospodarstw domowych w odniesieniu do włamania) z Tabeli 1. Ludno o ukoczonym 16 roku ycia (w tysicach): 28255,6 (1991), 29265,6 (1995), 30416,39 (1999). Liczba gospodarstw domowych (w tysicach): 12797,72 (1991; interpolowane liniowo wg wskanika osób na gospodarstwo domowe na podstawie danych za 1988 i 1995), 12501 (1995), 13431,7 (1999, wg prognozy GUS z Rocznika Statystycznego 2000); ródło: GUS. (4) Liczba zgłoszonych przestpstw została obliczona jako iloczyn przestpstw popełnionych oraz odsetka zgłosze. Liczba przestpstw uwzgldnia równie przestpstwa popełnione na szkod osób poniej 16 roku ycia, co wobec nieuwzgldnienia tych osób w badaniach ICVS zawya odsetek przestpstw rejestrowanych do faktycznie popełnionych. (5) Liczba przestpstw zarejestrowanych wg Atlasu Przestpczoci 3. Liczba przestpstw włamania uwzgldnia równie usiłowania (odsetki policzono dla obu kategorii łcznie). Przestpstwo pobicia uwzgldnia udział w bójce i pobicie oraz spowodowanie uszkodze ciała z wyłczeniem przestpstw, których nastpstwem była mier człowieka. Pierwsz istotn konstatacj z powyszego zestawienia powinno by to, e oficjalne statystyki przestpczoci rejestruj tylko cz bardzo niewielk cz faktycznie popełnianych przestpstw. W przypadku trzech opisywanych przestpstw oficjalne statystyki policyjne zarejestrowały zaledwie od 3 do 13% ogólnej liczby przestpstw. Drugim spostrzeeniem jest fakt, e policja nie rejestruje znacznej czci przestpstw, o których ofiary zdecydowały si poinformowa. Nie jest to właciwe miejsce dla szczegółowej analizy tego zjawiska, wydaje si jednak, e policja stara si unikn formalnego rejestrowania zdarze, co do których małe jest prawdopodobiestwo schwytania sprawcy. Warto take podkreli, e policja rejestruje coraz wicej ze zgłaszanych przestpstw, co moe by przyczyn obserwowanej rosncej oceny pracy policji oraz rosncej chci zgłaszania przestpstw. Jednoczenie fakt, e oficjalna statystyka policyjna zaley nie tylko od liczby faktycznie popełnionych przestpstw, ale take od skłonnoci ludzi do raportowania oraz policji do rejestrowania zgłosze powoduje, e trendy faktycznej przestpczoci mog si znaczco rozmija z trendami statystyki oficjalnej. Dla przykładu, ogólna liczba trzech omawianych wyej przestpstw wg ICVS zmniejszyła si w 1999 roku w odniesieniu do roku 1995 o 18%, podczas gdy statystyka policyjna odnotowała w tym samym okresie wzrost liczby tych samych przestpstw o 27%. Zwizane było to ze wzrostem zgłaszalnoci przestpstw przez ofiary, ale przede wszystkim ze wzrostem odsetka rejestrowania przez policj przestpstw zgłoszonych 14. 14 Generalnie mówic, badania wiktymizacyjne nie wskazuj na wzrost przestpczoci w Polsce: ogólny wskanik wiktymizacji (liczby przestpstw na 100 mieszkaców) w Polsce (suma dla 11 badanych kategorii przestpstw, bez uwzgldniania korupcji oraz oszustw konsumenckich) wynosił 42,9 w 1991 roku, 41,4 w 1995 i 39,7 w 1999. Naley jednak pamita, e badania wiktymizacyjne nie obejmuj wszystkich przestpstw (w
Magazyn Ius et Lex (w druku) 11 Niezalenie jednak od rozbienoci trendów przestpczoci faktycznej a przestpczoci rejestrowanej, istotne jest zauwaenie, e to rozmiar przestpczoci faktycznej, a nie poziom przestpczoci rejestrowanej, jest istotny ze społecznego punktu widzenia, albowiem to włanie rzeczywisty poziom przestpczoci wpływa na zachowania ludzi, generuje koszty zwizane z ponoszeniem przez ofiary skutków przestpstw oraz jest przyczyn poczucia lku i strachu. Celem prawa karnego jest wic ograniczenie rzeczywistego poziomu przestpczoci poprzez stosowanie odpowiednich sankcji. 3. Orzecznictwo sdowe Jak ju wspomniano wczeniej, przewidziane w kodeksie karnym (oraz w innych ustawach karnych) sankcje pozostaj zagroeniem teoretycznym. Faktyczna punitywno wymiaru sprawiedliwoci wyznaczona jest poprzez dwa fakty: po pierwsze, faktyczny wymiar kar orzekany przez sdy (przy czym sdy posiadaj znaczny margines swobody w wyborze kary) oraz po drugie, faktyczne wykonanie kary, czy to poprzez sprawn egzekucj grzywny, nadzór nad skazanym warunkowo czy te długo faktycznego pobytu skazanego w zakładzie karnym. Polska literatura kryminologiczna co zaskakujce - nie powica wiele miejsca zagadnieniom faktycznej punitywnoci wymiaru sprawiedliwoci a nader czsto dyskusja nad zmianami w prawie karnym ogranicza si do omawiania górnych i dolnych zagroe kar, bez zwrócenia uwagi na faktycznie stosowany wymiar kar. Tymczasem analiza orzecznictwa pozwala na wycignicie kilku ciekawych wniosków 15. A. Trendy w orzecznictwie karnym w latach dziewidziesitych W latach dziewidziesitych mona było zaobserwowa zdecydowane złagodzenie orzekanych kar, z tym e złagodzenie to dotyczy głównie rodzaju orzekanych karm a w mniejszym stopniu ich wysokoci, aczkolwiek w kilku szczególnych przypadkach znaczco obniyła si równie wysoko orzekanych kar. szczególnoci przestpczoci narkotykowej oraz przeciwko przedsibiorstwom), a wic wyniki nie koniecznie s reprezentatywne dla ogólnych trendów przestpczoci. 15 Warto zauway, e publikowane statystyki orzecznictwa, ze wzgldu na sposób zestawiania danych, nie ułatwiaj analizy trendów orzecznictwa.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 12 Poniszy wykres przedstawia struktur orzekanych kar za przestpstwa w sdach I instancji (rejonowych i okrgowych). Jak mona zauway, udział kary pozbawienia wolnoci w ogóle kar spadł z poziomu blisko 30% do 10% w roku 2004, zwikszył si natomiast udział kar ograniczenia wolnoci. Najwicej jest jednak cigle orzekanych kar pozbawienia wolnoci z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Tak ogólne zestawienie nie jest jednak do koca wiarygodne, zwaywszy na fakt, e zakres penalizacji ulegał znaczcym zmianom w latach dziewidziesitych 16. Rysunek 1 Struktura orzekanych kar w I instancji Struktura orzekanych kar (w I instancji) 100% kara grzywny samoistnej 90% 80% kara ograniczenia wolnoci 70% 60% 50% kara pozbawienia wolnoci w zawieszeniu 40% 30% 20% 10% 0% kara bezwzgldnego pozbawienia wolnoci 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 ródło: Ministerstwo Sprawiedliwoci Jeeli skupimy swoj uwag wyłcznie na karach pozbawienia wolnoci, to równie zauwaymy, e sdy złagodziły swoje orzecznictwo przede wszystkim przez czstsze orzekanie kary pozbawienia wolnoci z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. W przypadku orzeczenia kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci, 16 Ze znaczniejszych zmian, naley uwzgldni fakt, e jazda samochodem pod wpływem alkoholu stała si przestpstwem w roku 2001, co zwikszyło liczb spraw karnych (w roku 2001 o 70 tys. a w 2003 o ok. 120 000), a poniewa za tego typu przestpstwo sdy rzadko orzekaj kar bezwzgldnego pozbawienia wolnoci, ogólna struktura kar równie uległa zmianie.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 13 orzekane kary uległy co prawda złagodzeniu, ale w stosunkowo nieznacznym stopniu 17. Tabela 4. rednia długo nieprawomocnego wyroku pozbawienia wolnoci (w miesicach) redni wyrok łcznie z kar pozbawienia wolnoci w zawieszeniu Sdy rejonowe i okrgowe razem Sdy rejonowe Sdy okrgow e redni wyrok, wyłcznie kara bezwzgldnego pozbawienia wolnoci Sdy rejonowe i okrgowe razem Sdy rejonowe Sdy okrgowe 1990 17,5 16,2 63,8 28,9 26,3 67,4 1991 16,1 14,5 50,5 27,3 23,9 53,8 1992 15,9 13,7 47,6 27,6 22,9 51,3 1993 15,2 12,9 45,2 27,5 22,3 49,8 1994 14,6 12,3 42,8 27,3 21,8 48,2 1995 14,3 11,9 42,4 27,3 21,3 48,1 1996 14,3 12,4 47,4 28,3 22,4 55,5 1997 14,4 12,6 50,4 28,8 22,9 61,3 1998 14,4 12,5 49,8 29,2 22,9 61,3 1999 13,3 12,0 36,7 27,7 22,3 54,5 2000 13,6 12,4 36,7 27,4 22,8 54,8 2001 13,4 12,1 40,7 28,6 23,6 56,9 2002 12,6 11,5 39,2 28,1 23,2 55,5 2003 12,2 11,2 39,3 27,8 23,1 56,5 2004 12,1 11,3 42,0 27,1 23,0 60,0 Uwagi: obliczenia własne na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwoci. Dane ródłowe podawane s w przedziałach dla obliczania redniej przyjto warto połowy przedziału, np. dla przedziału powyej 3 do 5 lat przyjto 4 lata (48 miesicy). Długo kara doywocia przyjto na poziomie kary 25 lat (300 miesicy). Dane ródłowe nie podaj osobno długoci orzeczonych kar dla bezwzgldnej kary pozbawienia wolnoci oraz kary warunkowo zawieszonej. Dla potrzeb oblicze przyjto, e kary warunkowo zawieszone s karami o najniszej długoci ten sposób szacowania prowadzi do przeszacowania podawanej długoci kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci. Jak wspomniano wyej, analiza na tak ogólnym poziomie nie oddaje jednak w pełni zmian w orzecznictwie. Dlatego kolejny punkt powicony bdzie krótkiej analizie orzekanych kar za wybrane przestpstwa. Z uwagi na brak publikacji danych z okresu 2000 2003, zostan podane obliczenia dla lat 1990 1999 oraz dla roku 2004. 1. Zabójstwa W przypadku zbrodni zabójstwa, zauway mona, e kary utrzymywały si na zblionym poziomie w cigu lat dziewidziesitych, a ostatnio s nawet wysze ni w roku 1990. Jednak naley zauway, e w Polsce ok. 20% orzekanych kar za 17 Wniosek taki zawarty ju był w moim niepublikowanym raporcie z 2001 r. sporzdzonym dla Ministra
Magazyn Ius et Lex (w druku) 14 zabójstwo, to kary nadzwyczaj złagodzone, tj. poniej ustawowego wymiaru kary 18, a kolejne ok. 12% to kary w wysokoci ustawowego minimum, tj. 8 lat pozbawienia wolnoci. Dla kontrastu, w Anglii i Walii połowa orzecze to wyroki doywocia 19. Przecitny wyrok za zabójstwo orzeczony w I instancji w Polsce w roku 2004 to 149 miesicy (12 lat i 5 miesicy) wyrok prawomocny jest nieco krótszy, brak danych za rok 2004, ale w roku 2000 redni wyrok wynosił 138 miesicy 20. Rysunek 2. rednia wysoko kary pozbawienia wolnoci za zabójstwo (art. 148 par. 1,2,3 k.k.) rednia wysoko kary pozbawienia wolnoci orzeczona w sdach I instancji za zabójstwo [w miesicach] 160,0 140,0 120,0 100,0 [miesice] 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2004 Wymiar kary 141,7 124,1 130,5 128,5 127,7 131,6 133,2 142,5 142,1 142,6 149,1 Uwagi: patrz Tabela 4. 2. Przestpstwo gwałtu Przestpstwo gwałtu ma swoje dwie podstawowe kwalifikacje karnoprawne, to jest przestpstwo zgwałcenia (art. 197 par. 1) oraz zmuszenia do dokonania innej czynnoci seksualnej (art. 197 par. 2) oraz przestpstwo zgwałcenia ze szczególnym Sprawiedliwoci. Patrz www.czabanski.net/kryminologia 18 Jeli chodzi o odsetek kar nadzwyczajnie złagodzonych, to przypadek zabójstwa jest wyjtkowy. W przypadku rozboju z uyciem niebezpiecznego narzdzia, odsetek kar poniej ustawowego minimum wynosi ok. 13%. W przypadku pozostałych przestpstw jest nie wikszy ni 5%. Wynika to z tego, e w przypadku lejszych przestpstw, sd nie musi ucieka si do nadzwyczajnego złagodzenia, gdy ustawowe minimum jest na niskim poziomie, a ponadto moe zastosowa warunkowe zawieszenie kary. 19 European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics, Rada Europy, Strasbourg 1995.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 15 okruciestwem lub zbiorowo (art. 197 par. 3). Poniszy wykres przedstawia kształtowanie si orzecznictwa za te przestpstwa. 20 A. Siemaszko i in, Atlas Przestpczoci 3, op.cit., s. 93.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 16 Rysunek 3 Wysoko nieprawomocnej kary za gwałt Wysoko nieprawomocnej kary pozbawienia wolnoci za gwałt (art. 197 par. 1 i 2 oraz art. 197 par. 3), w miesicach 60,0 Gwałt kwalifikowany Gwałt 50,0 40,0 [miesice] 30,0 20,0 10,0 0,0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2004 Gwałt kwalifikowany 53,9 50,8 50,2 47,3 46,0 50,2 47,0 47,8 49,0 45,9 47,1 Gwałt 30,2 27,2 26,9 24,6 24,8 24,2 24,2 24,8 25,4 25,2 26,6 Uwagi: patrz Tabela 4. Zauwaalne jest obnienie si surowoci wyroków, jednak nie jest to zmiana radykalna obecnie orzekane kary s nisze o ok. 10%. Zdecydowana zmiana zaszła natomiast w wyborze kary, a mianowicie znacznie czciej zaczto stosowa kar pozbawienia wolnoci z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 17 Rysunek 4 Odsetek kar pozbawienia wolnoci z warunkowym zawieszeniem wykonania za gwałt Odsetek kar pozbawienia wolnoci z warunkowo zawieszonym wykonaniem 45,0% 40,0% Gwałt kwalifikowany Gwałt 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2004 Gwałt kwalifikowany 9,7% 4,0% 7,4% 4,1% 7,9% 9,2% 8,9% 8,9% 14,7% 16,6% 13,7% Gwałt 26,5% 28,8% 29,7% 33,6% 33,3% 35,7% 35,7% 37,4% 40,7% 40,6% 39,0% Uwagi: dane Ministerstwa Sprawiedliwoci o orzeczeniach nieprawomocnych w sdach I instancji. Czstotliwo stosowania kar warunkowo zawieszonych wzrosła w porównaniu do roku 1990 o ok. 50%, przy czym najwikszy wzrost w odniesieniu do gwałtu kwalifikowanego nastpił w latach 1998 1999, to jest pierwszych latach obowizywania nowego kodeksu karnego. Naley zauway, e nowy kodeks karny zmienił kwalifikacj gwałtu ze szczególnym okruciestwem ze zbrodni na wystpek, co jak si wydaje - nie pozostało bez wpływu na znaczco czstsze stosowanie kar pozbawienia wolnoci warunkowo zawieszonych.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 18 3. Rozbój Tendencja do czstszego stosowania kar znalazła swój szczególny wyraz w orzecznictwie za rozbój. Stosowanie warunkowego zawieszenia wykonania kary stało si w okresie lat dziewidziesitych norm. Rysunek 5 Odsetek kar pozbawienia wolnoci warunkowo zawieszonych za rozbój Rozbój: odsetek kar pozbawienia wolnoci warunkowo zawieszonych 50,0% 45,0% 40,0% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2004 Odsetek kar warunkowo zawieszonych 3,6% 5,8% 6,0% 13,7% 18,5% 20,2% 21,4% 29,6% 31,3% 41,2% 39,1% 46,4% Uwagi: obliczenia własne na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwoci o wyrokach nieprawomocnych. Dane obejmuj przestpstwa z art. 280 oraz 283 w zwizku z 280 par. 1 k.k. (art. 210 d.k.k.) Coraz czstsze stosowanie kary pozbawienia wolnoci warunkowo zawieszonej w połczeniu z obniajcym si wymiarem kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci doprowadziło do dramatycznego spadku kary oczekiwanej, to jest iloczynu prawdopodobiestwa otrzymania kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci oraz wymiaru kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 19 Rysunek 6 Wymiar kary pozbawienia wolnoci za rozbój Wymiar kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci za rozbój oraz kara oczekiwana za rozbój 60,0 Bezwzgldna kara pozbawienia wolnoci Kara oczekiwana 50,0 40,0 [w miesicach] 30,0 20,0 10,0 0,0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2004 Bezwzgldna kara pozbawienia wolnoci 46,8 48,2 45,1 44,3 42,4 42,4 42,2 41,7 39,9 36,0 35,9 34,8 Kara oczekiwana 45,1 45,4 42,4 38,2 34,5 33,8 33,2 29,3 27,4 21,2 21,9 18,6 Uwagi: kara oczekiwana to iloczyn prawdopodobiestwa otrzymania kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci oraz wymiaru kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci. Pozostałe uwagi, patrz Tabela 4. Zwaywszy na to, e nadzór sdowy nad skazanymi na warunkowe pozbawienie wolnoci jest do iluzoryczny, kara pozbawienia wolnoci z warunkowym zawieszeniem jest raczej ostrzeeniem na przyszło ni dotkliw kar za popełnione aktualnie przestpstwo. Wymiar kary oczekiwanej zmniejszył si w stosunku do roku 1990 o 60%, czego nie mona nazwa inaczej ni dramatycznym złagodzeniem orzecznictwa w sprawach rozboju. Warto w tym miejscu zauway, e zgodnie z badaniami wiktymizacyjnymi Polska jest krajem o najczstszym wystpowaniu tego przestpstwa w grupie badanych pastw najwyraniej nagminno tych przestpstw skłania polskie sdy do rosncej pobłaliwoci. 4. Kradzie z włamaniem Podobn - co w przypadku rozbojów - tendencj do łagodzenia raczej rodzaju kary ni jej wysokoci mona zaobserwowa w przypadku orzekanych kar za kradzie z włamaniem. rednia kara zarówno w 1997 jak i 2000 wynosiła 18 miesicy, a w roku 2003: 18,8 miesica. Zdecydowanie zmieniła si jednak struktura kar, jak pokazuje to poniszy wykres:
Magazyn Ius et Lex (w druku) 20 Rysunek 7 Odsetek warunkowo zawieszonych kar pozbawienia wolnoci za kradzie z włamaniem (orzeczenia prawomocne) Odsetek kar pozbawienia wolnoci warunkowo zawieszonych 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2003 Odsetek kar warunkowo zawieszonych 48,3% 46,5% 49,8% 54,0% 60,5% 63,7% 70,5% 72,7% 73,4% 68,5% 67,6% 69,7% ródło: A. Siemaszko i in, Atlas Przestpczoci 3, op.cit., s. 125, oraz (za 2003 r.) dane Ministerstwa Sprawiedliwoci. Niemal dwukrotnie czstsze stosowanie kary warunkowo zawieszonej prowadzi do złagodzenia faktycznej dolegliwoci kary. Nawet jeli sdziowie dalej feruj wyroki o podobnej surowoci co poprzednio, to przecitnie rzecz ujmujc mniejsze jest prawdopodobiestwo, e sprawca zostanie skazany na bezwzgldn kar pozbawienia wolnoci za swój czyn, co prowadzi nas wprost do pojcia kary oczekiwanej. B. Kara oczekiwana Zgodnie z ekonomicznym modelem wyboru, na wybór o popełnieniu przestpstwa wpływa wysoko kary oczekiwanej, to jest iloczyn kary oraz prawdopodobiestwa schwytania i osdzenia 21. Poniewa jak wspomniano wyej, kara pozbawienia wolnoci warunkowo zawieszona jest wobec słaboci nadzoru - kar wyjtkowo mało dolegliw, w dalszych rozwaa skoncentruj si na karach 21 Dla prostoty dalszych wywodów, pomijam w tym miejscu kwestie indywidualnego stosunku do ryzyka, które powoduj, e postrzegana dolegliwo kary nie bdzie prostym iloczynem tych dwóch wartoci. Dla ludzi o neutralnym stosunku do ryzyka, postrzegana dolegliwo kary pozostaje na tym samym poziomie, jeli przy wzrocie surowoci kary nastpił analogiczny spadek prawdopodobiestwa ukarania. Dla ludzi o skłonnoci do ryzyka, taki wzrost surowoci kary nie rekompensuje obnionego prawdopodobiestwa i postrzegana dolegliwo kary spada. Dla ludzi o skłonnoci do unikania ryzyka, wzrost surowoci, nawet przy spadajcym
Magazyn Ius et Lex (w druku) 21 bezwzgldnego pozbawienia wolnoci dla dwóch przypadków, co do których istniej wiarygodne dane wiktymizacyjne, to jest przestpstwa kradziey z włamaniem oraz przestpstwa rozboju 22. Kary innego rodzaju (kara grzywny samoistnej oraz kara ograniczenia wolnoci) zostan pominite poniewa stanowi niewielki odsetek kar orzekanych za te przestpstwa (łcznie kary grzywny samoistnej oraz kary ograniczenia wolnoci zostały orzeczone w 3,7% spraw o kradzie z włamaniem oraz poniej 0,4% spraw o rozbój). Zgodnie ze statystyk kar prawomocnych za rok 2003, kary za te dwa przestpstwa wygldały nastpujco: Tabela 5 Kary prawomocne orzeczone w 2003 r. za przestpstwa kradziey z włamaniem oraz rozboju. Wymiar kary w miesicach. Kradzie z włamaniem Bezwzgldne pozbawienie wolnoci N= Min Max rednia Od. stand. Mediana Liczba i odsetek kar warunkowo zawieszonych art. 279 par. 1 k.k. 7503 1 84 19,3 8,2 18 19 199 72% Kradzie z włamaniem mniejszej wagi art. 283 w zwizku z art. 279 par. 1 k.k. Bezwzgldne pozbawienie wolnoci 380 3 42 8,8 4,8 8 1 468 79% Rozbój Bezwzgldne pozbawienie wolnoci art. 280 par. 1 k.k. 4538 2 144 31,9 11,3 30 4 237 48% Rozbój z uyciem niebezpiecznego narzdzia art. 280 par. 2 k.k. Bezwzgldne pozbawienie 936 3 180 45,8 20,0 42 178 16% wolnoci Napa rozbójnicza art. 281 k.k. Bezwzgldne pozbawienie wolnoci 189 3 54 21,0 8,2 18 365 66% Wymuszenie rozbójnicze Bezwzgldne pozbawienie wolnoci art. 282 k.k. 557 3 84 25,0 11,2 24 706 56% prawdopodobiestwie kary, powoduje wzrost postrzeganej dolegliwoci kary. Przyjmuje si na ogół, e ludzie posiadaj niechtny stosunek do ryzyka. 22 Pomijam w tym miejscu przestpstwa o charakterze seksualnym ze wzgldu na niewielk liczebno w próbie bada wiktymizacyjnych oraz przestpstwo pobicia i grób, ze wzgldu na ograniczenia w dostpnych danych o orzeczonych karach.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 22 Rozbój mniejszej wagi Bezwzgldne pozbawienie wolnoci art. 283 w zwizku z art. 280 par. 1 k.k. 318 3 30 15,1 5,4 14 884 74% Uwagi: obliczenia własne na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwoci o orzeczeniach prawomocnych zapadłych w 2003 r. Wyroki powyej 18 miesicy podawane s w przedziałach dla celów oblicze przyjmowałem górn granic przedziału, np. przedział 3 lata i 7 miesicy do 4 lat, traktowałem jako 4 lata. Ze wzgldu na to, e na podstawie bada wiktymizacyjnych trudno jest oceni póniejsz kwalifikacj prawn czynu (to jest, czy rozbój zostanie uznany za przypadek mniejszej wagi art. 283 k.k., czy te zakwalifikowany jako rozbój z uyciem niebezpiecznego narzdzia), do dalszych rozwaa zostanie stworzona jedna kategoria przestpstwa rozboju, obejmujca art. 280 282 oraz 283 w zwizku z art. 280 par. 1, oraz jedna kategoria przestpstwa kradziey z włamaniem, obejmujca art. 279 par. 1 oraz 283 w zwizku z art. 279 par. 1. Dla tych dwóch kategorii, statystyka opisowa wyglda nastpujco: Tabela 6 Orzeczenia prawomocne w roku 2003 za ogólne kategorie przestpstw: rozboju oraz kradziey z włamaniem. Wymiar kary w miesicach. Rozbój Bezwzgldne pozbawienie wolnoci Kradzie z włamaniem Bezwzgldne pozbawienie wolnoci Uwagi: patrz Tabela 5. N= Min Max rednia Od. Stand. Mediana Liczba i odsetek kar warunkowo zawieszonych art. 280-282 oraz 283 w zwizku z art. 280 par. 1 k.k. 6 538 2 180 32,2 14,4 30 6 370 49% art. 279 par. 1 oraz 283 w zwizku z art. 279 par. 1 k.k. 7 883 1 84 18,8 8,3 18 20 667 72% Jak podaje Tabela 6, rednia kara bezwzgldnego pozbawienia wolnoci za rozbój orzeczona w 2003 r. wynosiła 32,2 miesice. Istniało równie prawdopodobiestwo 49%, e zostanie orzeczona kara pozbawienia wolnoci w zawieszeniu, z tym e prawdopodobiestwo to zaleało od charakteru przestpstwa najrzadziej sdy zawieszały wykonanie kary za rozbój z uyciem niebezpiecznego narzdzia (w 16%), najczciej za rozbój mniejszej wagi (w 72%), patrz Tabela 5. W przypadku kradziey z włamaniem, redni wyrok bezwzgldnego pozbawienia wolnoci wynosił 18,8 miesica, z tym e prawdopodobiestwo
Magazyn Ius et Lex (w druku) 23 orzeczenia warunkowego zawieszenia kary wynosiło 72% i było nieco wiksze (79%) dla kradziey z włamaniem mniejszej wagi, ni dla podstawowego typu kradziey z włamaniem (72%). We wszystkich przypadkach, odchylenie standardowe jest duo nisze dla kar orzekanych w zawieszeniu ni dla bezwzgldnych kar pozbawienia wolnoci. Wydaje si, e sdy przy orzekaniu bezwzgldnej kary pozbawienia wolnoci w wikszy sposób rónicuj orzekan kar, prawdopodobnie próbujc dostosowa jej wymiar do okolicznoci czynu, podczas gdy przy orzekaniu kary pozbawienia wolnoci w zawieszeniu stosuj standardow wysoko kary, bez próby dopasowania jej wysokoci do okolicznoci sprawy 23. Tabela 7 Kara oczekiwana za rozbój i kradzie z włamaniem (w miesicach) w 2003 r. rednia wysoko kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci Prawdopodobiestwo orzeczenia kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci Rozbój Kradzie z włamaniem 32,2 18,8 51% 28% Kara oczekiwana 16,4 5,3 Uwagi: kara oczekiwana to iloczyn redniej wysokoci kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci oraz prawdopodobiestwa orzeczenia tej kary. Inne uwagi: patrz Tabela 5. 4. Pewno skazania Zgodnie z naiwnym aczkolwiek czsto wyraanym pogldem - to pewno wymierzenia kary powstrzymuje ludzi od popełniania przestpstw. W wietle danych przedstawionych powyej, naleałoby raczej mówi o pewnoci uniknicia kary ni o pewnoci kary. Policja rejestruje zaledwie ułamek faktycznie popełnionych przestpstw, a pamita trzeba dodatkowo, e sam fakt rejestracji przestpstwa nie prowadzi jeszcze do ukarania: policja musi ustali sprawców i zebra wystarczajce dowody na ich win, eby zostali ostatecznie ukarani. Korzystajc z najnowszych, niepublikowanych jeszcze rezultatów badania ICVS 2004 (mierzcego wiktymizacj w roku 2003) moemy postara si oszacowa faktyczn karalno za dwa przykładowe przestpstwa kradzie z włamaniem oraz rozbój.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 24 Analogicznie do zestawienia wyej (patrz Tabela 3), poniej znajduje si zestawienie danych wiktymizacyjnych oraz policyjnych i sdowych dla dwóch omawianych przestpstw. Tabela 8. Kradzie z włamaniem i rozbój w roku 2003 Wiktymizacja (1) Włamanie Usiłowanie włamania Rozbój 1,90 1,64 1,54 Zgłaszalno 54,9 35,7 40,3 Liczba przestpstw (2) 257 130 221 944 478 240 Liczba zgłoszonych przestpstw (3) 141 164 79 234 192 731 Liczba zarejestrowanych przestpstw przez policj (4) 65 172 51 688 Odsetek przestpstw zarejestrowanych do zgłoszonych 30% 27% Odsetek przestpstw zarejestrowanych do popełnionych 14% 11% Uwagi: (1) Liczba przestpstw danego typu na 100 osób powyej 16 roku ycia a w odniesieniu do włamania na 100 gospodarstw domowych, dane wg bazy ICVS 2004. (2) Liczba przestpstw została obliczona jako iloczyn ludnoci w wieku powyej 16 roku ycia (lub liczby gospodarstw domowych w odniesieniu do włamania) i odsetka ludnoci (gospodarstw domowych w odniesieniu do włamania), który padł ofiar danego przestpstwa (ludno w wieku powyej 16 roku ycia (w tysicach): 31039,3 (2003), gospodarstw domowych (13533,7 tys.; wg wskanika osób na gospodarstwo domowe z 2002 r.), pozostałe jak w Tabela 3, ródło: GUS. (3) Liczba zgłoszonych przestpstw została obliczona jako iloczyn przestpstw popełnionych oraz odsetek zgłosze. (4) Liczba przestpstw zarejestrowanych wg Komendy Głównej Policji. Liczba przestpstw włamania uwzgldnia równie usiłowania (odsetki policzono dla obu kategorii łcznie). Uwzgldniono wyłcznie włamania do domów i lokali mieszkalnych oraz piwnic. W celu porównania liczby popełnionych przestpstw z liczb skazanych oraz orzeczonymi karami, potrzebujemy dokona kilku kolejnych kroków. Metodologia tu zastosowana poda za metodologi stosowan w raporcie D. Farringtona i in. Cross-National Studies in Crime and Justice 24. Pierwszym krokiem jest ocena ilu przecitnie przestpców brało udział w danym przestpstwie. Uzyskamy wówczas informacj o liczbie przestpstw, za które mona było postawi zarzuty. W przypadku rozboju, sprawa jest do prosta poniewa respondenci byli wprost pytani i mogli rozsdnie odpowiedzie ilu było napastników - przecitna liczba osób biorcych udział w napadzie rabunkowym to 23 Za rozbój (szeroko rozumiany), w 73% przypadków kara w zawieszeniu ma wymiar 24 miesicy. W przypadku kradziey z włamaniem, w 48% przypadków kary w zawieszeniu, orzekany jest wymiar 12 miesicy. 24 D. Farrington, P. Langan i M. Tonry (red.), Cross-National Studies in Crime and Justice, US Department of Justice, September 2004.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 25 2,2 25. Sprawa jest bardziej skomplikowana, kiedy chodzi o przestpstwo kradziey z włamaniem, jako e tutaj dane wiktymizacyjne s bezuyteczne. Zastosuj wic przecitn ze wskaników podawanych w pracy D. Farringtona, która dla szeciu krajów wynosi 1,5 26. Iloczyn liczby przestpstw (oszacowany na podstawie bada wiktymizacyjnych) i przecitnej liczby przestpców na przestpstwo da w rezultacie liczb potencjalnych przestpstw, za które mona było skaza 27. Jednoczenie, naley pamita o tym, e zasadniczo za przestpstwo moe by w Polsce skazana osoba, która ukoczyła 17 lat w chwili popełnienia czynu. Oznacza to, e z ogólnej liczby przestpstw naley wyłczy te, które zostały popełnione przez nieletnich, poniewa nie mona wobec nich zastosowa sankcji przewidzianych w kodeksie karnym. W ogólnej liczbie przestpstw stwierdzonych przez policj, tych popełnionych przez nieletnich było 19% w przypadku rozbojów oraz 4% w przypadku kradziey z włamaniem. Stosuje ten odsetek wobec ogólnej liczby przestpstw, aby uzyska szacunek liczby przestpstw popełnionych przez osoby pełnoletnie. Liczba skaza za omawiane przestpstwa wynosiła w 2003 r.: 29.725 w przypadku kradziey z włamaniem oraz 12.960 w przypadku wszystkich typów rozboju, z tym e tylko cz z tych skaza dotyczyła kradziey z włamaniem do domów lub mieszka przyjto, e odsetek skaza za te kradziee z włamaniem jest taki sam, jak odsetek tego typu kradziey z włamaniem w ogólnej ich liczbie (ok. 20%). Warto zauway e statystyki sdowe nie odnotowuj wszystkich orzecze. Jeeli sprawca był sdzony za wiele czynów, tylko wyrok za najpowaniejszy z nich zostanie odnotowany. W omawianym przypadku oznacza to, e pewni sprawcy mogli zosta ukarani za rozbój (lub kradzie z włamaniem), ale skazanie to nie bdzie widnie w statystyce poniewa zostali jednoczenie skazani za inne, powaniejsze przestpstwo. Nie wydaje si to jednak powanym problemem, poniewa liczba wyroków skazujcych za przestpstwa powaniejsze od rozboju (kradziey z włamaniem) jest zdecydowanie nisza ni za dane przestpstwo, a przez to wpływ 25 Przecitna liczba sprawców rozboju wg danych wiktymizacyjnych ICVS 2004. Ze wzgldu na konstrukcj pytania, dane te s prawdopodobnie zanione, co w konsekwencji prowadzi do zanienia liczby przestpstw mogcych prowadzi do skazania i w rezultacie do przecenienia prawdopodobiestwa ukarania za poszczególny czyn. 26 Dla kradziey z włamaniem, D. Farrington podaje nastpujc liczb przestpców na przestpstwo: 1,4 w USA, 1,8 w Anglii i Walii, 1,2 w Australii, 1,57 w Holandii, 1,72 w Szkocji oraz 1,35 w Szwecji.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 26 na ogólny wynik powinien by niewielki. Powaniejszym problemem jest to, e jednym wyrokiem dana osoba moe by skazana za wiele czynów, np. za kilka rozbojów lub kradziey z włamaniem. W niniejszych obliczeniach przyjto, e jednym wyrokiem dana osoba jest skazywana za jeden czyn powody ku temu załoeniu s dwojakie: po pierwsze, skazanie nastpuje z pewnoci za co najmniej jeden czyn, natomiast brak jakichkolwiek podstaw empirycznych do przyjcia innej liczby. Po drugie, jeeli osoba skazywana jest jednym wyrokiem za kilka czynów naraz, za za kade przestpstwo osobno zostan wymierzone osobne kary, które nastpnie zostan skomasowane w ramach tzw. kary łcznej. Kara łczna musi by wymierzona w granicach od najwyszej kary za poszczególne przestpstwo do sumy poszczególnych kar. Wydaje si jednak, e kara łczna jest z reguły nisza ni suma kar powoduje to, e kade kolejne przestpstwo w niewielkim stopniu zwiksza łczn kar, a tym samym maleje wpływ pominicia tych kar na oszacowanie kary przecitnej. W razie uzyskania wiarygodnych danych co do powyszych zagadnie, obliczenia naley skorygowa odpowiednio. Ostatni kwesti jest to, e nie wszystkie skazania w roku 2003 dotycz czynów popełnionych w 2003 r. rednia długo postpowania sdowego wynosi 6 miesicy, a wic właciwsze byłoby przyjmowanie danych od lipca do czerwca kolejnego roku. Zwaywszy jednak na brak dostpnych danych oraz fakt, e zmiany z roku na rok nie nastpowały w sposób skokowy, uproszczenie powysze nie wpływa w istotny sposób na wynik. Podsumowujc powysze informacje mona poda nastpujce zestawienie: Tabela 9 Kara oczekiwana za przestpstwo kradziey z włamaniem oraz rozboju 2003 1991 Kradzie z Rozbój Kradzie z Rozbój włamaniem włamaniem Liczba przestpstw wg bada 479 074 478 240 742 268 621 623 wiktymizacyjnych rednia liczba przestpców na 1,5 2,2 1,5 2,2 przestpstwo Liczba przestpców/przestpstw (1) 718 611 1 052 128 1 113 402 1 367 571 Odsetek przestpstw popełnionych przez 3,9% 18,7% 6,8% 12,1% nieletnich i dzieci (2) Liczba przestpstw popełnionych przez 690 387 855 617 1 038 222 1 202 205 osoby pełnoletnie (3) Liczba skaza (4) 6 575 12 960 6 792 4 685 Odsetek przestpstw koczcych si 1,0% 1,5% 0,7% 0,4% skazaniem (5) Liczba skaza na kar bezwzgldnego pozbawienia wolnoci 1 744 6 538 3 633 4 314 27 Przykładowo, jeeli rozbój jest popełniony przez dwóch przestpców, to obaj mog zosta skazani i w statystyce sdowej figurowa bd dwa skazania za rozboje.
Magazyn Ius et Lex (w druku) 27 Odsetek przestpstw koczcych si 0,3% 0,8% 0,3% 0,4% skazaniem na kar bezwzgldnego pozbawienia wolnoci redni wymiar kary bezwzgldnego 18,8 32,2 18,0 48,2 pozbawienia wolnoci (w miesicach) (6) Oczekiwana kara pozbawienia wolnoci na 1,4 7,5 1,9 5,3 przestpstwo (w dniach) (7) Odsetek faktycznie odbywanej kary (8) 65% 67% 65% 67% Oczekiwana kara do faktycznego odbycia (w dniach) (9) 0,9 5,0 1,2 3,5 Uwagi: (1) Iloczyn liczby przestpstw zgłoszonych w badaniach wiktymizacyjnych i redniej liczbie przestpców na przestpstwo. Rezultat daje ogóln liczb przestpstw, które mog zosta ukarane (np. jedno przestpstwo rozboju, w którym udział bierze trzech napastników moe prowadzi do trzech skaza). (2) Wg statystyk KG Policji dla przestpstw stwierdzonych (cile rzecz ujmujc, nieletni nie popełniaj przestpstw, lecz czyny zabronione). Brak danych o czynach zabronionych popełnionych przez dzieci w 1991 r. (3) Odjto liczb przestpstw popełnionych prawdopodobnie przez osoby nieletnie i dzieci. (4) Liczba skaza na jakkolwiek kar. W przypadku kradziey przyjto, e odsetek skaza za kradzie z włamaniem do domu lub lokalu mieszkalnego jest taki sam jak odsetek tych przestpstw w ogólnej liczbie kradziey z włamaniem wg danych policji (20,3% w 1991, 22,1% w 2003). Statystyka Ministerstwa Sprawiedliwoci nie podaje za ile czynów została skazana dana osoba. Z braku informacji, przyjto w obliczeniach, e skazanie dotyczy jednego czynu. Jeeli przecitnie jedno skazanie nastpuje za wiele czynów tego samego rodzaju, to dalsze wyliczenia naley skorygowa odpowiednio. (5) Liczba skaza do ogólnej liczby przestpstw. (6) Wobec braku danych dla redniej kary za kradzie z włamaniem w 1991 r. przyjto warto dla 1997 r. za Atlas Przestpczoci 3. Dla kradziey z włamaniem przyjto, e rednia kara za kradzie z włamaniem do domu lub lokalu mieszkalnego jest taka sama jak rednia dla tego przestpstwa w ogóle. (7) Iloczyn odsetka przestpstw koczcych si skazaniem na kar bezwzgldnego pozbawienia wolnoci i redniej kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci. (8) Dla rozboju wg B. Gruszczyska, R. Kulma, M. Marczewski i A. Siemaszko, Orzeczone kary pozbawienia wolnoci a długo faktycznego pobytu w wizieniu (na przykładzie skazanych za przestpstwa z uyciem przemocy), Archiwum Kryminologii XXV, 1999-2000, s. 193 224; dla kradziey z włamaniem na podstawie mojego niepublikowanego raportu dla Ministra Sprawiedliwoci z 2001 r. na podstawie danych CZZK. (9) Iloczyn odsetka kary faktycznie odbywanej i oczekiwanej kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci. Bazujc na podanych wyej danych, moemy powiedzie, e faktycznie w 2003 roku ukaranych było zaledwie 1% kradziey z włamaniem oraz 1,5% rozbojów sporód ogólnej liczby czynów, które mogły zosta ukarane 28. Na kar bezwzgldnego pozbawienia wolnoci zostały skazane osoby za zaledwie 0,3% kradziey z włamaniem oraz 0,8% rozbojów. Innymi słowy, co setna kradzie z włamaniem i co szedziesity szósty rozbój jest karany jakkolwiek kar. Kar bezwzgldnego pozbawienia wolnoci karana jest zaledwie co trzysetna kradzie z włamaniem oraz co 125 rozbój 29. W tym wietle, mówienie o pewnoci kary wydaje si powanym naduyciem, a ukaranie sprawcy jawi si jako swego rodzaju loteria, w której szanse wymiaru sprawiedliwoci s niewielkie. W rezultacie, kara nakładana na sprawców, których uda si schwyta musi by znaczco wysza ni ta, która 28 Naley pamita, e czyn popełniony przez kilka osób jest tutaj traktowany jako kilka czynów. 29 Przyjmuje w obliczeniach, e kada prawomocna kara bezwzgldnego pozbawienia wolnoci jest egzekwowana. Poniewa pewna cz sprawców unika (w sposób legalny bd nielegalny) odbycia kary, to powysze załoenie powoduje przeszacowanie stopnia faktycznej karalnoci przestpstw.